از سیر تا پیاز پاتوق های جوانی

با چهره ای عبوس پشت میزی چوبی که رویش با پارچه های قلمکار اصفهان تزیین شده نشسته است می پرسد چه طعمی باشد؟
می گوید: مثل همیشه دو سیب نعناع. پولش را می پردازد و روی یکی از تخت ها می نشیند کمی آنطرف تر چند جوان با صدای بلند مشغول خندیدن هستند یکی از آنها می گوید: آقا زحمت عوض کردن ذغال این قلیان را می کشی؟ درست در جوار این پاتوق که از بوی سیگار، توتون و هزار چیز دیگر که کسی نمی داند چه هست و تنها سردردش نصیب این جماعت رهگذر می شود باشگاهی ورزشی قرار دارد که هر روز تعداد زیادی از خانمها به آن رفت و آمد می کنند اما این خانم ها هنگام ورود یا خروج وقتی از کنار این پاتوق همسایه می گذرند جلوی دهانشان را با گوشه شال یا روسری شان می پوشانند و با تکان دادن سر به سرعت خود را از محل دور می کنند...
● قهوه خانه ای که چای خانه نشد
اولین قهوه خانه در ایران در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی (۹۸۴ -۹۳۰ق) در قزوین بنا شد و بعدها در شهر اصفهان و در زمان شاه عباس اول (۱۰۳۸ - ۹۹۶ق) گسترش پیدا کرد این پاتوق ها در مرکز شریان زندگی شرقی ظاهر شد و از این نظر با اماکن مهم زندگی شرقی در ایران تفاوت ندارد. ظهور قهوه خانه ها ابتدا در بازار و کنار واحدهای صنفی مهم مانند نانوایی، قصابی، بقالی، سبزی فروشی، حمام و... بود که در کنار هم بصورت بازارچه ای در هر محله شکل می گرفتند رفته رفته با پذیرش جامعه این مکان در هر خیابان و محله و شهر ظاهر شد و به عنوان بخشی از زندگی فرهنگی و تفریحی و محل دیدار و ارتباط مردم در آمد. تا پیش از ورود چای به ایران در این قهوه خانه ها به مشتریان قهوه وارداتی سیاحان و تجار خارجی ارائه می شد و به همین دلیل هم قهوه خانه نام گرفته بودند، اما پس از ورود چای، این گیاه سبز کوچک هندی به ایران و کاشت آن در خطه شمال ایران به پرطرفدارترین نوشیدنی ایران تبدیل شد و در قهوه خانه های سنتی ما قهوه جای خود را به چای داد ولی نام و کارکرد قهوه خانه تغییری نکرد از همان زمان قهوه خانه ها تبدیل به مکانی شد برای نوشیدن چای، قلیان کشیدن، گل گفتن و گل شنفتن. تبادل جدیدترین اخبار محله داستان خوانی و شعر سرایی.
این فضا شرایطی را آماده کرد تا قهوه خانه ها در شکل گیری دو مکتب مهم از هنر های کلامی و تجسمی یعنی نقالی و سخنوری و نقاشی بتوانند نقش عمده و تعیین کننده ای بازی کنند و بسیاری از هنرمندان بزرگ این رشته از دل این قهوه خانه ها بیرون بیایند. بررسی حال و احوال این قهوه خانه ها نشان می دهد تا چند دهه قبل این قهوه خانه ها ابزار ارتباطی قوی و تعیین کننده ای برای انتقال فرهنگ در ایران به شمار می رفت وراهی صحیح برای آشنا نمودن مردم با میراث فرهنگی و ادبی ایران... همایش خلافکاران یا تبادل اطلاعات با تغییر و تحولات شتابان جامعه صنعتی و گسترش و تحولات عظیم وسایل ارتباط جمعی و دگرگونی ایجاد شده در روابط میان افراد جامعه این پاتوق های سنتی به تدریج ارزش های فرهنگی و اجتماعی و اعتبار گذشته خود را از دست دادند و به اعتقاد بسیاری به صورت یک واحد بی هویت درآمدند که بطور کل تهی از باور اجتماعی فرهنگی و سنت های عظیم گذشته بودند.بعضی از این مکان ها از لحاظ حضور اراذل مثل قهوه خانه های سال ۴۲ فیلم کارآگاه علوی (خیابان لاله زار) هنوز پناهگاه و محل قرار افراد لاابالی بوده و فرق آن با گذشته افت وحشتناک میانگین سنی افراد شرکت کننده در این همایش های!
