ژن هایتان را بخورید

سال ها است كه بیوتكنولوژی به عنوان یك راه جدید تولید محصولات و فرآیندهای مختلف مورد قبول واقع شده و كاربردهای فراوان آن در پزشكی، كشاورزی، محیط زیست و بخش های صنعتی شناخته شده است. در حال حاضر در بسیاری از كشورها بیوتكنولوژی نوین و ایجاد موجودات زنده اصلاح ژنتیكی شده بیشتر در بخش كشاورزی و به مقدار كمی در شاخه پزشكی كاربرد دارد. یكی از مسائلی كه در سطح ملی و بین المللی در رابطه با این موجودات مطرح است و موجب ایجاد نگرانی هایی شده تاثیر این موجودات بر محیط زیست گیاهان، حیوانات و انسان ها است. منشاء این نگرانی از آنجا است كه رهاسازی بدون كنترل موجودات زنده اصلاح ژنتیكی شده ممكن است تغییرات جبران ناپذیری در تعادل اكولوژیكی و ژنتیكی به وجود آورد. بنابراین لازم است كه برای به حداقل رساندن خطرات موجودات زنده اصلاح ژنتیكی شده بر سلامتی محیط زیست و انسان هم بر طراحی دقیق و اصولی موجودات اصلاح ژنتیكی شده و هم بر رهاسازی محیطی آنها كنترل وجود داشته باشد.
• ارزیابی مخاطرات احتمالی گیاهان اصلاح ژنتیكی شده
موضوعاتی كه در ارزیابی مخاطرات احتمالی گیاهان اصلاح ژنتیكی شده مورد توجه و بررسی قرار می گیرند، به شرح ذیل هستند:
- خطر برای سلامتی بشر: شامل حساسیت زایی، انتقال افقی ژن و مقاومت به آنتی بیوتیك ها، خوردن DNA خارجی، استفاده از پروموتر ویروس های گیاهی مانند موزائیك گل كلم و تغییر خواص تغذیه ای.
- خطر برای محیط زیست: شامل خطر برای موجودات غیرهدف مانند پروانه مونارك، انتقال ژن از گیاه اصلاح ژنتیكی شده به علف هرز، مقاومت به آنتی بیوتیك، وارد شدن پروتئین های اصلاح شده به خاك.
- به هم خوردن كشاورزی سنتی و روش های تولید غذا در كشورهای در حال توسعه: شامل انتقال ژن از یك گیاه به گیاه دیگر. هر كدام از موارد فوق به طور جداگانه توضیح داده خواهند شد.
•نگرانی در مورد سلامت بشر
۱- حساسیت زایی: هر چند تا به حال مدركی وجود ندارد كه غذاهای مهندسی شده بیش از غذاهای معمولی ایجاد حساسیت كرده باشند، اما این احتمال وجود دارد كه تعداد واكنش های حساسیت زا به غذا در نتیجه مهندسی ژنتیك افزایش یابد. مراحل انجام مهندسی ژنتیك به تنهایی ایجاد ماده حساسیت زا (آلرژن) نمی كند بلكه طبیعت ژن هایی كه برای انتقال انتخاب می شوند، مشخص می كنند كه آیا ماده حساسیت زایی به گیاه میزبان ترانس ژنیك ارائه شده است یا خیر؟ اداره غذا و داروی آمریكا در بررسی غذاهای مهندسی شده آلرژن های احتمالی را با یك فهرست از خصوصیاتی كه با حساسیت زایی ارتباط دارد مورد مقایسه قرار می دهد. طی سال هایی كه آزمایشات حساسیت زایی برای گیاهان زراعی اصلاح ژنتیكی شده انجام شده، فقط دو مورد مشكل ساز یافت شده است. یك نوع سویا كه هیچ وقت وارد بازار نشد و ذرت مشهور استارلینك.