خطبه امام حسن (ع) پس از شهادت پدر

زندگی افتخارآمیز امام حسن مجتبی علیه‏السلام را می‏توان به دو بخش كلی تقسیم كرد:
۱. از كودكی تا امامت؛
این بخش، خود می‏تواند دارای سه مرحله باشد:
الف) امام در عهد رسول الله صلی ‏الله ‏علیه‏ و ‏آله‏ و سلم؛
ب) امام در زمان خلفاء ثلاث؛
ج) امام در عصر خلافت پدر .
۲. از شهادت پدر تا شهادت خودش؛
این بخش نیز به دو مرحله قابل تفكیك است:
الف) از بیعت مردم تا زمان صلح؛
ب) از هنگام صلح تا شهادت.
بررسی همه دوره‏های حیات آن امام همام، در این نوشتار نمی‏گنجد؛ آنچه می‏خوانید، نگرشی كوتاه به فضایل ملكوتی، ویژگی‏های ظاهری و مقامات معنوی آن سبط اكبر رسول خدا صلی‏ الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلم است.
●طلوع مهر
در تاریخ میلاد خجسته امام مجتبی علیه‏السلام اندكی اختلاف وجود دارد. اما طبق قول مشهور، در ۱۵ ماه مبارك رمضان سال سوم هجری، در شهر مدینه منوّره چشم به جهان گشود.(۱) هفت سال از عمر شریفش مصادف با حیات پر بار خاتم الانبیاء صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلم بود. پدر گرامی‏اش امام علی بن ابیطالب علیه‏السلام و مادر ارجمندش حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام، دختر پیامبر خداست.هنگامی كه مژده ولادت امام حسن علیه‏السلام به گوش پیامبر صلی‏ الله ‏علیه‏ و ‏آله ‏و سلم رسید، به خانه دخترش فاطمه آمد و فرمود:
«یا اسماء هاتی ابنی؛ ای اسماء! فرزندم را بیاور».(۲)
پیامبر خاتم صلی ‏الله ‏علیه‏ و ‏آله ‏و سلم و والدین حضرت نه تنها در نامگذاری آن كودك از خدای متعال سبقت نگرفتند كه در انتظار نشستند تا اسم آن مولود مبارك را خداوند بی‏همتا برگزیند. سرانجام وحی الهی نازل شد و به رسولش خبر داد كه: «این نوزاد را حسن بنامید.» آنگاه رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلم گوسفندی را قربانی كرد و موی سر آن نورسیده را تراشید و به اندازه وزن آن، نقره صدقه داد و با دستان مباركش نوعی عطر مخلوط، به نام «خَلوق» به سر آن كودك شایسته مالید و آنگاه نافش را برید و... .(۳)
تنها كنیه امام مجتبی علیه‏السلام «ابومحمّد» است. ولی در القاب حضرت، تعابیر مختلفی ذكر شده است. مشهورترین القاب حضرتش عبارتند از: تقیّ، زكیّ، سیّد، سبط، ولیّ.(۴)
در نقش نگین انگشتری‌اش نیز اختلاف است. سیره‌نگاران، عبارات زیر را نقش نگین حضرت دانسته‏اند:
«العزّهٔ لله وحده»؛ «العزّهٔ لله»؛ «الله اكبر»؛ «به نستعین» و «حسبی‏الله».(۵)
امام صادق علیه‏السلام در این مورد می‏فرماید: «ثمّ كان فی خاتم الحسن و الحسین علیهماالسلام، حسبی‏الله».(۶)
از امام رضا علیه‏السلام نیز نقل شده است كه فرمود: «كان نقش خاتم الحسن علیه‏السلام ، العزّهٔ لله.»(۷)
و نیز بعضی‏ها عبارت «لا اله الاّ الله الحقّ المبین» را نقش انگشتر امام مجتبی علیه‏السلام دانسته‏اند.(۸)
●شكوفه‏های سبز
از امام مجتبی علیه‏السلام ۱۵ فرزند بر جای مانده است كه اسامی آنها، با تفكیك مادرانشان، عبارتند از:
▪ زید، امّ‏الحسن و امّ‏الحسین؛ از مادری به نام «بشیر» بنت ابی‏مسعود.
▪ حسن، (معروف به حسن مثّنی)؛ از مادری به نام «خولهٔ» بنت منصور.
▪ قاسم، عبدالله و عمر؛ از مادر كنیز.
▪ عبدالرحمن؛ از مادر كنیز.
▪ حسین، فاطمه و طلحه؛ از مادری به نام «امّ‏اسحاق» بنت طلحهٔ بن عبدالله.
