زرتشتیان ایران

تاریخ زرتشتیان با پیدایش اشوزرتشت آغاز می‌شود. در دوران پادشاهی گشتاسب كیانی، شمار زرتشتیان افزایش می‌یابد. در عصر هخامنشیان، بیشتر پادشاهان و مردمان، زرتشتی بودند، بدون آنكه آیین زرتشت، دین رسمی باشد. ساسانیان دین زرتشتی را دین رسمی كشور اعلام كردند.
در قرن هفتم میلادی، پس از استیلای عرب‌ها بر ایران ، بیشتر ایرانیان مسلمان شدند و اسلام، دین رسمی كشور شد. در قرن نهم میلادی، گروهی از زرتشتیان به هندوستان مهاجرت كردند و به نام پارسیان هند معروف شدند. گروهی دیگر، در ایران ماندند و زرتشتی باقی ماندند.
در دوران استیلای مغولان بر ایران، دوران سختی بر همه ملت ایران اعم از زرتشتیان، كلیمیان، مسیحیان و مسلمانان گذشت. بسیاری كشته شدند و گروهی نیز به نقاط دوردست پناه بردند تا از ستم مغولان در امان بمانند.
در زمان پادشاه صفوی جهانگردان از اروپا به ایران سفر كردند و مشاهدات خود را به رشته تحریر درآوردند. در سفرنامه‌های این جهانگردان به صورت مجمل، شرحی در مورد زرتشتیان آن زمان آمده كه به توضیح یكی از آنان به نام تاورنیه كه در سال‌های ۱۶۳۲ تا ۱۶۶۸ سفرهایی به ایران كرده است، می‌پردازیم. وی در كتاب چهارم سفرنامه خود، چنین می‌نویسد: «دو چیز باعث شد كه شاه عباس این پل را اینجا بر روی رودخانه بنا نماید. اول اینكه در این نقطه، رودخانه از جاهای دیگر، گودتر و آبش روشن‌تر و خوش‌منظره‌تر است و دوم، مجاورت محله گبرها (زرتشتیان) به آن است كه شاه می‌خواست بدین وسیله، راه آنها را به اصفهان نزدیكتر نماید. محله گبرها قریه بزرگی است كه اولین خانه‌های آن از كنار رودخانه شروع می‌شود.»
تاورنیه در جای دیگری نوشته است: «در میان این ادیان متعدد و مختلف، پیروان سه آیین در ایران اكثریت را دارند. اول دین اسلام كه دین پادشاه و دین بیشتر مردم است. دوم، دین گبرها (زرتشتیان) كه آیین قدیم ایرانیان است؛ قبل از آنكه دین اسلام در ایران رواج یابد. سوم، مذهب ارامنه كه اكثر آنها از عیسویان شرقی هستند و جلفا مركزشان است، ولی در بسیاری از شهرها و دهات ایران هم پراكنده هستند.» در جای دیگر كتاب آمده: «در كرمان بیش از ده هزار گبر زندگی می‌كنند. من در اواخر سال ۱۶۵۴ برای انجام معامله‌ای با گبرها سه ماه در كرمان توقف داشتم و در این مدت، اغلب اوقات به تحقیق درباره دین و رسوم آنها پرداختم.»
در زمان قاجاریه مركز زرتشتیان ایران، یزد و كرمان بود و شمار زرتشتیان در شهرستان‌های دیگر حتی در تهران كه پایتخت آن روز نیز بود، بسیار اندك بوده است.
به طور كلی می‌توان گفت در میان ادیان كهن ایران، زرتشتیان نه تنها از دیرباز در ایجاد و توسعه تمدن این مرز و بوم نقش داشته‌اند، بلكه پس از پذیرش آگاهانه دین مقدس اسلام توسط اكثر ایرانیان و گسترش آن در سرزمین‌های ایرانی، همواره با متانت و صداقت به همگامی و همراهی خویش با مسلمانان هم‌وطن خود ادامه داده‌اند و در آبادانی و سازندگی ایران سهم بزرگی برعهده گرفته‌اند. نخستین بانكدار مدرن، موسس آبیاری نوین و پدر شهرسازی جدید در ایران، زرتشتی بوده و در شماری از شهرها، زرتشتیان نخستین كارخانه‌های برق و خطوط تلفن را دایر كردند.
