قریحه ایرانی در معماری مزار جامی

مجموعه معماری مزار شیخ احمد جامی تجلی گاه اسلام و عرفان در طول زمان و برحسب سنت دیرینه معماری ایران و با الحاق و اضافه كردن بناهای متعدد به یكدیگر به وسیله معماران با ذوق و خوش قریحه در تربت جام بنا شده و به زعم حوادث متعدد تاریخی این ناحیه (تربت جام) تاكنون برجای مانده است.
مجموعه ای كه ابعاد و اصالت دیرین معماری ایران را نشان می دهد. این مجموعه گرانقدر در سالهای اخیر به همت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی مرمت شده است.
احمد جامی در محرم الحرام سال ۴۴۰ هـ . ق در قریه نامق (كاشمر) در خانواده ای زراعت پیشه پای به عرصه حیات نهاد و ۱۲ سال از عمر خود را در كوه نامق و ۶ سال را در كوه بزد به خلوت می نشیند و از چشمه پرفیض پیرخود «ابوطاهر كرد» سیراب می شود و پس از آن مسجد خانه نو را بنا می كند. پس از آن سفر به اقصی نقاط جهان را آغاز و خانقاهی برای موعظه و تدریس مریدانش برپا می كند.
وی پس از بازگشت از آخرین سفر حج در سال ۵۳۶ هـ . ق در خانقاه خویش چشم از جهان فرومی بندد. گفته ها و شنیده ها حاكی از آن است كه وی به ظاهر تحصیل نكرده است اما در طول زندگی دست نگاشته هایی از جمله «انس التائبین»، «سراج السائدین»، «بحار الحقیقه» و رساله سمرقندیه از خود برجای گذاشته است. مرقد مصور شیخ الاسلام احمد جامی نزدیك به ایوان در فضای بازی از محوطه قرار دارد. مجمری از سنگ مرمر پیرامون این قسمت را محصور كرده و در سنگ افراشته بربالای سرو پایین قبر اشعاری به قلم نستعلیق درباره شخصیت عرفانی وی نصب شده است. براطراف این سنگ در طول زمان دست نوشته ها و یادگاری هایی از مسافران و زائران اهل دل برجای مانده كه مهمترین آنها یادگاری از «نصیرالدین محمد همایون» پادشاه هندوستان بر قطعه ای سنگ است كه به سال ۹۵۱ هـ . ق آن را با مركب سیاه نگاشته كه در فضای داخلی گنبدخانه نگهداری می شود.
باشكوه ترین قسمت مجموعه فراروی، ایوان آن است، ایوانی به ارتفاع حدود ۳۰ متر كه در گذشته به «طاق درب» مشهور بوده و بانی آن «شمس الدین مطهر» معرفی شده است.
علاوه بر تزئینات حاشیه داخلی ایوان، نمای بیرونی آن مزین به كاشی های معرق است كه براساس كتیبه پیشانی ایوان توسط شاه عباس اول صفوی به سال ۱۰۲۲ هـ . ق انجام شده است.
● بنای گنبدخانه
این خانقاه در دوران های بعدی بازسازی، مرمت و آراسته شده است. در چوبی آستانه درگاه مزین به چهار حدیث از خلفای راشدین بوده كه تاریخ آن ۷۳۳ هـ . ق است. بیشترین و برجسته ترین تزئینات مجموعه ابنیه مزار در فضای داخلی گنبد خانه متمركز است. این عناصر تزئینی شامل كتیبه هایی به خط زیبای كوفی، سوره مباركه اخلاص به قلم ثلث در دو دایره و طرح های هندسی، گل و بوته با طرح های مختلف ایوان است. مهمترین كتیبه این بنا نشان می دهد گنبدخانه در ۶۴۳ هـ . ق در زمان «ملك ركن الدین ابوبكركرت» برپا شده و در سالهای ۷۶۳ و ۷۷۱ هـ . ق نیز مرمتی بر روی آن صورت گرفته است.
● بنای گنبد سفید
این بنا در سمت راست ایوان قرار دارد، علاوه بر ورودی، معماری گنبد سفید دارای دو بخش شاه نشین است كه پوشش سقف آن در میان به صورت گنبدی است. در داخل بنا تعدادی مقبره قرار دارد.
در ضلع شمالی گنبدخانه مزار فضایی قرار دارد كه به خانقاه «سراچه» و مدرسه «مریومدی» موسوم است. این دو بنا در حال حاضر جای خود را به صحن كوچكی داده اند كه در دو طرف آن دو ایوان و طاق نماهای پیرامون قرار گرفته است.
مسجد عتیق، بنایی دیگر است كه در امتداد پشت فضای گنبدخانه قرار دارد و مشتمل بر شبستانی است كه از نظر معماری تعدادی درگاه بر روی هم در چهار مجموعه پنج رواق ایجاد كرده است. فضای داخلی مسجد شامل لچك ها، طاق و نیم ستون های مزین بر گچبری های هنرمندانه است. در انتهای فوقانی دیوار بنا نیز كتیبه ای به قلم ثلث حاوی آیاتی از سوره مباركه «فتح» قرار دارد كه بر زمینه گل و برگ برجسته گچبری شده است.
مسجد جامع نو در این مزار شامل گنبد خانه مركزی و شبستان های ستون دار در دو طرف است. در جلوی بنا نیز صحن وسیعی قراردارد، كتیبه ای كه بر روی كاشی خشتی فیروزه ای رنگ در پشت دیوار غربی گنبدخانه نصب شده است، معمار بنا را «حاجی زین بن محمودالجامع الشیرازی» معرفی كرده و تاریخ بنیان آن ۸۴۶ هـ . ق ذكر شده است.
گنبد سبز یا بنای مدرسه فیروزشاهی مشرف به صحن مزار در ضلع شمال غربی این مجموعه عظیم واقع شده است. بنا دارای چلیپایی (صلیبی شكل) و چهار ایوان است.
همچنین بخش میانی شامل فضای شاه نشین و دو طاق نما در اضلاع شرقی و غربی است كه احتمالاً در طاق نمای ضلع غربی محرابی وجود داشته است براساس شواهد معماری گنبد فیروزشاهی در گذشته جزیی از مدرسه بزرگی به نام فیروزشاهی بوده كه بنای مزبور ویران شده و به تازگی تجدید بنا شده است.

دكتر محمدطاهر چاووشی ثانی

منبع : روزنامه ایران