بزهکاری است.بر این اساس در قهوه خانه های گسترده در محل های مختلف شهر دیگر افراد بالای ۳۰سال به خودشان اجازه نمی دهند که پا به چنین مکان هایی بگذارند. و این جوانان و نوجوانان کم و سن سال هستند که گوی سبقت را از سایرین ربوده اند بطوری که بر اساس یک آمار قریب به ۹۰درصد مشتریان قهوه خانه ها را افرادی با سن کمتر از ۲۰سال تشکیل می دهند.به اعتقاد بسیاری از افراد اگر رفت و آمد افراد به این اماکن تنها به خوردن چای و کشیدن یک قلیان خلاصه می شد نگرانی زیادی وجود نداشت اما شواهد حاکی از این است که موضوع از کشیدن یک قلیان پیچیده تر است.به گزارش برنا اکثر قشر علاقه مند به این پاتوق برخلاف گذشته که افرادی خاص با مشی مشخص بودند جوانهای ۱۴ الی ۲۸ ساله ای هستند که کاری برای انجام دادن ندارند و سعی می کنند اوقات فراغت خود را به هر طریقی! پر کنند.نکته قابل تامل اینکه هنگامی که در آن محیط پر دود و نیکوتین دور هم جمع می شوند انواع نظریه و تز خود را در هر موردی از ازدواج و کار گرفته تا انرژی هسته ای و غنی سازی اورانیوم و وبا و... ارائه می دهند که بنظر می رسد بیشتر از آنکه به واقعیت نزدیک باشد ناشی از توهمات و تخیلات همان مواد استعمال شده است.
در کنار این تئوری پردازی اوهام آلود به چالش کشیده شدن مسایل روز بصورت سفسطه آمیز و ایجاد شبهه از سوی بعضی فرقه ها مکررا در قهوه خانه هایی که کمتر در دید هستند مشاهده می شود. نمونه آن ترویج افکار فرقه ضاله بهاییت و حتی عرفان هایی است که هیچ گونه پشتوانه شریعت ندارند. خسرو باقری، عضو هیئت علمی دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران با تاکید بر سازمان های قوی شکل گرفته توسط جوانان در این پاتوق ها می گوید: به دلیل هم سنخی، هم فکری و هم اندیشی در این محیط ها افراد و به خصوص جوانان، خیلی راحت با گروه های مختلف هم سو می شوند و افرادی هم که به عنوان تازه وارد در این پاتوق ها رفت و آمد می کنند به صورت منفعلانه عضو این گروه های سازمانی قوی می شوند و هنجارهای این گروه ها را که در بیشتر موارد مغایر با هنجارهای جامعه است قبول می کنند.
وی افزود: در پاتوق های جوانان در مناطقی که کمتر در دید عموم است و یا در مکان های مخفی برپا شود، هنجارشکنی و ترویج ضد ارزش ها بیشتر نمود پیدا می کند چرا که جوانان در این محیط ها آزادی بیشتری داشته و احساس امنیت می کنند. در مواردی هم مشاهده شده است که این قهوه خانه ها که خود روزی عامل انتقال فرهنگ چندین و چند صد ساله این مرز بوم بوده اند حال نقش به سزایی در شکل گیری جرایم باندی و سازماندهی اراذل و اوباش دارند که بنظر نمی رسد بیرون آمدن تعدادی جوان عربده کش از قهوه خانه برای برپایی جنگ وایکینگی!
با گروهی دیگر و بر هم زدن خواب و آسایش مردم شباهتی با یک اوقات فراغت سالم! و پر نشاط داشته باشد همچنین در بعضی از این پاتوق ها با وجود اینکه استعمال مواد مخدر ممنوع است اما شواهد نشان می دهد که کشیدن حشیش و حل کردن تریاک در چای، رد و بدل کردن مشروبات الکی در میان جوانانی که هنوز نام این مشروبات را نمی توانند درست تلفظ کنند و... کاری روتین به حساب می آید. به قول یکی ازشهروندان تهرانی "فقط کافی است یک سری به قناری ها و پرندگان اسیر در این اماکن بزنید تا بشنوید که در آوازشان تمام سین ها را شین می گویند"!
● اوقات فراغت = قلیان، دود، سیگار، توهم و...
لم دادن در قهوه خانه ها و کشیدن قلیان همه فکر و ذکر بعضی ها شده است. اگر از جوانان قلیانی بپرسی چرا قلیان می کشید، فورا می گویند: مگر تفریح دیگری هم برای ما باقی گذاشته اند، حال منظورشان چیست، بماند! "آرش.س" جوانی ۱۷ ساله و تکیده است که در میان دوستانش به "پروفشنال( همان حرفه ای خودمان است) کشیدن قلیان" معروف است وی می گوید: واقعا افرادی که از قلیان انتقاد می کنند آدم های بی سلیقه ای هستند من از ۱۲ سالگی قلیان می کشم و به جد می گویم که اگر یک روز قلیان نکشم حالم تا شب بد است.
