انواع خدمات بهداشت روانی و چگونگی ارائه خدمات به جامعه و مشکلات پیش رو

● انواع خدمات بهداشت روانی
برای فعالیت های بهداشت روان روشها و برنامه های متفاوتی وجود دارد که عبارتند از :
۱) آموزش بهداشت روان
۲) مبارزه با علل بیمای یا عوامل موثر در انتقال آن
۳) افزایش مقاومت فردی –اجتماعی
۴) مشاوره و راهنمائی
۵) بیماریابی ومداخله اولیه
۶) اصلاح نظام مراقبتی
۷) ناتوانی در خانه و اجتماع
۸) حرفه درمانی
هر یک از این روشها و برنامه ها ممکن است تمام یا بخشی از فعالیتهای پیشگیری اولیه ، ثانویه و یا نوع سوم باشند . مبارزه با علل بیماریها و افزایش مقاومت در برابر ابتلاء به بیماریها پیشگیری اولیه بیماریابی پیشگیری ثانویه ،نوتوانی پیشگیری نوع سوم و بالاخره آموزش بهداشت روان و مشاوره از هر نوع پیشگیری به حساب میابند .
● جمعیتهای آسیب پذیر در بهداشت روان
گرچه بهداشت روان با این مفهوم خود را در برابر تمام بیماران وهمه مردم متعهد می بیند ، اما بدلیل محدودیت امکانات کشوری و بمنظور موفقیت بهتر بناچار از جمعیتهای نیازمندبه خدمات بهداشت روان گروهها و جمعیتهائی را که نیازمندی بیشتر داشته و آسیب پذیری زیادتری از نظر بهداشت روان دارند ، انتخاب و فعالیت های خود را بر آنان متمرکز می نمایند بیماران و معلولین روانی عقب ماندگان ذژهنی و بیماران صرعی ، کودکان ونوجوانان ، زنان باردار و مطلقه داغدیده و افراد بی سرپرست زندانیان و مهاجران به ترتیب از گروههای آسیب پذیرند و اهداف در برنامه های بهداشت روان می باشد .
● ویژگیهای فعالیت های بهداشت روانی
شیوع بالای اختلالات روانی و وسعت نیاز مردم کشور ایران به خدمات بهداشت روانی و همچنین محرومیت بسیار مردم روستاها و شهرهای متوسط و کوچک از خدمات بهداشت روانی در بخش های اصلی کتاب مورد بحث قرار گرفته است اما در مورد راه حلها و چگونگی ارائه هر چه سریعتر بهتر و همگانی تر این خدمات به جامعه لازم است اشاره شود که برنامه های مختلف روانپزشکی و بهداشت روانی که تا به امروز در کشور ما وجود داشته است بسیار ناقص وناموفق بوده و یکی از علل مهم این عدم موفقیت بی توجهی و بکار بستن ویژگیهای حاکم بر فعالیتهای بهداشت روانی اجتماعی است .
تعدادی از این ویژگیها عبارتست از :
۱) ادغام خدمات :
فعالیت های روانپزشکی و بهداشت روان باید خدمات پزشکی و بهداشت عمومی ادغام گردد فعالیتهای روانپزشکی تنها باید در بیمارستانها و درمانگاههای روانی ارائه شود لازم است بسیاری از کارکنان بیمارستانهای عمومی درمانگاهها و مراکز بهداشتی حتی واحدهای کوچک بهداشتی در شهرها و روستاها مهارت لازم را برای ارائه بخشی از خدمات بهداشتی روانی دارا باشند . پلی کلینیکهای تخصصی با ایجاد واحد روانپزشکی و بیمارستانهای عمومی با ایجاد بخش ودرمانگاه روانپزشکی و همچنین واحد بهداشت روانی اجتماعی می توانند نقش مهمی را در این مورد ایفا نمایند .
۲) تمرکز زدایی :
در فعالیتها تمرکز و گرایی و ایجاد درمانگاهها و بیمارستانهای روانی بزرگ مشکلات بسیاری را برای بهداشت روانی جامعه ایجاد کرده است که بجز با تمرکززدایی در این فعالیتها این مشکلات رفع نخواهد شد با استفاده از این ویژگی در مراکز همه استانهای کشور ، در همه شهرها و همه مراکز بهداشتی وحتی خانه های بهداشت روستا براحتی امکانات پاسخگوئی به بخش عمده ای از نیازهای بهداشت روانی مردم فراهم می گردد.
