مسجد کبود ، فیروزه اسلام

مسجد کبود، به عنوان یکی از برجسته ترین نماد شاهکارهای هنر و معماری اسلامی قرن نهم ه . ق است که تازیانه های تاریخ و بی مهری طبیعت پیکر آن را فرسوده و زخم های التیام نایافتنی بر جای نهاده است.
این بنای تاریخی که در گذشته به عمارت مظفریه معروف بود نمونه بارزی از ذوق و ظرافت کاشیکاران و معماران ایرانی در زمان سلسه قر ه قویونلوها است.
ساخت مسجد کبود با سعی و همت جان بیگم خاتون همسر جهانشاه بن شاه یوسف و نظارت عزالدین قاپوچی در سال ۸۷۰ ه . ق پایان یافته است، اما در سال ۸۷ ه .ق پس از کشته شدن جهانشاه به دست اوزون حسن بایندر سرسلسله آق قویونلوها، کار توسعه و تکمیل مسجد و مجموعه اطراف آن متوقف شد.
پس از سپری شدن دوران حکومت اوزون حسن و روی کار آمدن سلطان یعقوب، تکمیل بنای عمارت مظفریه مورد توجه قرار گرفت و با نظارت صالحه خاتون دختر جهانشاه مرمت و قسمت های دیگری نیز به این مجموعه اضافه شد.
در طول تاریخ، جهانگردان و مورخان زیادی به تبریز مسافرت کرده و در نوشته ها و در آثار خود از عظمت مسجد کبود بسیار نوشته اند. کاتب چلپی، اولیاء چلپی، تاورنیه و شاردن از جمله کسانی هستند که در قرن۱۱هـ. ق از مسجد کبود دیدار کرده اند. اولیای چلپی با تشریح وضع تبریز، از مسجد کبود چنین یاد کرده است؛ درگاه مسجد کبود بلندتر از طاق کسری است؛ بنایی عالی است که با کاشی های زیبا آراسته شده و گنبدهای بلند دارد و همه در و دیوارهای آن با کاشی های رنگارنگ زینت داده شده و مسجد جامع دل انگیزی است که هرکس به درون آن داخل شود دلش اجازه بیرون شدن نمی دهد. همچنین مادام دیولافوآ همسر یک باستان شناس فرانسوی که به تبریز مسافرت کرده بود، از مسجد کبود دیدار و در نوشته های خود این بنای اصیل اسلامی را توصیف کرده است.
بر طبق مدارک، این بنای عظیم بعد از زلزله سال ۱۱۹۳ هـ . ق صدمات زیادی دید و شرایط اقلیمی زیان های جبران ناپذیری را به تزئینات و کاشیکاری های باقی مانده وارد آورد .در سال ۱۳۱۸ هـ.ش سر در اصلی مسجد و در سال های ۱۳۲۷ و ۱۳۲۸ برخی از دیوارهای آن از سوی اسماعیل دیباج و حاج ابوالقاسم معمار مرمت و بازسازی شد. همچنین در ۱۳۵۲ پوشش سقف آرامگاه و گنبدخانه اصلی مسجد به همت استاد رضا معماران و با نظارت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی بازسازی شد.
مسجد کبود، این بنای تاریخی با فضاهای رفیع، با کاشیکاری منحصربه فرد، آمیزش رنگ ها، داشتن انواع خطوط عالی، اشکال و طرح های بدیع ترکیبی را به وجود آورده اند که مورد نظر ارباب ذوق و معماری بوده و هر بیننده ای را مبهوت شکوه و عظمت خود می کند.
مسجد کبود از لحاظ فضاهای معماری از سردر، مناره، گنبد و شبستان تشکیل شده است.
همچنین آرامگاه خانوادگی جهانشاه نیز در داخل مسجد جای گرفته است. این آرامگاه در بخش جنوبی مسجد قرار دارد و از نظر بافت ساختمانی و طراحی، پیوندی ناگسستنی با مسجد دارد. دیواره آرامگاه با تخته سنگ های عظیم مرمرین به ارتفاع ۱۶۰ سانتی متر، با کتیبه هایی که آیاتی از سوره های النباء، البینه و والفجر با خط ثلث در زمینه های اسلیمی ظریف و هنرمندانه حجاری شده، تزیین یافته است. انتخاب خط ثلث در زمینه اسلیمی ظریف و به کارگیری کاشی های ۶ ضلعی لاجوردی در نظمی قابل تحسین برای تزیین آرامگاه حکایت از ظرافت و خلاقیت هنرمندان سنگ تراش و کاشیکار در قرن نهم ه .ق است. گرچه مقرنس کاری های داخل آرامگاه ساده اند ولی هنرمندان با ذوق توانستند وقار، متانت، عظمت و زیبایی فراتر از ظرافت خیال را خلق کنند.