▪ فاطمه، رقیّه و امّ‏سلمه؛ كه مادرانشان متفاوت بوده است.(۹)
بر اساس بیان تاریخ نگاران، فقط حسن و زید، صاحب نسل بوده‏اند و از سایر فرزندان امام مجتبی علیه‏السلام نسلی باقی نمانده است.
●سیمای شكوهمند
امام مجتبی علیه‏السلام شباهت بسیاری به رسول خدا صلی‏ الله‏ علیه‏ و ‏آله ‏و سلم داشت. شاید در همان روزهای آغازین حیات مباركش بود كه پیامبر خاتم صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله‏ با نظاره جمال و كمال او فرمود: «أشبهتَ خَلقی و خُلقی(۱۰)؛ تو از لحاظ آفرینش و خوی (صورت و سیرت) مانند من هستی.»
این سخن می‏تواند بیانگر لیاقت، شایستگی و تربیت صحیح امام مجتبی علیه‏السلام باشد. شخصیت ممتازی كه بعدها می‏بایست برای احراز منصب الهی «امامت» ـ كه همان وراثت و خلافت پیامبر اكرم و جانشینی وصی او است ـ برگزیده شود.
ابن صبّاغ مالكی در كتاب «الفصول المهمّهٔ» چهره شكوهمند امام مجتبی علیه‏السلام را این گونه به تصویر كشیده است:«امام ابومحمد الحسن بن علی، رنگی سپید آمیخته با سرخی داشت. دیدگانش درشت و سیاه، گونه‌هایش هموار، موی وسط سینه‏اش نازك، موی ریشش انبوه، پشت گوشش پر مُو، بینی‏اش كشیده و برّاق همچون شمشیری از نقره، مفاصلش درشت و شانه‏هایش از یكدیگر دور، بود.انسانی متوسّط القامه و ملیح بود. نیكوترین صورت را داشت. با رنگ سیاه خضاب می‏كرد. مویش پر چین و كوتاه، و قامتش رسا بود.»(۱۱)
●سیرت نیكو
روش، منش، رفتار و كردار امام مجتبی علیه‏السلام نمونه روزگار بود. در یك جمع‏بندی كلی، می‏توان چنین نتیجه گرفت كه تاریخ نویسان مهم‏ترین برجستگی‏های اخلاقی آن حضرت را «بخشنده‏ترین، بزرگمنش‏ترین، با سخاوت‏ترین، حلیم‏ترین، زاهدترین، راستگوترین، پارساترین، عابدترین، گرامی‏ترین، پرگذشت‏ترین و دارای گشاده‏ترین سینه در میان مردم» ثبت و ضبط كرده‏اند.
شیخ صدوق در كتاب امالی از امام صادق علیه‏السلام و آن حضرت از پدرانش چنین نقل می‏كند:
«امام حسن بن علی بن ابیطالب علیه‏السلام، در میان مردم زمان خود، عابدترین، پارساترین و گرامی‏ترین افراد بود. چون قصد حج می‏كرد، پیاده می‏رفت و گاهی پای خود را برهنه می‏نمود. هیچگاه دست به كاری نمی‏زد مگر این كه خدا را یاد می‏نمود. راستگوترین مردم بود و رساترین بیان را داشت. هر گاه به در ورودی مسجدی می‏رسید، سر خود را بلند كرده، عرض می‏نمود: «بارالها! مهمان تو به حضورت رسیده، ای احسانگر! بنده تباهكارت به درگاهت شتافته؛ پس از زشتی‌هایی كه مرتكب شده، به خاطر زیبایی‌هایی كه نزد تو است، در گذر؛ ای كریم!»(۱۲)
زینب بنت ابی‏رافع روایت می‏كند: فاطمه علیهاالسلام در زمانی كه پدر ارجمندش بر بستر بیماری مرگ افتاده بود، دست دو فرزندش را گرفت و خدمت پدر بزرگوارش آورد و فرمود: «ای پیامبر خدا! این دو، فرزندانت هستند؛ آیا برای آنان ارثی از خود قرار نمی‏دهی؟»
رسول مكرم اسلام در پاسخ دخترش فرمود: «امّا الحسن فانّ له هیبتی و سؤددی، و امّا الحسین فله جودی و شجاعتی؛ (۱۳) هیبت و آقایی خود را برای "حسن" و بخشش و شجاعتم را برای "حسین" ارث قرار می‏دهم.»