۳) اولویت پیشگیری :
‌آموزش بهداشت روان ، راهنمائی ومشاوره ، بیماریابی پیشگیری ، مددکاری اجتماعی روانپرستاری اجتماعی و بکارگیری روشهای مداخله ای از فعالیت های مفید پیشگیری است که باید در الویت نسبت به فعالیت های درمانی قرار گیرد .
۴) کاربرد سطوح خدماتی و نظام ارجاع :
نیازها و خدمات روانپزشکی و بهداشت روانی به سطوح مختلف تخصصی تقسیم می گردد خدمات اولیه نیمه تخصصی وتخصصی ، کارکنان خدمات بهداشت اولیه و کاردانهای بهداشتی در خدمات اولیه ، کارشناسان و پزشکان عمومی وبرخی از کارکنان آموزش دیده دیگر در خدمات نیمه تخصصی و متخصصین بکار تخصصی روانپزشکی و بهداشت روان اشتغال می یابند رابطه دو جانبه ، ارجاع – نظارت کیفیت خدمت را در هر سطح حفظ و متخصصین فرصت می دهد بجای انجام کارهای ساده و تکراری بیشترین وقت خود را به آموزش پژوهش و نظارت بر چگونگی انجام کارها اختصاص دهند .
۵) برتری مراقبت : سرپایی بر بستری : همه کوششها باید در جهت پرهیز از بستری نمودن بیماران روانی در بیمارستانها باشد بیمارانی که بناچار بستری می گردند نیز باید در کوتاهترین زمان ترخیص شوند و بقیه درمان را بطور سرپائی انجام دهند رعایت این ویژگی عوارض ومعلولیتهای روانی بسیاری را کاهش می دهد .
● بهداشت روان بخشی از بهداشت عمومی
خوشبختانه قبل از برنامه ریزی بهداشت روان در کشور نظام خدمات بهداشتی کشور در غالب شبکه های بهداشتی برنامه ریزی شده و در صدی نیز به اجرا در آمده است از انجا که بهداشت روانی جامعه بخشی از بهداشت عمومی است ادغام برنامه های بهداشت را چندین برابر خواهد کرد تدوین و انتشار این کتاب ، آنگاه آموزش تئوری وعملی مطالب آن یکی از قدمهای اساسی در گنجانیدن برنامه های بهداشت روان در بهداشت عمومی است کاردانهای بهداشتی می توانند با کسب مهارتهای نو به گسترش وسیع این قدم تا دور افتاده ترین نقاط کشور مبادرت ورزند این کتاب سعی گردیده است با بهره گیری از یافته های نوین سه رشته علمی ، روانشناسی ، روانپزشکی و بهداشت عمومی مجموعه مطالب بهداشت روان با کمترین حجم و ساده ترین بیان ارائه گردد . ساده گوئی در آموزش شرکت دادن دانشجویان در بحث های عمومی وگروهی و کارآموزی در شرایط مناسب مهارت مورد نظر را در دانشجو ایجاد خواهد نمود .
بدیهی است که اگر بتوانیم در اهداف آموزش درس بهداشت روان بجز آموزش ارزشهای انسانی آموزش روابط بین فردی سنتها وارزشهای الهی را نیز بگنجانیم امید می رود که این درس بتواند پاسخگوی توقع جامعه اسلامی ما باشد .
● آموزشهای الهی وبهداشت روان
هدف عمده ادیان الهی راهنمائی و هدایت بشر ، کمک به چگونگی زیستن و حفظ و در برابر انحراف از مسیر رشد بوده است خداشناسی خود شناسی کنترل شهوات و هوای نفسانی ، هدایت ، معاد دنیوی و اخروی ، سلامت جسمی – روانی و روحی آرامش فکری و قلبی سلامت خانوادگی و اجتماعی ، ایجاد روابط درست بین فردی و موضوعات بسیار دیگر از ویژگیهای آموزش های الهی است . بهداشت روان برای دستیابی به کلیه اهداف خود و در همه سطوح پیشگیری اولیه ثانویه و نوع سوم نیاز به استفاده از موضوعات فوق دارد .
چگونگی بکارگیری آموزشهای الهی در پیشبرد بهداشت روانی فردی و اجتماعی از دیرباز مورد بحث بوده است و بنظر می رسد با تحولات عظیم چندین ساله اخیر در کشور ما و دیگر جوامع اسلامی همچنان مورد بحث و ارزیابی قرار بگیرد .
