مبانی فقهی و حقوقی محیط ‌زیست

نظر به اینکه فجایع زیست‌محیطی موجب ایجاد بحران در عرصه‌های مختلف جوامع بشر شده است و ملت‌ها و دولت‌ها را با مشکلات جدی مواجه نموده است،‌مصاحبه ای با دکتر محمد‌جواد حیدری ،‌ مدیر گروه پژوهشی دین و محیط‌زیست دانشگاه قم درباره جایگاه‌ فعلی زیست‌فناوری در ایران و ضرورت پژوهش درباره دین و محیط ‌زیست و تبیین مسائل فقهی و حقوقی زیست‌محیطی و ارتباط مسائل فقهی با وضعیت محصولات زیست‌فناوری داخلی انجام داده ایم که ازنظرتان می گذرد.
▪ لطفا درباره جایگاه‌ فعلی زیست‌فناوری در ایران و ضرورت پژوهش درباره دین و محیط‌زیست و تبیین مسائل فقهی و حقوقی زیست‌محیطی و ارتباط مسائل فقهی با وضعیت محصولات زیست‌فناوری داخلی دیدگاه خویش را بیان فرمایید؟
ـ قبل از پاسخ به پرسش شما مقدمه‌ای را جهت ورود به بحث عرض می‌نمایم. بدون شک آینده جهان نیازمند استفاده روز افزون از زیست‌فناوری به عنوان یکی از هفت رشته کلیدی جهان است. در این میان استفاده از این فناوری در دهه‌های گذشته منحصر به کشور‌های توسعه یافته نبوده و کشور‌های در حال توسعه هم نیاز به استفاده از آن را احساس کرده و با سرمایه‌گذ‌اری در این بخش به دنبال دستیابی به آن بوده‌اند. ایران هم به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه، با توجه به پتانسیل‌های خود در دستیابی به فناوری زیستی در این مسیر گام‌هایی برداشته است، اما جایگاه فعلی زیست‌ فناوری در ایران با توجه به گذشت دو دهه از تولد آن و انتظاری که از آن می‌رفته است ، نشان‌دهنده کمبودهایی است که در عرصه‌های مختلف رشد این فناوری وجود دارد.
این در حالی است که نزدیک بودن پایه‌های علمی این فناوری به مرزهای دانش و همچنین نیاز به استفاده از آن در عرصه‌های مختلف با توجه به پتانسیل‌های بالقوه لزوم انجام تحقیقات در این زمینه را به امری اجتناب ناپذیر مبدل کرده است. با توجه به اهمیت موضوع و با توجه به اینکه موضوع علم فقه افعال مکلفات است . بررسی و پژوهش فقهی د راین زمینه لازم و ضروری به نظر می‌رسد. از دیدگاه فقه اسلامی شبکه پزشکی مولکولی کشور در رابطه با محصولات زیست‌‌فناوری و همچنین سازمان محیط‌زیست و وزارت جهاد کشاورزی در محصولات مختلف تولیدی خویش باید به مسائل فقهی و قوانین حقوقی بیش از پیش توجه نمایدو از تاسیس کارخانجات صنعتی مثل پتروشیمی‌ها، توسط دولت و یا بخش خصوصی با عدم رعایت استانداردهای جهانی و معقول زیست‌محیطی خودداری نمایند. زیرا موجب بروز بیماری و عارضه می‌گردد و از منظر دانش فقه و حقوق، تاسیس‌کننده ضامن ضررهای ایجاد شده به مردم و بیت‌المال می‌باشد و نظر به اینکه دولت و سازمان‌های تابعه مسئول رعایت قانون و جلوگیری از ضرر و زیان و خسارت می‌باشند. مسئول پیگیری فجایع زیست‌محیطی هستند و تساهل و تسامع در این مسئله جایز نیست. از دیدگاه فقه اسلامی و بر اساس قوانین موجود مقررات زیست‌محیطی اگر فعالیت بخش دولتی و نیز بخش خصوصی در دریا و هوا و خاک و زمین موجب ایجاد عارضه و آسیب زیست‌محیطی گرددضامن است و باید از عهده جبران خسارت‌های وارده برآید و اگر این فعالیت به دولت و یا سازمان‌های دولتی بدلیل کوتاهی در کنترل و نظارت و یا به دلیل سوء مدیریت و یا ضعف برنامه‌ریزی قابل انتصاب باشد، از نظر فقهی مسئولیت به صورت تضامنی و یا به صورت جداگانه قابل طرح و پیگیری است و اساسا ضمانت مربوط به مسبب ایجاد عارضه است و هر کسی در این زمینه کوتاهی کرده باشد ، خلافکار محسوب می‌شود و شرعا ضامن است و ما موارد مختلف فقهی و حقوقی مباحث محیط‌زیست را در پژوهشکده سبز دانگاه قم مورد پژوهش قرار داده‌ایم .