محمد بن اسحاق می‏گوید: «پس از رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله هیچ كس در شرف و عزّت به رتبه حسن بن علی نرسید.»(۱۴)
و همو روایت می‏كند:«حسن بن علی را در راه حج ملاقات كردم كه از مركب خویش پیاده شد و قدم زنان حركت كرد. در این موقع تمام كسانی كه با او بودند، به او اقتدا نموده و پیاده حركت كردند؛ حتی سعد بن ابی‏وقّاص را دیدم كه فرود آمد و پیاده، گام زد.»(۱۵)
واصل بن عطاء می‏گوید: «سیمای حسن بن علی، چون سیمای پیامبران و هیبت او چون هیبت پادشاهان بود.»(۱۶)
●فضایل خجسته
امام مجتبی علیه‏السلام دارای فضایل فراوانی است كه خلاصه آن را تحت سه عنوان زیر بیان می‏كنیم:
۱. تبار پاك
از مهم‏ترین فضایل آن امام وارسته این است كه پدرش علی مرتضی، دومین شخصیت برجسته جهان اسلام و مادرش فاطمه زهرا، نخستین بانوی نمونه اسلام و نیای ارجمندش، آخرین پیام آور خدای یكتا است. جدّه فداكارش اوّلین بانوی مسلمان، حضرت خدیجه بنت خویلد است؛ بانویی كه تا پایان عمر، یار و غمگسار روزهای غریبی پیامبر بود و با بذل و بخشش اموال خویش، روند و حركت دین نوپای محمدی را شتاب بیشتری داد.
جعفربن ابیطالب، عموی شایسته و والامقام امام مجتبی و حضرت حمزه سیّدالشّهداء، عمّ پدرش حیدر كرّار است.امام مجتبی علیه‏السلام میوه شاخسار آن درختی است كه ریشه‏اش استوار، ساقه‏ها، شاخه‏ها و برگ‌هایش بهترین ساقه‏ها، شاخه‏ها و برگ‌هاست.عموم راویان حدیث و مورخین نوشته‏اند شبی كه امیرالمؤمنین(ع) به شهادت رسید و حسنین(ع)جنازه پدر را دفن كردند، فردای آن شب امام مجتبی(ع) به مسجد رفت و برای مردم سخنرانی كرد، و طبق روایت امالی صدوق سخنرانی آن حضرت این گونه بود كه پس از حمد و ثنای الهی فرمود:
«ایها الناس فی هذه اللیلهٔ نزل القرآن، و فی هذه اللیلهٔ، رفع عیسی بن مریم، و فی هذه اللیلهٔ قتل یوشع بن نون، و فی هذه اللیلهٔ مات ابی امیرالمؤمنین(ع)، و الله لا یسبق ابی احد كان قبله من الاوصیاء الی الجنهٔ، و لا من یكون بعده، و ان كان رسول الله(ص) لیبعثه فی السریهٔ فیقاتل جبرئیل عن یمینه و میكائیل عن یساره و ما ترك صفراء و لا بیضاء الا سبعماهٔ درهم فضلت من عطائه كان یجمعها لیشتری بها خادما لاهله‏» (۱)
(ای مردم در این شب قرآن نازل شد، و در این شب عیسی بن مریم را به آسمان بردند، و در این شب یوشع بن نون كشته شد، و در این شب پدرم امیر المؤمنین(ع) از این جهان رحلت كرد؛ به خدا سوگند هیچ یك از اوصیا بر پدرم در رفتن به بهشت پیشی نجسته، و نه هر كس كه پس از اوست، و این گونه بود كه رسول خدا(ص) او را در هر ماموریت جنگی كه می‏فرستاد جبرئیل در سمت راست او و میكائیل در سمت چپ او می‏جنگیدند و هیچ درهم و دیناری پس از خود به جای نگذارد جز هفتصد درهم كه از جیره بیت المال او زیاد و اضافه آمده بود و آن را جمع كرده بود تا خادمی برای خانواده خود خریداری كند.)
به حقیقت در این شب مردی از دنیا رفت كه پیشینیان در كردار از او پیشی نجستند، و آیندگان نیز در كردار به او نرسند، همانا با رسول ‏خدا(ص) جهاد كرد و با جان خویش از آن حضرت دفاع نمود، و رسول خدا(ص) او را با پرچم خود(به جنگها) فرستاد و(جبرئیل و میكائیل) او را در میان می‏گرفتند، جبرئیل از سمت راستش، و میكائیل از سمت چپ او، و باز نمی‏گشت تا به دست توانای او خداوند(جنگ را) فتح كند.