توجه مربیان و مدرسین به این نکات و پیوند دادن آموزشهای الهی با درس بهداشت روان وظیفه جدید و مشکلی است که امید است با رعایت تقوی و انگیزه ای الهی در آینده ثمرات بسیاری را در بخش بهداشت روان بدست دهد .
اولین نکته در این زمینه تذکر این اعتقاد اسلامی است که در ارشاد و اصلاح جامعه و مرشد خود باید از قبل هدایت یافته مومن به اصلاح باشد بنابراین اگر در نیت ، بیان و عمل مربیان مدرسین ودانشجویان و کاردانان بهداشتی سستی وانحرافی مشاهده شود آموزش کم بهاء و گاه بی بهاء خواهد بود .
درک تعریف اسلام از انسان کمک بزرگی به شناخت وجود و روان او می کند و برخورد ما با انسانها را مناسبتر می نماید از نظر روانشانی اسلامی انسان دارای تن ، روان و روح است ، او آفریده خداوند و بنده اوست . با هدف مشخصی آفریده شده است ، چندی در این جهان با برنامه و هدف مشخصی زندگی می کند و پس از این زندگی مقدماتی پایه زندگی برتر و پایدارتری می گذارد . این سیر زندگی و هدف آن رشد است و بسوی خداست و خداوند فرستادگان او ، کتب آسمانی ، عقل ، فطرت و علم همگی حامی و راهنمای او هستند . آموزشهای الهی می توانند با این گونه تعریف و برداشت از انسان و جهان پیرامون او باشکال مختلف در پیشبرد برنامه بهداشت روان فرد و اجتماع موثر باشند این آموزشها چون خصوصیت الهی و انسانی دارند می توانند حداکثر حمایت و کمک فردی واجتماعی را برای بیماران و خانواده آنان ایجاد نمایند . توکل به خداوند برای کاهش نگرانیهای ناشی از بیماریهای مهم ، صبر بر سختیها و پذیرش خواست الهی و تن دادن به عوارض ومعلولیتهای دراز مدت گریز ناپذیر و پرهیز از عوامل بروز دهنده یا تشدید کننده اختلالات روانی از پیامدهای دیگر این آموزشهاست .
توجه دانشجویان به مشکلات بیماران و جامعه با دید الهی ، باعث کاربرد وظائف و مهارتهای بیشتری می شود و نقش مفیدتری در حل مشکلات بهداشت روان به آن محول می نماید .
موارد اقدام به خودکشی ، افسردگی ،داغدیدگی ، اعتیادات ، بزهکاریها، اختلالات شخصیت ، مشکلات جنسی و از بسیاری از معلولیتهای روانی با اتکاء به آموزشهای الهی پیشگیری ودرمان ساده تری را طلب می کند شرکت فرد روحانی یا آگاه به مذهب در تیم درمان و برنامه های متنوع درمانی و نیز بهره گیری از مراسم و اماکن مذهبی به اشکال سنتی و یا نوتر از فعالیتهای دیگر در این زمینه است .
بکارگیری آموزشهای الهی در بهداشت روان وسعت زیادی دارد که لازم است برای آشنائی با آن به نوشته های مربوطه مراجعه شود اما توصیه میگردد که در آموزش این کتاب با توجه به هدفهای آموزشی آن که متمرکز است برآشنائی با خدمات بهداشتی اولیه در معدودی اختلالات روانی عمده عقب ماندگی ذهنی وصرع آموزشهای الهی تنها در مورد این سه مورد به اجرا گذاشته شود .
امید است که به خواست خداوند وکمک همکارات و اساتید و علمای دین در آینده که درس بهداشت روان حجم بیشتری را در بر خواهد داشت مطالب به تجربه در آمده در این مورد بیشتر گنجانیده شود
● بهداشت روان بعنوان بخشی از بهداشت عمومی
بهداشت بمعنی سلامتی است . اما سلامتی فقط نداشتن بیماری نیست فرد سالم علاوه بر اینکه بدنی سالم دارد باید خوشحال و راضی هم باشد . او توانائی برخورد با مشکلات ، محرومیت ها و شکست ها را دارد و می تواند براحتی همگام با دیگران زندگی کند او نه تنها از زندگی لذت می برد، بلکه می تواند با این کار دیگران را هم به لذت بردن از زندگی علاقمند نماید این فرد دیگران را آزار نمی دهد و به زحمت نمی اندازد چنین فردی را که از نظر جسمی و روانی و اجتماعی طبیعی است و روحیه خوبی نیز دارد می توانیم سالم بخوانیم انسانها به دلائل مختلف دچار بیماری جسمی می شود . سوء تغذیه عوامل میکروبی ، تغییرات محیط زندگی ، فرسودگی و صدمه جسمی کمبود مواد مورد نیاز خونی وعوامل فراوان دیگر ایجاد بیماری جسمی می کند وامروزه اغلب بیماریهای جسمی توسط پزشکان قابل درمان و کنترل اند . روان هم مانندجسم ممکن است بیمار شود بیماران روانی احساس می کنند که تعادل احساس زندگی خود را از دست داده اند در بیماری روانی کار کردهای مختلف روانی نظیر تفکر عواطف ، حافظه ، هوش و اراده دچار اختلال می شود صحبت به رفتار بیمار غیر طبیعی می شود توانائی انجام رضایتبخش کار از دست می رود .