گنبد آجری مسجد کبود با ۱۷ متر دهنه و ۲۰ متر ارتفاع، یکی از بزرگ ترین آثار معماران اسلامی قرن نهم هـ .ق است که با الهام از سبک معماری دوره ایلخانی با آجر ساخته شده است.تقسیم وزن گنبد روی پایه های متعدد، از دستاوردهای معماران ایرانی است که در معماری دوره ساسانی این روش پررنگ تر به کار گرفته شده است.
دیواره سنگی، آجرچینی یکنواخت نمای بیرونی بنا و ارتفاع آن صلابت و سنگینی مسجد کبود را نشان می دهد. همچنین در مقایسه نمای خارجی بنا با فضاهای داخلی آن، می توان گفت که معماری دوره قره قویونلوها دارای ویژگی درونگرایی بوده است به طوری که شیوه معماری و کاشی کاری معرق درون شبستان اصلی خصوصاً روی جرزها ی وزین گنبدخانه اعتلای راهی است که از اوایل قرن ۸ ه. ق در ایران شروع شده و در مسجد کبود به اوج خود رسیده و از اعتبار ویژه ای برخوردار شده به طوری که قبول ادامه کاشیکاری معرق دوره ایلخانی در مسجد کبود را مشکل می کند.
اسلیمی های زیبایی که در بدنه اصلی مسجد نقش بسته است از چنان ظرافتی برخوردار است که گویی نقاش چیره دستی کتاب نفیسی را تذهیب کرده و با پوشش آجری که همان نمای خارجی است آن را مجلد کرده تا از تازیانه های زمان در امان باشد.
دیوارهای شبستان اصلی (گنبدخانه) با کاشی های لاجوردی، فیروزه ای، سفید و سیاه و با شیوه های معرق و گاهی در طرح های گره تزئین شده اند. استفاده از آیات قرآن کریم، اسماءالله و احادیث نبوی در تزیین کاشی کاری جلوه و شکوه آنها را صد چندان کرده است.
محراب زیبای مسجد که عالی ترین نوع تزئینات در آن به کار رفته است، به همراه دیوارهای جانبی آن با مقرنس کاری های زیبایی با پوشش معرق و طرح های اسلیمی و با کاشی های فیروزه ای، لاجوردی، سفید و طلایی تزئین یافته است.
طرح های اسلیمی به کار گرفته شده در روی کاشی های حاشیه خارجی ردیف مقرنس محراب بسیار بدیع و منحصربه فرد است و این همان سبکی است که در دوره صفویه از آن اقتباس شده و به اوج خود رسیده است.
سردر اصلی مسجد نیز با کاشیکاری معرق، کتیبه های قرآنی به خط ثلث در متن لاجوردی و زمینه سفید و تابلوهایی با خط کوفی بنائی شامل سوره هایی از قرآن از بهترین و کامل ترین نمونه های معرق دوران اسلامی به شمار می آیند. بقایای کاشی های معرق و گره کاری های روی سطوح بیرونی، استفاده از این نوع تزئینات را در سطوح خارجی ثابت می کند .
خطوط متنوع کوفی، نستعلیق، ثلث، نسخ و طرح های دل انگیز اسلیمی و ترکیب رنگ که در زیبایی و ظرافت بی همتا است اثر خطاط و هنرمند معروف قرن ۹ هـ . ق نعمت الله بن محمدالبواب است.
مسجد کبود تبریز از نظر نوع طرح و تزئینات به کارگرفته شده در فضاهای داخلی شباهت بسیاری به مسجد شاه مشهد و یاشیل جامی(مسجد سبز) بورسادر ترکیه دارد.
با این اوصاف اما مسجد کبود نیز به مانند دیگر آثار تاریخی بی نظیر تبریز از خشم طبیعت در امان نمانده است. گذشته از زمین لرزه های متعدد در طول تاریخ این شهر، زلزله ویرانگر سال ۱۱۹۳ هجری قمری به طور کلی فیروزه اسلام را تخریب کرده و گنبدهای آن را فرو ریخت.
با این که امروزه، از گذشته این مجموعه زیبا جز سردری شکسته و چند پایه باقی نمانده و دیگر از آن کاشی کاری های منحصربه فرد خبری نیست اما مسجد کبود با این وضع نیز صلابت و زیبایی و معنویت خود را حفظ کرده است . بازسازی و دوباره سازی مسجد به منظور حفاظت و بازسازی بخش های باقیمانده شامل تاق ها و پایه ها از سال ۱۳۱۸ آغاز شده و این تعمیرات در برهه های زمانی مختلف ادامه داشته است.

مهرداد خوشکارمقدم

منبع : روزنامه ایران