تقابل سکولارها و اسلام‌گرایان در آنکارا

منازعات داخلی میان کشورها اصلی‌ترین عامل تعیین کننده در معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی می‌باشد.کشوری که از یک اتحاد ملی برخوردار باشد ضریب آسیب‌پذیری خارجی خود را کاهش می‌دهد برعکس کشوری که از انسجام ملی برخوردار نباشد ضریب آسیب‌پذیری خارجی خود را بالاتر می‌برد به عبارت بهتر وحدت یا عدم وحدت ملی رابطه مستقیمی با ضریب آسیب‌پذیری خارجی دارد.
در تحولات امروز ترکیه، نبرد سکولارها و اسلام‌گراها برای تعیین ریاست‌جمهوری در روزهای آینده به اوج خود می‌رسد به منظور بررسی دقیق نگاهی به پیشینه اسلام و سکولاریسم در ترکیه می‌اندازیم. در بررسی رابطه تاریخی این موضوع باید گفت که با فروپاشی سلطنت سلطان عبدالحمید عثمانی آخرین خلیفه امپراتوری عثمانی در سال ۱۹۲۴ اسلام‌گرایان از متن تحولات سیاسی اجتماعی ترکیه کنار می‌روند و مجلس ملی ترکیه در سوم مارس ۱۹۲۴ نهاد خلافت را لغو می‌نماید. در تحلیل اسلام سیاسی آن زمان باید گفت که فشارهای سیاسی دولت‌ها بر مسلمانان و دخالت روسیه در امپراتوری عثمانی سلاطین عثمانی را وادار نمود که تا با گرایشات اسلام خواهانه جبهه جدیدی از تقابل اسلام و مسیحیت را ایجاد نمایند عثمانی‌ها در این زمینه موفق شدند اسلام را تا دروازه‌های وین گسترش دهند.
در سفرهای پایانی حکومت سلطان عبدالحمید یهودیان عثمانی نقش عمده‌ای به ثمر رسیدن اندیشه‌های پان‌ترکیسم داشتند زیرا سرمایه‌داران یهودی اروپای غربی در تشکیلات قدرتمندی به نام “صهیونیسم” متشکل شدند. صهیونیست‌ها درخواست نمودند که سلطان عبدالحمید اجازه دهد که یهودیان در فلسطین دولتی تشکیل دهند. هرتزل بنیانگذار صهیونیسم به این منظور با سلطان عبدالحمید دیدار می‌کند ولی سلطان عبدالحمید درخواست وی را رد می‌کند. از آن زمان به بعد آغاز کارشکنی‌ صهیونیسم‌ها شروع می‌شود اولین اقدام صهیونیست‌ها حمایت از نهضت ترکهای جوان بود. جنبش ترکهای جوان در سال ۱۹۰۸ و در شهری که اکثریت آن یهودی الاصل بودند شروع شد این شهر سالونیک نام داشت.
افول اقتدار اسلام همزمان است با ظهور جریان ترکهای جوان، کمال مصطفی آتاتورک (پدر ترک) بارزترین و افراطی‌ترین شخصیت در بین ترک‌های جوان بود. کمال آتا تورک بیشتر تحت تاثیر افکار ضیاء گوگالپ بود. ضیاء‌گوگالپ اصالتا یک کرد متولد شهردیارکبر بود که سودای “شوران بزرگ” را در سر می‌پروراند.
در بعد مذهبی کمال آتاتورک یک انسان خودباخته‌ای بود که در برابر غرب احساس بی‌هویتی و بی‌شخصیتی نمود - به نظر اسلام‌گرایان ترکیه - وی در صدد برآمد که اسلام ستیزی را در همه شئون اجتماعی به انجام برساند. در آوریل ۱۹۲۸ آتاتورک پس از تحکیم پایه‌های قدرت خود اسلام را که در قانون اساسی ترکیه به رسمیت شناخته شده بود حذف کرد.