برای هر کس تصور اینکه بدنبال هر بیماری جسمی چه اشکالی برای بیمار بوجود می آید ساده است همه ما می دانیم تب بالا ، کوری و یا شکستگی ساق پا برای یک فرد چه مشکلاتی ایجاد می کند .حتی اغلب نسبت به فردی که دچار بیماری یا معلولیت جسمی شده است واکنش عاطفی نشان می دهیم اما بسیاری نمی دانند که بیماری روانی چیست ولذا قادر به ایجاد رابطه عاطفی درست و کمک باینگونه بیماران نیستند برای بیماری روانی اغلب کوتاهی می شود و کسی بفکرش خطور نمی کند که او را جهت درمان به بیمارستان یا نزد پزشک بفرستند مشکل بزرگتر اینکه بجز شهرهای بزرگ در جای دیگر امکانات درمانی برای اینگونه بیماران وجود ندارد .
شما امروزه از هدف شعار بهداشت برای همه تا سال ۲۰۰۰ آگاه هستید کشور ما نیز در سازمان جهانی بهداشت این شعار و هدف آن را پذیرفته است از آنجا که تدارک وپیشبرد مراقبت های بهداشت روانی یکی از اجزاء مراقبتهای بهداشتی اولیه است ، بنابراین کارشناسان بهداشتی ، کاردانان بهداشت و سایر کارکنان مراکز بهداشتی مسئولیت ارائه خدمات اولیه بهداشت روان به جامعه با هم همراه دیگر خدمات بهداشتی بعهده دارند .ادغام بهداشت روانی در نظام خدمات بهداشتی موجود کشور بعنوان راهی برای گسترش بهداشت روانی در جامعه است که خوشبختانه جز اصل نهم پذیرفته است .
بیان داشته باشید :
▪ بهداشت شامل سلامتی جسمی ، روانی ، اجتماعی و عاطفی است .
▪ جسم و روان وابسته به هم هستند اگر یکی بیمار شود دیگری نیز از آن متاثر می شود .
▪ روان نیز مثل جسم بیمار می شود .
▪ مراقبت های بهداشت روانی بخشی از مراقبت های بهداشت عمومی است .
● بیماریهای روانی و تسهیلات بهداشت روان در کشور ایران
بررسی های اولیه در کشور ایران نشان داده است که شیوع بیماری روانی در این کشور نظیر سایر نقاطی است که توسط زمان جهانی بهداشت آمارگیری شده است این آمارها نشان می دهد که یک درصد مردم اختلالات روانی شدید و ناتوان کنده در رنج اند و ده درصد آنها مبتلا به اختلالات روانی خفیف هستند . با این درصد تعداد بیماران روانی شدید در کشور ایران حدود نیم میلیون نفر و تعداد بیماران خفیف حدود ده برابرآن می شود بدهی است که درصد بالائی از این بیماران به مناطق روستایی تعلق دارند . نکته مهم دیگر اینست که ۱۵ الی ۲۰ % مردمی که به درمانگاهها ، مراکز بهداشتی و مطب های خصوصی و بیمارستانها مراجعه می کنند مشکلات خفیف روانی دارند ، در حالیکه خودشان از این موضوع بی اطلاع هستند و بیماریهای جسمی را مطرح می کنند این بیماران دارو و درمانهای مختلفی حتی بصورت سرم و تزریقات وریدی دریافت می دارند در حالیکه مشکل آنان چیزی دیگری است .