شركت «پایونیر» با استفاده از یك ژن بادام زمینی برزیلی یك نوع سویای اصلاح ژنتیكی شده تولید كرد كه هدفش بهتر كردن كیفیت سویا به وسیله افزودن اسیدآمینه متیونین بود كه میزان آن در سویا كم و در بادام زمینی برزیلی زیاد است. از آنجا كه حساسیت زایی بادام زمینی معمولاً زیاد است، از همان آغاز استفاده از آن به عنوان گیاه اهداكننده ترانس ژن واكنش منفی به دنبال داشت. پس از دستكاری ژنتیكی، سویای اصلاح ژنتیكی شده مورد آزمایش قرار گرفت. پس از آزمایش مشخص شد كه ژن مورد استفاده برای بهبود كیفیت سویا یكی از ژن هایی است كه باعث ایجاد واكنش های حساسیتی می شود. پایونیر در نظر داشت كه این سویا را فقط برای غذای دام مورد استفاده قرار دهد اما مشكل مجزا كردن غذای دام از غذای انسان طی برداشت محصول، حمل ونقل و ذخیره مورد توجه قرار گرفت. این محصول توسط دولت مورد تائید قرار نگرفت و هیچ وقت به طور تجارتی كشت یا در فروشگاه ها عرضه نشد.ذرت استارلینك نیز توسط شركت «اونتیس» تولید شد و در ابتدا قرار بود به عنوان یك ذرت چندمنظوره به بازار عرضه شود اما نگرانی در مورد احتمال بروز حساسیت باعث شد كه تنها برای دام مورد استفاده قرار گیرد. حتی با آنكه پس از مطالعات انجام شده در سال ۲۰۰۱ حساسیت زایی این ذرت به اثبات نرسید، بحث های علمی همچنان ادامه دارد و هنوز احتمال حساسیت زا بودن آن از بین نرفته است.
بعضی از نكات مورد ابهام در ذیل آورده شده است:
•شركت اونتیس پس از جمع آوری اطلاعات اعلام كرد كه پروتئین استارلینك در اثر گرما و رطوبت تخریب می شود. به طوری كه در بیشتر مواقع غذاهای فرآوری شده تجارتی و غذاهای خانگی كه در هنگام تهیه هم زده و پخته می شوند تنها حاوی مقادیر كمی از پروتئین هستند. در این رابطه هیات مشورتی عنوان كرد كه گاهی ممكن است مقادیر بالاتر پروتئین باقی بماند و باعث ایجاد واكنش های حساسیت زا شود اما از آنجا كه شكل مولكول در اثر رطوبت و گرم شدن تغییر یافته است، ممكن است از طریق آزمایشات معمول قابل شناسایی نباشد.
•اگر چه مركز پیگیری و كنترل بیماری ها مدركی دال بر حساسیت زا بودن پروتئین استارلینك در افرادی كه محصولات حاصل از ذرت را خورده بودند، پیدا نكرد اما متخصصان در هیات مشورتی احتمال دادند كه آزمایشات CDC به اندازه كافی حساس نبوده است.
•امكان دارد كه پزشكان موارد مشاهده شده از حساسیت های احتمالی به ذرت استارلینك را گزارش نكرده باشند. در این رابطه اعضای هیات مشورتی توصیه كردند كه دولت در جمع آوری اطلاعات از مواردی كه ممكن است، گزارش نشده باشند، بیشتر دقت نماید.آزمایش برای حساسیت زایی كار پیچیده ای است كه علاوه بر واكنش های درون لوله آزمایش پاسخ در نمونه های زنده را نیز شامل می شود. انسان و حیوانات می توانند به عنوان نمونه های زنده مورد استفاده قرار گیرند. محققان در حال بررسی حیوانات مختلفی از جمله موش، سگ، خوك و خوكچه هندی هستند كه بتوان به جای انسان بر روی آنها آزمایش كرد. هر چند در بعضی از موارد مدل های حیوانی نمی تواند پیش بینی كننده واقعی واكنش های آلرژی زا در انسان باشد. چنان كه قبل از تحقیق بر روی سویای دارای ژن های بادام برزیلی محققان همان پروتئین را در موش امتحان كرده و به این نتیجه رسیده بودند كه این ماده واكنش حساسیت قابل توجهی ایجاد نمی كند.همان طوری كه هر ساله تعدادی از مردم پیدا می شوند كه به بعضی از غذاهای متداول مانند گندم و تخم مرغ یا میوه های جدید مانند كیوی آلرژی نشان می دهند بعضی از مردم نیز ممكن است نسبت به غذاهای ترانس ژنیك حساسیت نشان دهند. اما تا به حال دلیل خاصی مبنی بر بالاتر بودن میزان حساسیت زایی غذاهای مهندسی شده نسبت به غذاهای رایج وجود نداشته است.