وی حتی برای ممنوع نمودن تلفظ نام خدا “عبارت به خدا سوگند” را از متن سوگندنامه نمایندگان در ماده یک قانون اساسی حذف نمود. به این ترتیب بر مبنای لائیک یعنی جدایی دین از سیاست تاکید شد. اقدامات اسلام ستیزانه مصطفی کمال آتاتورک ولائیک‌ها، همراه با نوعی توهین به کلیه آداب و رسوم و حتی تاریخ پرافتخار ترک‌ها اعمال می‌شد. خانم “گوله” استاد دانشگاه استانبول در این باره می‌گوید:”آتاتورک طوری رفتار نمود که انگار ترک‌ها تا پیش از آن وحشی بودند”.
در اینجا باید بگوییم که فتح دروازه‌های وین توسط سلطان محمد فاتح نه تنها افتخاری برای ملت ترک بلکه افتخاری برای عظمت اسلام و مسلمانان باید به شمار آورد.اقدامات آتاتورک در همان ابتدا احساسات جریان‌های مذهبی مسلمانان ترکیه را جریحه‌دار نمود به طوری که منجر به قیام‌های ضدلائیسم و حاکمیت ترکیه منجر شد. در شهر سیواس در مرکز ترکیه شیخ‌رجب قیام نمود. در شهر قونیه محل دفن مولانا قیام مسلمانان به دستگیری و اعدام هزاران مسلمان منجر شد.
کردهای مسلمان ساکن ترکیه نیز به رهبری شیخ سعید پیران در شرق و جنوب شرقی ترکیه قیام نمودند. در دوران حاکمیت آتاتورک و بعدها عصمت انیونو بیشترین هجمه‌های فرهنگی بر اقلیت کرد در ترکیه وارد شد به کردها لقب “ترک‌های کوهی” داده شد و در قانون اساسی ترکیه همه مردم ترکیه از هر اقلیت قومی ترک محسوب می‌شدند.
شیعیان علوی نیز تحت تاثیر اندیشه‌های کمالیسم به شدت سرکوب شدند. پس از کمال آتاتورک سه بار بنام مبارزه با ارتجاع اسلامی نظامیان دست به کودتا زدند. در سال ۱۹۶۸ نظامیان پس از استقرار نظام چند حزبی در ترکیه کودتا نمودند و عدنان مندرسی نخست وزیر قانونی این کشور را به دار آویختند.
در سال ۱۹۷۱ کودتای دیگری به وقوع پیوست و احزاب اسلام‌گرا تعطیل شدند. در دهه ۱۹۸۰ کنعان اورن که یک نظامی بود کودتا نمود و رسما اعلام نمود انگیزه وی از کودتا جلوگیری از نفوذ و گسترش جریان‌های اسلامی در ترکیه می‌باشد.در سال ۱۹۹۷ نظامیان بار دیگر با دادن اولتیماتوم به نجم‌الدین اربکان،‌وی را وادار به کناره‌گیری نمودند. همین امر عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا را به تعویق انداخت. در نهایت در نوامبر ۲۰۰۲ حزب اسلام‌گرای عدالت و توسعه به رهبری اردوغان با کسب دو سوم آرا قدرت را به دست گرفت.
با بررسی پیشینه تقابل اسلام و سکولاریسم اکنون به بررسی تحولات کنونی در ترکیه می‌پردازیم.مبارزه برای انتخاب رئیس‌جمهور در بین احزاب ترکیه در حالی بالا گرفت که حزب اعتدال و توسعه بر خلاف دولت‌های پیشین بود. این حزب برای انتخاب رئیس‌جمهور تنها به ۱۰ رای نیاز داشت.
رئیس جمهور در قانون اساسی ترکیه توانایی وتوی مصوبات نمایندگان مجلس را دارد، حقوقدانان ارشد را در دستگاه قضائی منصوب می‌کند و به علاوه انتخاب رئیس ستاد ارتش با وی می‌باشد. همین اختیارات قانونی رئیس‌جمهور بر طبق قانون اساسی ترکیه موجب شده است که سکولارها از قدرت یافتن قانون اسلام‌گراها هراسان باشند.