مدارس زرتشتیان در تهران، یزد و كرمان از برجسته‌ترین مدارس بوده است. سهم زرتشتیان در فرهنگ و بهداشت ایران ـ به نسبت جمعیت ـ بر اكثریت فزونی داشته و در بین آنان بی‌سواد وجود ندارد. زرتشتیان ـ به نسبت جمعیت ـ بیشترین شمار پزشك، مهندس و استاد دانشگاه را به میهن خود ایران داده‌اند.
آنان از دیرباز در اغلب شهرها و دهات زرتشتی‌نشین، هیئت‌هایی به نام انجمن زرتشتیان بنیاد نهادند كه كلیه امور اجتماعی و آیینی و فرهنگی و خیریه زرتشتیان محل خود را اداره می‌كنند و به وضع مدرسه‌ها و … و دیگر نهادهای زرتشتی شهر یا روستای خود رسیدگی می‌كنند. همچنین در اكثر مناطق زرتشتی‌نشین، سازمان دیگری به نام سازمان زنان زرتشتی برای رسیدگی به امور مربوط به دوشیزگان و بانوان جامعه زرتشتی در هر محل بنیاد شده است. نخستین صورت‌جلسه انجمن زرتشتیان تهران، به سال ۱۳۲۵ نوشته شده كه نشاندهنده تأسیس این انجمن در آن سال است. از دیگر بنیادهای زرتشتیان، می‌توان به انجمن زرتشتیان اصفهان، انجمن زرتشتیان كرمان، باشگاه جوانان زرتشتی یزد، انجمن موبدان تهران، بنیاد خیریه گیو، بنیاد خیریه آبادیان و … اشاره كرد.
شایان ذكر است كه زرتشتیان دارای كنگره‌ای به نام كنگره زرتشتیان جهان هستند كه هدف از تأسیس آن، افزایش همكاری بین انجمن‌ها و سازمان‌های زرتشتیان به منظور حفظ میراث فرهنگی و دینی و بهبود شرایط زندگی و پیشرفت زرتشتیان در جهان است. این كنگره از نظر زرتشتیان سراسر دنیا، ارزش و اعتبار خاصی دارد و همواره شخصیت‌های برجسته سیاسی، فرهنگی و مذهبی كشورها به آن توجه خاصی داشته‌اند. اولین و ششمین كنگره جهانی زرتشتیان در ایران برگزار شده است و دبیرخانه دائمی آن در تهران است.
در حال حاضر، زرتشتیان ایران را می‌توان دومین جمعیت غیرمسلمان از لحاظ تعداد دانست. جمعیت آنان طبق برخی آمارهای ذكر شده در حدود ۴۵۰۰۰ نفر است كه در اغلب شهرهای ایران پراكنده‌اند؛ اما در تهران، كرمان، یزد، شیراز، اصفهان، زاهدان و اهواز، جمعیت بیشتری متمركز شده‌اند.
زرتشتیان ۹ مدرسه اختصاص در تهران و در حدود ۸ مدرسه در دیگر شهرستان‌ها دارند كه در سه مقطع دبستان، راهنمایی و دبیرستان فعالند. البته وجود مدارس اختصاصی زرتشتیان به آن معنا نیست كه دانش‌آموز زرتشتی فقط حق تحصیل در این مدارس را دارد، بلكه آنان آزاد هستند كه در سایر مدارس نیز تحصیل كنند. ایشان همچنین دارای یك مركز تربیت موبدیار هستند كه در انجمن موبدان تهران فعال است.