۲- انتقال افقی ژن و مقاومت به آنتی بیوتیك ها: استفاده از نشانگرهای مقاوم به آنتی بیوتیك در ایجاد گیاهان اصلاح ژنتیكی شده موجب این نگرانی شده كه ممكن است غذاهای اصلاح ژنتیكی شده در انسان باعث ایجاد مقاومت به درمان آنتی بیوتیكی در هنگام بیماری شوند. در مراحل مختلف آزمایشگاهی برای ایجاد گیاهان اصلاح ژنتیكی شده دانشمندان از قسمت هایی از ژن كه مقاومت به بعضی از آنتی بیوتیك ها را كد می كند، استفاده می كنند و این بخش در نهایت به عنوان جزیی از محصول نهایی به عنوان غذا مورد استفاده قرار می گیرد.یك جنبه این موضوع احتمال خطر انتقال افقی ژن است. انتقال افقی ژن به معنای انتقال DNA از یك موجود به موجود دیگر جدا از انتقال طبیعی والد به فرزند است. هنگام استفاده از غذای ترانس ژن، ژن مقاوم به آنتی بیوتیك ممكن است به میكروارگانیسم هایی كه به طور طبیعی در دهان، معده یا روده ما زندگی می كنند یا به باكتری هایی كه ما با غذایمان آنها را می خوریم، منتقل شود و در نتیجه این میكروارگانیسم ها را نسبت به آنتی بیوتیك های خوراكی مقاوم سازد. انتقال افقی ژن در حالت طبیعی نیز روی می دهد. برای مثال باكتری اگروباكتریوم تومفاسینس انتقال افقی DNA را برای تولید بیماری پینه تاجی در گیاهان تسهیل می كند. انتقال افقی DNA در میزان پایین تر در شرایط آزمایشگاهی نیز روی می دهد. با این وجود اگر چه انتقال افقی ژن تحت شرایط معمولی و آزمایشگاهی ممكن است به وقوع بپیوندد ولی احتمال وقوع آن در شرایط اسیدی معده انسان بسیار نادر است.نگرانی دوم در رابطه با استفاده از ژن های مقاوم به آنتی بیوتیك این است كه بعضی از این ژن های مقاوم آنزیم هایی تولید می كنند كه آنتی بیوتیك هدف را غیرفعال كرده و یا از بین می برند. اگر چنین ژنی بعد از طی مراحل آزمایشگاهی انتقال، فعالیت خود را ادامه دهد، ممكن است مقادیر كمی از آنزیم های مقاوم را در بخش های خوراكی گیاه اصلاح ژنتیكی شده تولید نماید. گرچه درجات حرارتی بالا ممكن است باعث غیرفعال شدن آنزیم در غذاهای فرآوری شده شود اما خوردن غذاهای مهندسی شده خام یا تازه ممكن است باعث باقی ماندن آنزیم و غیرفعال شدن مقدار تجویز شده آنتی بیوتیك خوراكی شود. این نگرانی طی تصویب مراحل مربوط به گوجه فرنگی FlavrSavr و ذرت اصلاح ژنتیكی شده «سیبا گایگی» مطرح شد. در هر دو مورد آزمایشات نشان داد كه آنتی بیوتیك های تجویز شده خوراكی به صورت فعال باقی می مانند. با این وجود كه خطرات ناشی از ژن های مقاوم به آنتی بیوتیك در گیاهان اصلاح ژنتیكی شده بسیار پایین به نظر می رسد، برای كاهش و یا حذف این نگرانی راهكارهایی ارائه شده است.