▪ آیا دولت وظیفه دارد از آلودگی و یا تخریب محیط‌زیست مانند آب و خاک و هوا ، دریا،‌ جنگل، کوه و دشت و صحرا جلوگیری نماید؟
ـ بدون شک یکی از وظایف مهم دولت و حاکم اسلامی جلوگیری از تخریب محیط‌زیست و تلاش در جهت حفظ و نگهداری و توسعه پایدار آن است. انسان موجودی است که با موجودات دیگر در یک مجموعه زیستی زندگی می‌کند،‌ اعضای این مجموعه از یکدیگر متاثر هستند وظمن تاثیر‌گذاری بر محیط ، خود از عامل‌های محیطی دیگر تاثیر می‌پذیرند. روابط بین موجودات با هم و محیطشان یک بوم سازگان یا اکوسیستم را می‌سازد. شاخه‌ای از زیست‌شناسی که اکوسیستم‌ها را مطالعه می‌کند، بوم‌شناسی یا اکولوژی نامیده می‌شود. و نظر به اینکه دولت مسئول سلامت جامعه می‌باشد، باید در جهت پیش‌گیری از وقوع جرائم زیست‌محیطی و تخریب محیط‌زیست در ساحت‌های مختلف زندگی بشر مانند فرهنگ و اخلاق و اعتقاد و نیز تخریب آب و خاک و هوا و فضا و دریا جلوگیری نماید. دولت باید جرائم زیست‌محیطی را شدیدا تعقیب نماید.
بنده معتقدم دولت اجرا باید جهت تکمیل و سازماندهی دولت فکر سریعا اقدام نماید تا در بخش‌های مختلف بویژه مباحث محیط‌زیست و وضعیت محصولات زیست‌فناوری و رویکرد سودآور با محیط‌زیست، فکر و برنامه‌ به دولت اجرا بدهد.
▪ از نظر فقهی مسئولیت پیگیری عارضه و آسیب‌های زیست‌محیطی در بخش دولتی و بخش خصوصی با چه کسی است؟
ـ پیگیری رعایت قوانین و احکام فقهی در حامعه اسلامی مربوط به دولت است. گرچه مردم نیز از باب امر به معروف در مسائل زیست‌محیطی و نهی از منکر در تخریب و از بین بردن عوامل زیست‌محیطی نیز مانند دولت تکلیف دارند.
▪ جنابعالی به گونه‌های مختلف تخریب محیط‌زیست و آلودگی آن اشاره کردید، لطفا اقسام مختلف تخریب محیط‌زیست و انواع مختلف حفظ و نگهداری آن را بیان نمایید؟
ـ از دیدگاه اسلام حفظ و نگهداری محیط‌زیست و رشد و توسعه پایدار آن در گونه‌های مختلف واجب است و همچنین آلودگی و تخریب محیط‌زیست در گونه‌های مختلف حرام است. اینک به برخی از گونه‌ها اشاره می‌کنیم:
۱) حفظ و نگهداری و رشد و توسعه منابع طبیعی مانند آب و خاک و هوا و جنگل و دریا.
۲) رشد و نگهداری محیط‌زیست اخلاقی مانند گسترش فرهنگ عفاف و حجاب و ارزش‌های اخلاقی.
۳) حفظ و نگهداری فرهنگی محیط‌زیست مانند گسترش فرهنگ محبت و دوستی و آئین معاشرت در مناظر زیبای طبیعت.