بعد از انتخابات نوامبر ۲۰۰۲ و شکست عناصر سکولار بویژه حزب جمهوریخواه خلق این بار سکولارها بیم دارند که ضربه نهایی را احزاب اسلامی وارد کنند به همین دلیل در روزهای ۱۴ آوریل و ۲۹ آوریل طرفداران نظام سکولار به خیابان‌ها ریختند و این امر زمانی به یک بحران بین‌المللی تبدیل می‌شود که احزاب اسلام‌گرا نیز از هواداران خود بخواهند که به خیابان‌ها بیایند. این امر می‌تواند به درگیری هواداران دو حزب و یا به عبارتی دو ایدئولوژی بینجامد. در چنین حالتی نظامیان و ژنرال‌ها نیز دخالت خود در سیاست را توجیه خواهند نمود.
با توجه به شخصیت ورزیده و توانایی فوق‌العاده عبدالله گل،‌وزیر خارجه ترکیه و نامزد کنونی منصب ریاست جمهوری ترکیه بعید به نظر برسد که وی از هوادارانش بخواهد به خیابان‌ها بیایند. بدین منظور وی برای حل بحران به دادگاه قانون اساسی روی آورده است و به عنوان یک تاکتیک سیاسی اعلام نموده است که به سکولاریسم پایبند خواهد بود اگر وی بتواند به منصب ریاست جمهوری ترکیه برسد به عنوان اولین رئیس‌جمهور اسلام‌گرا که بعد از ۸۰ سال به کاخ ریاست جمهوری (نماد ارزش‌های سکولار) خواهد رسید.
با توجه به تحولات کنونی و بویژه بعد از فروپاشی شوروی سابق که به تضعیف احزاب افراطی بویژه گرایشات مارکسیستی منجر شد اسلام به عنوان یک ایدئولوژی مقابل سکولاریسم صف‌آرایی خواهد نمود. عصمت اوزال که یک مارکسیست بود بعد از فروپاشی شوروی و تضعیف جریان چپ به اسلام روی آورد. بیشتر مردم ترکیه امروزه خواهان حفظ ارزش‌های اسلامی هستند و روزبه‌روز بر قدرت اسلام‌گراها افزوده می شود.
بر طبق نظرسنجی که از ۳۴ استان ترکیه انجام گرفته گرایش به اسلام و حفظ ارزش‌های اسلامی از ۶۳% در سال ۱۹۹۰ به۸۳ % در سال ۱۹۹۶ افزایش یافته است.این امر با پیروزی حزب اعتدال و توسعه در نوامبر ۲۰۰۲ و نیز با توجه به جمعیت ۹۹ درصدی مسلمانان در ترکیه رو به افزایش خواهد بود. در هر صورت تحولات کنونی به سمتی می‌رود که هر گونه دخالت ارتش بار دیگر تلاش چندین ساله ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا را بر باد خواهد داد.
علاوه بر آن با توجه به افزایش تنش میان رهبران ترکیه و مقامات محلی کردستان عراق بویژه مسعود بارزانی در رابطه با مسئله کرکوک و نیز افزایش عملیات حزب PKK در ماههای اخیر هر گونه دخالت ارتش یک بحران داخلی وسیع را در پی خواهد داشت که امنیت ملی ترکیه با چالش‌های جدیدی روبرو خواهد شد.
بنابراین با توجه به موضوع کردها و اتحادیه اروپا،‌ مقدمات قدرت گرفتن احزاب اسلام‌گرا در ترکیه سیر صعودی خواهد داشت و هر گونه کارشکنی در قدرت یافتن احزاب اسلام‌گرا و ایجاد موانع برای اسلام‌گرایان آینده ترکیه را با بحران جدی مواجه خواهد نمود.

هادی محمدی‌فر

منبع : روزنامه رسالت