•FDA توصیه می كند كه تولیدكنندگان گیاهان اصلاح ژنتیكی شده از آنتی بیوتیك هایی استفاده كنند كه معمولاً برای درمان انسان از آنها استفاده نمی شود. بنابراین حتی اگر انتقال افقی ژن رخ بدهد، احتمال كسب مقاومت به آنتی بیوتیك هایی كه توسط پزشكان تجویز می شوند توسط میكروارگانیسم های داخل بدن انسان وجود نخواهد داشت.•دانشمندان در حال بررسی استفاده از ژن های نشانگر دیگری برای انتخاب گیاهان اصلاح ژنتیكی شده هستند. برای مثال قندهای مانوز ممكن است قادر به انجام وظیفه نشانگر های مقاوم به آنتی بیوتیك باشند.
•دانشمندان همچنین در حال بررسی روش هایی هستند كه با استفاده از آنها بتوان ژن های مقاوم به آنتی بیوتیك را قبل از وارد ساختن گیاه به محیط، خارج كرد. بنابراین، این ژن ها فقط در مراحل ایجاد مورد استفاده قرار می گیرند و در محصول نهایی حذف می شوند.
•دانشمندان اروپایی روشی را ابداع كرده اند كه با استفاده از آن، می توان ژن های مقاوم به آنتی بیوتیك را در توالی DNA خاص به داخل ژن مقاوم به آنتی بیوتیك وارد ساخت كه باعث جلوگیری از فعالیت ژن در داخل باكتری می شود. گیاهان قادر به خارج نمودن آن توالی خاص و فعال نمودن ژن هستند.
۳- خوردن DNA خارجی: هنگامی كه دانشمندان یك گیاه اصلاح ژنتیكی شده تولید می كنند، در حقیقت قطعاتی از DNA را كه به طور معمول در آن گیاه وجود ندارد، وارد گیاه می كنند. غالباً این قطعات از ارگانیسم های كاملاً متفاوتی مانند ویروس ها یا باكتری ها به دست می آیند. آیا خوردن این DNA خارجی خطری دارد؟
هنگام صرف غذا DNA نیز خورده می شود. DNA در واقع منشاء حیات همه موجودات زنده است و در همه سلول های موجودات زنده از قبیل گاو، جوجه، ذرت، گندم، قارچ،Coli.E و بعضی از ویروس ها وجود دارد. ما DNA باكتری ها و ویروس ها را بدون قصد می خوریم، به این دلیل كه این ارگانیسم ها در گوشت، حبوبات و سبزیجاتی كه ما می خوریم وجود دارند. بعضی از این DNA ها به DNA ما انسان ها شباهت دارند. اما بیشتر آنها برای ما بیگانه هستند.
چه اتفاقی برای این DNA ها رخ می دهد؟ هنگامی كه غذا در بدن ما هضم می شود، بیشتر این DNA ها به مولكول های كوچك تر تجزیه می شوند. مقدار كمی از آنها نمی شكنند، بنابراین یا جذب جریان خون شده و یا از طریق مدفوع دفع می شوند. تصور بر این است كه سیستم دفع طبیعی بدن این DNA ها را از بین می برد. تحقیقات بیشتر در این زمینه كمك خواهد كرد تا بفهمیم چطور انسان هزاران سال است كه DNA را می خورد، بدون آنكه اثر قابل توجهی در بدن او داشته باشد.