۴) نگهداری و حفظ اعتقادی محیط‌زیست مانند: تقویت باورهای دینی و اعتقادهای مذهبی درباره مبدا و معاد و رابطه انسان و خالق و تلاش در جهت توسعه فرهنگ عبودیت و بندگی خدا در استفاده از مناظر طبیعت و منابع طبیعی،‌ در مقابل حفظ و نگهداری محیط‌زیست در گونه‌های مختلف یاد شده، تخریب و آلودگی محیط‌زیست نیز در گونه‌های مختلف حرام است. برخی از آن گونه‌ها عبارتنداز :
۱) تخریب و آلودگی فیزیکی آب و خاک و هوا و فضا و طبیعت
۲) تخریب اخلاقی محیط زیست مانند گسترش نفاق و دروغ و رباخواری و بی حجابی
۳) تخریب فرهنگی محیط‌زیست مانند گسترش فرهنگ ریا و زر و زور و فرهنگ بی بند و باری در مناظر زیست طبیعت
۴) تخریب اعتقادی محیط‌زیست مانند گسترش فرهنگ لائیک و دوری از خدا و بندگی خداوند و تقویت فرهنگ شک و تردید و مسخ هویت و انقطاع فرهنگی و اعتقادی انسان در استفاده از طبیعت و مناظر زیبای آن .
▪ جنابعالی به مسئله مهمی در ضرورت تشکیل دولت فکر در کنار دولت اجرا اشاره کردید لطفا برخی از وظایف دولت فکر را در زمینه محیط‌زیست و محصولات زیست‌ و فناوری و پیشرفت بحث زیست‌ فناوری و تولید و تاثیرات مثبت آن بر چشم انداز ۲۰ ساله توسعه کشور را بیان نمایید؟
مهم‌ترین وظایف دولت فکر در زمینه محیط‌زیست عبارتند از:
۱) ترسیم وضعیت موجود محیط‌زیست و وضعیت محصولات زیست‌فناوری.
۲) ترسیم وضعیت مطلوب محیط‌زیست و وضعیت محصولات زیست‌فناوری.
۳) ترسیم فاصله میان دو وضعیت و راهکارهای انتقال از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب .
۴) ارائه راهکارهای انتقال از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب.
۵) تنظیم سند ملی ایمنی زیستی و آرامش در محیط‌زیست.
۶) ارائه فکر در جهت تولید محصولات زیست‌فناوری که در حال حاضر از خارج با هزینه‌های سرسام‌آور وارد می‌شود.
۷) تلاش در جهت دسترسی به فناوری‌های نوین در عرصه‌های مختلف محیط‌زیست به ویژه، سلول‌های بنیادی و تشخیص بیماری‌های ژنتیکی که می‌تواند باعث شکوفایی علمی و درمانی کشور گردد.
۸) تلاش در جهت توانمندسازی محققان و تولید اطلاعات پژوهشی و توسعه مدیریت شبکه‌ای به منظور ارتقاء کمی و کیفی علوم انسانی و صنعتی و پزشکی و توسعه دانش فناوری‌های نوین با محوریت محیط‌زیست.
۹) تلاش در جهت حل اختلاف میان سازمان‌ محیط‌زیست و وزارت جهاد کشاورزی و شکبه پزشکی مولکولی کشور در اموری مانند بحث برنج تراریخت طارم مولایی که برخی معتقدا این نوع برنج بی‌خطراست و برخی بر این باورند که خطرناک است.
۱۰) تلاش در جهت ترسیم اولویت‌های مهم زیست با استفاده از چشم انداز بیست‌ساله توسعه کشور و ارائه لیست معضلات محیط‌زیست با استفاده از ظرفیت کارشناسی کل کشور.
۱۱) فرهنگ‌سازی در جهت حفظ و رشد و تحقق عینی اصل ۵۰ قانون اساسی.
۱۲) ارائه تولید پژوهش در زمینه محیط‌زیست.
۱۳) آموزش تعالیم دینی و بینش اسلامی در محیط‌زیست.
۱۴) تبیین مصداق عینی اصل پنجاهم و مبارزه با منکرات محیط‌زیست و رشد معروفات.
