تبعید پیوسته خویشتن خویش

روایت سرگذشت و زندگی شخصیت هایی بزرگ و ماندگار تاریخی در قالب داستان همواره یکی از وسوسه های نویسندگان و داستان پردازان بوده و هست. نادر ابراهیمی نویسنده پرکار و توانای معاصر در این زمینه گام هایی را برداشته که نشان از توانایی های وی در این عرصه است. بی گمان زندگی و سرگذشت هر یک از بزرگان دین و حکمت برای مخاطبان نیز جذابیت هایی دارد که باعث شکوفایی این نوع ادبی در میان سایر آثار تالیفی در این سال ها شده است.
مردی در تبعید ابدی عنوان رمانی از نادر ابراهیمی است که براساس داستان زندگی محمدصدر شیرازی- ملاصدرای شیرازی (صدر المتالهین) نوشته شده است. آنچه این رمان را در بین سایر آثار نگارش یافته در این زمینه متمایز می کند، نگاه همزمان به داستان زندگی ملاصدرای شیرازی و سیر تکوینی اندیشه ها و تفکرات عرفانی فلسفی وی است.
نویسنده در این رمان دو موضوع و رویکرد به ظاهر جداگانه اما به هم پیوسته را همزمان به پیش می برد و مخاطب در زمان آشنایی با داستان سرگذشت و زندگی شخصی، شخصیت مرکزی رمان (ملاصدرای شیرازی) با چگونگی بروز و ظهور نطفه های اولیه تفکرات و اندیشه های فلسفی عرفانی و همچنین حکمت نظری اوآشنا می شود.
عنصرزمان، حالت سیالی در طول رمان دارد. نویسنده سعی کرده تمام ابعاد شخصیت ملاصدرای شیرازی را هرچند مختصر در درون متن بیاورد اما زمان حال را برای روایت رمان روزهای اولیه تبعید ملاصدرای شیرازی از اصفهان (پایتخت شاه عباس صفوی) به مقصد نامعلومی انتخاب کرده است. شروع خوانش ابتدای رمان در بین راه است و سطرهای اولیه متن با دیالوگی از فاطمه همسر ملاصدرای شیرازی آغاز می شود: آقا! خسته ایم و بیمار. تن دختر نو رسیده ام در تب می سوزد، شکایت نمی کنم و تا این لحظه می دانید که گله نیز نکرده ام. با شما بودن، چون شما صبور بودن را می طلبد. اما به خاطرتان می آورم که ماه ها است آواره ایم آقا! از هیچ سو سکونتگاهی، راهی نیست که اگر باشد هم مسدودش کرده اند. مگر شما، آقا چه گفته اید و چه کرده اید که دشمنانتان به چنین عذابی مهمان تان کرده اند؟
کلیت رمان از شانزده فصل جداگانه امابه هم پیوسته شکل گرفته و سر فصل هایی با عنوان مشترک راه زمان حالت روایت رمان را تشکیل می دهند، سرفصل ها هر کدام با عنوان های جداگانه و در فصلی جداگانه برهه های حساس و خاص از زندگی ملاصدرای شیرازی را به صورت فلاش بک برای مخاطب ترسیم می کنند.
در فصل چند ورق از تاریخ نهم نویسنده برای روشن شدن زمان و مکان وقوع حوادث رمان به نقل وقایع مستند تاریخی همزمان با حوادث و سرگذشت های شخصیت رمان می پردازد:چهار سلطان صفوی، معاصر قهرمان داستان ما، محمد قوامی شیرازی، ملاصدرای صدرالمتالهین بودند، طهماسب اول، اسماعیل دوم، محمد خدابنده و شاه عباس اول و من درباره هر یک از ایشان به اکراه چند کلمه ای می گویم الا شاه عباس صفوی که حریف قدر ملای ماست و می ماند شاید تا پایان داستان.