امروزه در حالیکه میلیونها از انواع بیماریهای روانی در رنج اند تسهیلات بهداشت روانی که در دسترس آنان قرار دارند بسیار ناچیز است . در ایران حدود ۱۹ بیمارستان با ۵۰۰۰ تخت برای بیماران روانی وجود دارد که ۵۰% تخت های این بیمارستان توسط بیماران مزمن اشغال شده است در خیلی از استانهای کشور بیمارستان روانی وجود ندارد و در بعضی استانها نظیر خراسان و سیستان و بلوچستان بیماران برای دسترسی به روانپزشک و یا بستری شدن در بیمارستان باید گاه بیش از ۵۰۰۰ کیلومتر را در گرما و سرما طی نماید در کشورمان برای هر یک میلیون نفر حدود ۲ روانپزشک وجود دارد در حالیکه در کشورهای پیشرفته ۵۰ الی ۱۵۰ روانپزشک برای یک میلیون نفر وجود دارد .
اخیراً بخش های روانپزشکی بیمارستان های دانشکده های پزشکی و تعدادی از بیمارستانهای عمومی ایجاد شده است اما نکته مهم اینست که همه اینها در شهرهای بزرگ واقع هستند در مناطق روستائی یا سایر شهرها . سایر مراکز پزشکی و بهداشتی و درمانی نیز وظیفه ای در ارائه خدمات بهداشت روانی به مردم ندارند .
● تسهیلات بهداشت روان دور از دسترس مردم قرار دارند
گروه کثیری از مردم از تسهیلات موجود بهداشت روانی کشور استفاده نمی کنند تقریباً کمتر از ده درصد از مردم که نیازمند کمک های درمانی نوین روانپزشکی هستند موفق به دریافت آن می شود خیلی از بیماران بدلیل نادانی ، ترس ، بدنامی ، برداشت به نگرشهای نادرست نسبت به بیماری روانی از این کمک ها محروم می شوند آنها معتقدند که بیماری روانی بدلیل خواست روزگار ، سحر ، جبر الهی ، ستاره و اقبال بد ، گناه و ظلم چه در حال یا گذشته ایجاد می گردد. بنابراین در اینگونه مواقع برای حل مشکل خود به درمانگران سنتی ، اماکن متبرکه جادوگران ، دفع کننده ارواح ، دعا نویسان و روحانیون یا پزشکان گیاهی مراجعه می کنند آنها نمی دانند که پزشکان امروزی قادر به درمان اکثر بیماریهای روانی هستند و نمی دانند که از عوامل روحانی و اعتقادی چگونه به شکلی مناسب استفاده نمایند .
این نکات را نیز بخاطرداشته باشید:
▪ مردم از بیمارستانهای روانی وحشت دارند آنها اعتقاد دارند بیمارستان روانی جائی است که در آن بیماران روانی خطرناک به بند کشیده شده اند آنها مایل نیستند وابستگان خود را در یک چنین محیط خطرناکی بستری کنند .
▪ چون تنها در مراکز بعضی از استانها بیمارستان روانی وجود دارد بنابراین فاصله زیادی با بیماران و وابستگاه آنها پیدا می کنند .
▪ فقر و فقدان حمایت گریبانگیر تعداد زیادی از بیماران است و امکان مراجعه به پزشک و خرید دارو نیز گاه وجود ندارد .
▪ درمان دراز مدت و پیگیری برای بسیاری از بیماران مزمن امری ضروری است این بیماران لازم است بطور متناوب و هر جند وقت یکبار به پزشک مراجعه نمایند مثلا تقریبا همه بیماران سرعی حداقل بمدت ۳ الی ۵ سال باید دارو مصرف کنند . با این حال اکثریت بیماران مناطق روستائی حتی برای یک بار هم قادر به مراجعه به پزشک نیستند و خیلی ها پس از مراجعه اول درمان را بطور مرتب ادامه نمی دهند و تنها پس از عود مجدد بیماری مراجعه می کنند.
بیان داشته باشند:
▪ یک درصد از جمعیت از اختلالات روانی شدید و ده درصد آنها از اختلالات روانی خفیف رنج می برند .
▪ تسهیلات بهداشت روانی موجود در کشور بسیار محدود است ، از آنجا هم که وجود دارد ، استفاده مناسب نمی شود .
▪ بدلائل مختلف اکثریت بیماران روانی مناطق روستائی از امکانات درمانی جدید بی بهره اند .
▪ کارکنان خدمات بهداشتی اولیه قادرند با ارزانترین روش و به شکل موثر مراقبتهای بهداشت روان را در اختیار مردم قرار دهند .

منبع : آسمان پارس