از دیگر فعالیت‌های این جامعه می‌توان به فعالیت‌های مطبوعاتی آنان اشاره كرد. زرتشتیان دارای حدوداً ۱۰ نشریه هستند كه در موضوعات دینی، اجتماعی و فرهنگی فعالند. برخی از این نشریات عبارتند از: فروهر، چیستا، وهومن، امرداد، پارسیان، اشا. همچنین دارای یك انتشارات مخصوص به خود به نام فروهر هستند كه كتاب‌های مختلف اعم از زرتشتی و غیرزرتشتی را به چاپ می‌رساند.
زرتشتیان در تهران دارای چهار آدریان و ده روحانی دینی هستند. ایشان همچنین در این شهرها دارای آدریان هستند: كرمان، یزد، شیراز، اهواز، كرج و برخی از آبادی‌های یزد مانند شریف‌آباد، حسن‌آباد، رحمت‌آباد، خرمشاه، كوچه بیوك، مریم‌آباد، قاسم‌آباد و …
زرتشتیان ایرانی همواره دوشادوش دیگر هم‌وطنان خود، چه در امر سازندگی و چه در هنگام جنگ، به كشور خود خدمت كرده‌اند. در دوران جنگ تحمیلی با اعزام جوانان و كمك‌های مردمی، در دفاع مقدس شركت كرده و ۱۵ شهید را نیز تقدیم كشور خود كرده‌اند.
زرتشتیان در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، جزو اقلیت‌های دینی رسمی و مورد احترام نظام بوده‌اند. آنان با داشتن یك نماینده در مجلس شورای اسلامی در تصمیم‌گیری‌های كشور خود مشاركت می‌كنند.
● آیین سدره‌پوشی زرتشتیان
مراسم سدره‌پوشی یا جشن بلوغ، در آیین زرتشتی دارای همان اهمیت غسل تعمید در مسیحیت است، زیرا پس از آنكه كودك سدره‌پوش شد و كشتی بست، به عنوان یك فرد زرتشتی شناخته می‌شود و حق دارد مانند سایر زرتشتیان در همه مراسم مذهبی و اجتماعی آنان شركت كند. به طور كلی می‌توان گفت مشخصه‌ای كه یك فرد زرتشتی را از افراد غیرزرتشتی جدا می‌كند، دو چیز است: نشان درونی (باطنی) و نشان بیرونی (ظاهری).
نشان درونی عبارت است از سه واژه اوستایی هومته، هوخته و هورشته كه به معنی اندیشه نیك، گفتار نیك و كردار نیك است. این سه واژه، اساس و پایه دین زرتشتی است و فرد زرتشتی موظف است وجود خود را با این سه صفت بیاراید و در طول زندگی بكوشد همواره در اندیشه و گفتار و كردارش، پاك و بی‌آلایش باشد و از هر گونه پلیدی و ناپاكی دوری كند.
نشان بیرونی عبارت است از سدره‌پوشی و بستن كشتی. سدره پیراهنی است گشاد با آستین كوتاه و بدون یقه كه از پارچه سفید ساخته شده است و آن را زیر لباس‌های خود می‌پوشند. در جلوی سدره از گردن به پایین، چاكی است كه تا سینه می‌رسد و در انتهای آن، كیسه كوچكی قرار گرفته به نام كیسه كرفه۱ كه به عقیده زرتشتیان مومن، گنجینه اندیشه نیك، گفتار نیك و كردار نیك است و پوشنده آن باید بكوشد وجود خود را به این سه صفت بیاراید.
زرتشتیان بر این باورند كه سدره، جامه ستایش و بندگی اهورامزدا و به منزله زره و جوشنی است كه پوشنده را از شر تمایلات نفسانی و صفات رذیله حفظ می‌كند. سفیدی سدره، نشان آن است كه فرد زرتشتی باید قلب و روح خویش را مانند آن، سفید و بی‌آلایش نگاه دارد و گرد صفات بد نگردد.