وی می افزاید: دائما می گویند قلیان بد است، ضرر دارد، اعتیاد می آورد ولی یک نفر نیست بگوید آخر می شود آدم قهوه خانه بیاید تو دل کوه و جنگل برود و قلیان نکشد.پس چه کند؟ من خودم به شخصه دوست ندارم اوقات فراغتم را با دویدن به دنبال یک توپ پلاستیکی ( البته الان بیشتر با توپ چهل تیکه بازی می کنند) توی جوب بریزم. این قلیان کش حرفه ای! درباره آداب قلیان کشیدن می گوید: اولین رسمی که در قلیان کشیدن باید رعایت شود، این است که قلیان را باید گروهی کشید. پس تک پریدن! در مرام ما نیست.
بعد هم اینکه اول باید اول بزرگترین فرد جمع شروع به کشیدن قلیان کند ( چاقش کند) ولی اگر دوست داشت می تواند به هر کس که دوست داشت این کار را محول کند.سوم آنکه قلیان باید دور بچرخد و نوبت رعایت شود و هر کسی نباید از اول، وسط و آخر حلقه یک دفعه قلیان را بگیرد، البته بسته به انتخاب جمع می توانند جهت گردش را انتخاب کنند... شواهد نشان می دهد پاتوق قلیان کش ها بعد از فرحزاد، دربند و درکه چهارراه استانبول یا میدان حسن آباد تا انتهای خیابان وحدت اسلامی است و البته رقابت بسیار نزدیکی هم با یکدیگر دارند، مثلا نوع سرویس دهی یا شکل و شمایل قلیان و چیزهایی از این قبیل تعداد مشتریان این قهوه خانه ها را متغییر می کند.
● قلیان قربانی می شود... نمی شود
سال ۱۳۸۲برای نخستین بارممنوعیت و جمع آوری قلیان از قهوه خانه های سطح شهرتهران از سوی نیروی انتظامی آغاز شد که بعد از مدتی به فراموشی سپرده شد اما سال گذشته براساس طرح مبارزه ملی با دخانیات مصوب مجلس شورای اسلامی نمایش، تبلیغ و استفاده از قلیان و ادوات آن در رستوران ها، سفره خانه ها، رستوران های سنتی، هتل ها، مسافرخانه ها و باغچه های پذیرایی شهری و بین راهی کل کشور از اول دی ماه ۸۶ ممنوع شد.
در پی این تصمیم قهوه خانه داران تبریز از فروپاشی قریب الوقوع چند هزار خانوار تبریزی به علت ممنوعیت استفاده از قلیان در قهوه خانه های این شهر خبر دادند چرا که حدود ۷۵۰ قهوه خانه سنتی درتبریز وجود دارد که به طور متوسط در هریک از آن ها دست کم سه کارگر اشتغال دارند همچنین عباس علایی، رئیس اتحادیه قهوه خانه های تهران مدعی شد: به دنبال ممنوعیت عرضه قلیان در قهوه خانه ها توسط نیروی انتظامی، ۹۰درصد درآمد قهوه خانه های تهران کاهش یافته است چرا که بیشترین فروش این قهوه خانه ها از قلیان حاصل می شود در پی افزایش اعتراضات از سوی قهوه خانه داران مصطفی پور محمدی وزیر کشور در ابلاغیه ای به نیروی انتظامی و استانداری ها اعلام کرد که قهوه خانه های دارای پروانه اشتغال، مجاز به ارائه قلیان به مشتریان خود می باشند.
مصطفی پور محمدی همچنین با اشاره به اعلام نظر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مبنی بر خطرات شدید بهداشتی توتون های اسانس دار یا به اصطلاح میوه ای تاکید کرد: استفاده از این گونه قلیان ها و توتون های اسانس دار در قهوه خانه ها ممنوع و از ارائه آنها جلوگیری شود.به اعتقاد کارشناسان نداشتن برنامه طولانی مدت یکی از دلایل لغو اجرای لایحه منع استعمال قلیان بود چرا که طیف خاصی طرفدار این قهوه خانه ها هستند و افرادی نیز هزینه امرار و معاش خود را از طریق این قهوه خانه ها تامین می کنند.
بنابراین می بایست قبل از اصلاح یک عارضه اجتماعی، برنامه ریزی طولانی مدت و میان مدتی داشته باشیم. همچنین چنین اماکنی براساس نام قلیان شکل گرفتند و جذابیت شان بر همین مبنا است بنابراین به سادگی نمی شود از کنار نام قلیان گذشت. و باید برای پاک سازی و ایجاد شرایط بهتر فکر دیگری به حال این پاتوق ها کرد. به گزارش برنا در حال حاضر تعداد بیشماری از جوانان برای لذت بردن از قلیان رهسپار قهوه خانه ها، سفره خانه ها و جاهایی از این دست می شوند که بافتی متفاوت با زندگی صنعتی و ماشینی دارند و تبدیل به یک جاذبه توریستی شده است .

مریم یارقلی

منبع : روزنامه ابتکار