نویسنده در کنار روایت سرگذشت شخصیت اصلی رمان - ملاصدرای شیرازی- گاه اطلاعات کوتاه و مختصری هم از سه فیلسوف و عارف نامدار معاصر ملاصدرا شیرازی که به لحاظ بالا بودن سن مقام استادان ملاصدرا شیرازی را داشته اند، به مخاطب می دهد. این سه شخصیت بزرگ که در طول رمان سخت مورد علاقه ملاصدرای شیرازی هستند و ملای جوان همواره خود را در مقام شاگردان آن سه می شمارد و از این مقام شاگردی به خود می بالد به ترتیب علاقه ملای جوان عبارتند از:میرمحمد باقر استرآبادی (میرداماد)شیخ بهاءالدین عاملی (قاضی القضات)و ابوالقاسم میرفندرسکی که در بررسی شخصیت های کارآمد در طول رمان می توان از این سه شخصیت به عنوان شخصیت های مکمل نام برد چرا که زندگی ملای جوان در روزگاری که خشم و غضب زاهدان ریاکار درباری که همواره شاه جوان (شاه عباس صفوی) را علیه وی می شوراندند و این دسیسه چینی ها علیه ملای جوان به اوج خود رسیده بود، با زندگی این سه نفر سخت به هم گره خورده و عجین شده است.
در لحظاتی از رمان مرگ و زندگی ملای جوان به اعمال و سخنان این سه عارف و فیلسوف نامدار زمان بستگی دارد. ملای جوان را به بارگاه سلطان عصر (شاه عباس صفوی) می برند. مرگ به لحاظ تهمت و افترایی که علیه وی به کار بسته شده است در یک قدمی ملای جوان ایستاده است.
این سه نفر به طرفداری از ملای جوان بر می خیزند و به لحاظ جایگاه و اعتباری که بین سلطان عصر و دانشمندان و فیلسوفان زمان خود دارند از شاه جوان درخواست می کنند که از خون ملاصدرای شیرازی بگذرد و وی را به مکان نامعلومی تا ابد تبعید کند ،شاه با درخواست این سه نفر فیلسوف و عارف معتبر روزگار خود موافقت می کند، از خون ملاصدرای شیرازی می گذرد و تبعید ابدی ملاصدرای شیرازی از آن زمان و از آن مکان آغاز می شود. بیشترین بار پیشبردی رمان بر دوش دیالوگ های بعضا طولانی رمان است که نویسنده به عمد برای بازنمایی اندیشه های ذهنی شخصیت مرکزی رمان ملاصدرای شیرازی- صدر المتالهین زمان) از آن بهره جسته است.
این افراط در استفاده از دیالوگ های طولانی رمان را برای مخاطب خسته کننده می کند، در فصل عاشق دریا به جانب غرق مشروح نظریات ملاصدرای شیرازی در مباحثه با یکی از استادان گمنام روزگار خود به صورت دیالوگی طولانی در هفت صفحه آمده است.
نادر ابراهیمی گاهی از ادامه روایت رمان باز می ماند و به روایت اندیشه ها و تفکرات ملاصدرای شیرازی در باب حکمت و فلسفه شیعی از جمله حرکت جوهری، تقدم وجود بر ماهیت و سایر مباحث مورد علاقه او می پردازد.
استقرار ملاصدرا در روستای کهک از توابع قم تنها در فصل از راه به منزلگاه برای مخاطب روایت می شود. پایان بخش رمان، رسیدن نامه حاکم شیراز به روستای محل سکونت ملاصدرا کهک است که در آن از ملاصدرا شیرازی خواسته شده است به شهر شیراز بازگردد و در مدرسه ای که برای تربیت شاگردان زیرنظر وی در نظر گرفته شده مشغول تدریس شود و ملای فلسفه و حکمت روزگار با این پیشنهاد موافقت می کند و عازم شیراز می شود. توضیحات نویسنده در مورد نامه حاکم شیراز از مستندات تاریخی نامه فوق می کاهد و آن را تا حدودی ساخته و پرداخته ذهن مردم کوچه و بازار جلوه می دهد. اما نویسنده مراجعه ملاصدرا به شیراز را با قاطعیت در پایان رمان می آرود. رمان مردی در تبعید ابدی سال۱۳۸۶در۱۰۵۰ صفحه و قیمت ۵۲۰۰تومان توسط انتشارات فکر روز عرضه شده است.

علی الله سلیمی

منبع : روزنامه جوان