و شیخ مفید در ارشاد سخنرانی آن حضرت را این گونه نقل كرده: « و روی ابو محنف لوط بن یحیی، قال: حدثنی اشعث ‏بن سوار، عن ابی اسحق السبیعی و غیره، قالوا: خطب الحسن بن علی(ع) فی صبیحهٔ اللیلهٔ التی قبض فیها امیر المؤمنین(ع) فحمد الله و اثنی علیه و صلی علی رسول الله(ص) ثم قال:
لقد قبض فی هذه اللیلهٔ رجل لم یسبقه الاولون بعمل و لا یدركه الآخرون بعمل لقد كان یجاهد من رسول الله فیقیه بنفسه، و كان رسول الله(ص) یوجهه برایته فیكنفه جبرئیل عن یمینه و میكائیل عن شماله، و لا یرجع حتی یفتح الله علی یدیه.
و لقد توفی(ع) فی اللیلهٔ التی عرج فیها بعیسی بن مریم، و فیها قبض یوشع بن نون وصی موسی(ع) و ما خلف صفراء و لا بیضاء الا سبعماهٔ درهم، فضلت عن عطائه اراد ان یبتاع بها خادما لاهله.
ثم خنقته العبرهٔ فبكی و بكی الناس معه.
ثم قال: انا ابن البشیر انا ابن النذیر، انا ابن الداعی الی الله باذنه، انا ابن السراج المنیر، انا من اهل بیت اذهب الله عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا، انا من اهل بیت فرض الله مودتهم فی كتابه فقال تعالی: « قل لا اسئلكم علیه اجرا الا المودهٔ فی القربی، و من یقترف حسنهٔ نزد له فیها حسنا» (۲) فالحسنهٔ مودتنا اهل البیت‏» (۳)
(ابو محنف(به سندش) از ابی اسحق سبیعی و دیگران روایت كرده كه گفتند: امام حسن(ع) در بامداد آن شبی كه امیرالمؤمنین(ع) در آن شب از دنیا رفت‏ خطبه خواند، و حمد و ثنای خدای را به جای آورد و بر رسول خدا(ص) درود فرستاد، آنگاه فرمود:
به حقیقت در این شب مردی از دنیا رفت كه پیشینیان در كردار از او پیشی نجستند، و آیندگان نیز در كردار به او نرسند، همانا با رسول ‏خدا(ص) جهاد كرد و با جان خویش از آن حضرت دفاع نمود، و رسول خدا(ص) او را با پرچم خود(به جنگها) فرستاد و(جبرئیل و میكائیل) او را در میان می‏گرفتند، جبرئیل از سمت راستش، و میكائیل از سمت چپ او، و باز نمی‏گشت تا به دست توانای او خداوند(جنگ را) فتح كند.
و در شبی از دنیا رفت كه عیسی بن مریم در آن شب به آسمان بالا رفت، و یوشع بن نون وصی حضرت موسی(ع) در آن شب از دنیا رفت، و هیچ درهم و دیناری از خود به جای نگذاشته جز هفتصد درهم كه آن هم از بهره‏اش(كه بیت المال داشت) زیاد آمده، و می‏خواست‏ با آن پول برای خانواده خود خادمی خریداری كند، (این سخن را فرمود) سپس گریه گلویش را گرفت و گریست، مردم نیز با آن حضرت گریه كردند، آنگاه فرمود:
منم فرزند بشیر(مژده دهنده به بهشت؛ یعنی رسول خدا(ص) كه از نامهای آسمانی او بشیر است) منم فرزند نذیر(ترساننده از جهنم) منم فرزند آن كس كه به اذن پروردگار مردم را به سوی او می‏خواند، منم پسر چراغ تابناك(هدایت)، من از خاندانی هستم كه خدای تعالی پلیدی را از ایشان دور كرده و به خوبی پاكیزه‏شان فرموده، من از آن خاندانی هستم كه خداوند دوستی ایشان را در كتاب خویش(قرآن) فرض و واجب دانسته و فرموده است: « بگو نخواهم شما را بر آن مزدی جز دوستی در خویشاوندانم و آنكه فراهم كند نیكی را بیفزاییمش در آن نكویی را» پس نیكی در این آیه دوستی ما خاندان است.
و نظیر همین دو سخنرانی با مختصر اختلافی در بسیاری از كتاب های اهل سنت نیز نقل شده كه هر كه خواهد می‏تواند در ملحقات احقاق الحق بخواند. (۴)

پی‏نوشتها:
۱.امالی صدوق، ص ۱۹۲.
۲.سوره شوری، آیه ۲۲.
۳.ارشاد مفید، ج ۲، (مترجم)، ص ۴، و نظیر این روایت از امالی شیخ و تفسیر فرات و غیره نیز نقل شده(بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۳۶۱).
۴.ملحقات احقاق الحق، ج ۱۱، صص ۹۳-۱۸۲.
منبع:
كتاب: زندگانی امام حسن مجتبی علیه السلام، ص. ۱۹۲
مؤلف: سید هاشم رسولی محلاتی

منبع : تبیان