تا به حال هیچ مدركی مبنی بر خطرناك تر بودن DNA گیاهان زراعی ترانس ژنیك نسبت به DNA موجود در گیاهان زراعی، حیوانات و میكروارگانیسم های رایج یافت نشده است.محققان آلمانی در سال ۱۹۹۷ یك توالی DNA قابل ردیابی و بدون ضرر را به یك موش خوراندند و اثر آن را در لوله گوارشی و سایر قسمت های بدن موش دنبال كردند. در حدود ۵ درصد از این DNA كه حاوی قطعات كوتاه bp ۱۰۰ تا bp ۱۷۰۰ بود تا ۸ ساعت پس از خوردن غذا در روده كوچك، روده بزرگ و مدفوع ردیابی شد. مقدار كمی از DNA در حدود ۰۵/۰ درصد مقدار اولیه موجود در غذا تا ۸ ساعت بعد در جریان خون یافت شد. طول این قطعات تا bp ۷۰۰ بود. در نهایت پس از گذشت ۱۸ ساعت از صرف غذا، قطعاتی از DNA خارجی در كبد و طحال یافت شد. هیچ DNA خارجی پس از ۴۲ ساعت قابل ردیابی نبود.
در آزمایشی دیگر موش بارداری را با غذای حاوی DNA خارجی قابل ردیابی تغذیه نمودند. DNA در اندام های متفاوتی از جنین و موش تازه به دنیا آمده مشاهده شد. این آزمایش نشان داد كه DNA خارجی موجود در خون مادر می تواند از طریق جفت وارد جنین شود. قسمت هایی از این DNA آنچنان به كروموزوم موش متصل شده بود كه به نظر می رسید با كروموزوم آمیخته شده است.برخلاف آزمایشاتی كه تداوم DNA خارجی را در بدن موش نشان دادند، آزمایشی كه در جوجه صورت گرفت، نشان داد كه DNA خارجی به سرعت شكسته می شود. دانشمندان انگلیسی جوجه هایی را با ذرت اصلاح ژنتیكی شده تغذیه نمودند و توالی های DNA را در معده و روده پرندگان جست وجو كردند. بعضی از توالی های DNA در معده یافت شد ولی در روده چیزی مشاهده نشد كه احتمالاً دلیل آن است كه DNA توسط سیستم گوارشی به سرعت تجزیه می شود.در بدن گوسفند DNA به سرعت از بین می رود. در بررسی های آزمایشگاهی دانشمندان بریتانیایی DNA را از ذرت اصلاح ژنتیكی شده گرفته و آن را با بزاق و مایع معده گوسفند مخلوط كردند. توالی های DNA پس از ۴۸ ساعت در بزاق قابل ردیابی بودند ولی DNA در مایع معده پس از یك دقیقه از بین رفت.برای DNA خارجی كه وارد بدن یك جانور شده چه اتفاقی روی می دهد؟ به نظر می آید كه سیستم دفاعی بدن به هر حال قطعات DNA خارجی را از بین می برد. اگر بعضی از قطعات با DNA میزبان آمیخته شوند، ممكن است به وسیله سازگاری كه فعالیت ژن ها را كنترل می كند غیر فعال شوند. تحقیقات بیشتر در این زمینه مشخص خواهد كرد كه چگونه هزاران سال است كه انسان DNA را از منابع مختلف می خورد بدون آنكه متوجه هیچ گونه اثری از ذرات كوچك وارد شده با جریان خون خود بشود. تا به حال مدركی دال بر اینكه DNA گیاهان زراعی اصلاح ژنتیكی شده بیش از DNA گیاهان زراعی متداول یا حیوانات خطر داشته باشند، وجود ندارد.درباره یك DNA خاص یعنی DNA ویروس موزائیك گل كلم كه به طور وسیعی در ساختن گیاهان اصلاح ژنتیكی شده از آن استفاده می شود، ابهاماتی وجود دارد. این موضوع در بخش بعدی مورد بحث قرار می گیرد.