۱۵) آموزش بهداشت محیط‌زیست.
۱۶) ارتباط با محافل بین‌المللی و سالن‌های کنفرانس.
۱۷) متون درسی محیط‌زیست و آشنایی با مباحث و مبانی رشته‌های محیط‌زیست.
۱۸) تشکیل گروه‌هایی با عنوان نهضت سبز - طرفداران طبیعت
۱۹) تدیون متون درسی از مقاطع مختلف.
۲۰) پوشش قراردادن مباحث صدا و سیما در محیط‌زیست و نهادینه کردن عوامل محیط‌زیست در فرهنگ سیاسی روز.
۲۱) طرح مباحث خارج محیط‌زیست.
۲۲) جدی گرفتن دعوت‌های محافل بین ‌المللی در دعوت از کارشناس اسلامی.
۲۳) الگوی قناعت و جلوگیری از اصراف در محیط‌زیست.
۲۴) تلاش در جهت هدفگذاری و برنامه‌ریزی و راه‌اندازی مراکزی با عنوان دوستداران طبیعت با عنایت به
دوستداراندریا،دوستداران هوا،دوستدارانآب،دوستداران خاک،دوستداران جنگل، دوستداران کوه و...
جهت حفاظت و نگهداری محیط‌زیست دریایی و هوایی، خاکی ، جنگلی و کوهی مانند نهضت سبزکه امروزه در آمریکا وجوددارد.
۲۵) شناسایی غارت‌های محیط‌زیست در گونه‌های مختلف و عوامل و ضامن آن .
۲۶) شناسایی نقش دولت در حفظ و یا تخریب محیط‌زیست در گونه‌های مختلف.
۲۷) تلاش درجهت راه‌اندازی گروه‌های حمایت از محیط‌زیست در ساحت‌های مختلف فرهنگی،‌ اخلاقی ، فیزیکی و ...
لطفا دیدگاه خود را در سلامت و رشد و توسعه محیط‌زیست از منظر اسلام بیان نمایید؟
اکنون جامعه بشری به انقلاب زیست‌محیطی نیازمند است. انقلاب کشاورزی جمعیت بشر را سریعا افزایش داد و انقلاب زیست‌محیطی باید اندازه جمعیت را با توسعه اقتصادی همسو نماید. بدون شک سعادت و سلامت فرد و جامعه در گرو سلامت و رشد و عوامل زیست و توسعه پایدار محیط‌زیست است، حفظ و نگهداری و سلامت عوامل‌زیست محیطی از نعمت‌های بزرگ خداست و همه باید در حفظ و توسعه پایدار آن بکوشیم و این کار از مراحل شکر این نعمت است. هرگاه تخریب محیط زیست به سبب ضرر و زیان بر همه یا گروهی از مردم شود به حکم عقل و شرع کار زشت و حرامی انجام شده و برهمه آحاد جوامع بشری و دولت‌ها واجب است از آن جلوگیری نمایند و برای حفظ محیط‌زیست برنامه‌ریزی لازم را انجام دهند و حفظ آن را به عنوان یک فرهنگ در جامعه اسلامی نهادینه کنند و آنها که در تخریب آن می‌کوشند و سبب ضرر و زیان برمردم می‌شوند و شرعا ضامن هستند در فقه اسلامی قواعد مهمی وجود دارد مانند قاعده لاضرر و احکام و قاعده سبب و مسبب.
متاسفانه انقلاب صنعتی بر اساس استفاده از سوخت‌های فسیلی (زغال‌سنگ، نفت و گاز) بنا شد ولی با آشکار شدن فجایع زیست ‌محیطی و ضرورت انقلاب زیست‌محیطی باید تکنولوژی‌های جدید را که بنیاد طبیعت را تباه می‌کنند مبارزه کرد و از تکنولوژی‌هایی استفاده کرد که باعث رشد و توسعه منابع طبیعی می‌گردد. در فقه اسلامی ابعاد مختلف حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست و پرهیز از تخریب و آلودگی آن در گونه‌های مختلف بیان شده است.

در گفتگو با دکترمحمد جواد حیدری‌ خراسانی

منبع : روزنامه رسالت