۴- پروموترCaMV : وقتی دانشمندان برای الحاق یك ژن جدید در داخل گیاه از تكنولوژی ترانس ژنیك استفاده می كنند، برای هدایت فعالیت ژن مورد نظر قطعات اضافی نیز وارد می كنند. یكی از این قطعات، پروموتر یا پیش برنده است كه باعث فعال شدن ژن می شود.بیشترین پروموتر مورد استفاده، پروموتر ۳۵S «ویروس موزائیك گل كلم» است كه به اختصار CaMV نامیده می شود. این پروموتر از ویروسی به دست می آید كه باعث بیماری موزائیك گل كلم در چندین سبزی مانند گل كلم، بروكلی، كانولا و هویج می شود. احتمال اینكه پروموتر CaMV به سلول های ما حمله كند و ژن های ما را فعال نماید موجب ایجاد نگرانی هایی شده است.
در پاسخ به این نگرانی باید گفت: برای آنكه پروموتر CaMV از مراحل هضم فرار كند، یك سلول را سوراخ كند و خودش را در كروموزوم انسان الحاق كند مراحل متعددی مورد نیاز است. مداركی وجود دارد كه قطعات DNA وارد جریان خون و بعضی از اندام های داخلی می شوند و این قطعات بعضی از اوقات با DNA میزبان بسیار نزدیك می شوند. آزمایشی كه نشان دهد پروموتر CaMV به بافت های انسان حمله كرده باشد یا قطعات آن حاوی كد های ژنتیكی لازم برای عمل به عنوان یك پروموتر باشد، وجود ندارد.تحقیق بر روی DNA پلاسمیدی برنج كه توسط كلی (Koli) و همكاران در سال ۱۹۹۹ به عنوان مدركی كه پروموتر CaMV می تواند خودش را به رشته های DNA الحاق كند، ذكر شده است. مخالفان گیاهان ترانس ژنیك از نتایج این تحقیق برای ادعای خود مبنی بر اینكه گیاهان ترانس ژنیك تهدید برای انسان هستند استفاده می كنند.مردم از طریق خوردن برگ های آلوده صد ها سال است كه پروموتر CaMV را در مقادیر كم مصرف كرده اند. اگرچه سبزیجاتی كه به مقدار زیاد با این ویروس آلوده شده باشند معمولاً مزه خوبی ندارند.
۵- تغییر خواص تغذیه ای:چگونه می توان كیفیت تغذیه ای غذاهای مهندسی شده را با غذاهای سنتی مقایسه كرد؟ این یك سئوال مهم و اساسی است و احتمالاً در آینده با تولید گیاهان زراعی مهندسی شده برای تغییر خواص تغذیه ای باید مطالعات بیشتری در این زمینه صورت بگیرد.سئوال اساسی برای گیاهان زراعی مهندسی شده كه در حال حاضر در دسترس هستند این است كه آیا پرورش دهندگان گیاه به طور تصادفی محتویات غذایی گیاهان زراعی رایج را تغییر داده اند یا خیر؟ تصور می شود كه ایزوفلاوین ها نقش مهمی در پیشگیری از بیماری های قلبی، سرطان سینه و پوكی استخوان دارند. مقدار ایزوفلاوین سویای راندآپ توسط چندین محقق مورد بررسی قرار گرفته است.مطالعاتی كه تاكنون انجام شده به درستی مشخص نمی كند كه آیا مقدار ایزوفلاوین سویای راند آپ با انواع معمول سویا یكسان است یا خیر؟ اما نتیجه آزمایشات انجام شده نشان می دهد كه تفاوت در غلظت ایزوفلاوین ها در گیاهان اصلاح ژنتیكی شده در مقایسه با میزان این ماده در گیاه طبیعی بسیار ناچیز است. شواهد و آزمایشات دیگر ممكن است صحت نظرات موافق یا مخالف را روشن سازد.

منبع : روزنامه شرق