كشتی، بندی است باریك و بلند كه از ۷۲ نخ پشم ساخته شده است. این ۷۲ نخ را هنگام بافتن به ۶ قسمت كه هر یك دارای ۱۲ نخ است تقسیم می‌كنند و به هم می‌بافند و گره‌هایی به اول و انتهای كشتی می‌زنند. آنان كشتی را بر روی سدره، سه دور به گرد كمر می‌بندند. در دور دوم، دو گره به جلو و در دور سوم، دو گره از پشت سر به كشتی می‌زنند.
كشتی، بند بندگی اهورامزداست و زرتشتیان، به جز در موارد استثنایی، آن را می‌باید در هر حال، به كمر داشته باشند و از خود دور نكنند. كشتی، علامت ارتباط معنوی و روحانی است كه افراد جماعت زرتشتی را به هم پیوند می‌دهد و همه را در اطاعت و بندگی اهورامزدا شریك و یگانه می‌سازد.
مراسم سدره‌پوشی را زرتشتیان برای فرزندان خود اعم از دختر و پسر در سنین ۷ تا ۱۰ سالگی برگزار می‌كنند. در این هنگام، كودك زرتشتی باید تعلیمات دینی و اوستایی بایسته را فرا گرفته باشد. والدین كودك زرتشتی، برای برگزاری این مراسم، از آشنایان دعوت می‌كنند و طی مراسمی كه موبد زرتشتی انجام می‌دهد، كودك سدره را می‌پوشد و كشتی بر كمر می‌بندد.● جشن‌های مذهبی زرتشتیان
جشن و جشنواره از ویژگی‌های كیش زرتشتی است. در این كیش، وظیفه شاد بودن و نشاط داشتن، از واجبات دینی است. در آیین زرتشتی، روزه گرفتن مرسوم نیست، زیرا بر طبق اصول آن، گرسنگی نیز مانند اندوه، از وجوه مشخصه اهریمن است، پس تمام جشن‌های دینی همراه با ضیافت و سرود و پایكوبی و بسیاری از آداب و رسوم لطیف دیگر است.
نیایش گروهی از كارهایی است كه انجام آن در این جشن‌ها واجب است و نیایشگر نه تنها باید از ته دل پاك شده باشد، بلكه باید از نظر ظاهری و جسمی نیز پاك و تمیز باشد.
به طور كلی زرتشتیان برپا كردن جشن را امری ثواب می‌دانسته‌اند، اما ۷ جشن بوده كه همواره برپایی آنها جزو واجبات دینی بوده است. این جشن‌ها عبارت بودند از ۶ جشن كه در روزگار ساسانیان به نام گاهنبار شناخته می‌شدند كه گفته شده خود زرتشت آنها را بنیانگذاری كرده است. جشن هفتم، جشن نوروز است كه راهنمای سال نو بوده است. نوروز، اوج جشن‌های هفتگانه بوده كه مستقیماً با زیربنای آموزه‌های زرتشت درباره ۷ آفرینش و ۷ امشاسپندان (متولیان ۷ خلقت كیهان) مربوط می‌شود.
ساختار سال عبادی زرتشتی با این ۷ جشن بنا شده و مراد از ایجاد آن، كمك به نقش بستن آموزه‌های زرتشتی در ذهن پیروان این كیش بوده است. جشن‌های مربوط به گاهنبارها در آغاز، نیمه و یا پایان هر فصل برگزار می‌شود. گاهنبارهای ششگانه عبارتند از:
میدیو زرم‌گاه: آفرینش آسمان (نیمه بهار، اردیبهشت ماه)
میدیو شهم‌گاه: آفرینش آب (نیمه تابستان، تیرماه)
پیتی شهم‌گاه: آفرینش زمین (پایان تابستان، شهریور ماه)
ایا سرم‌گاه: آفرینش گیاهان (اول پاییز، مهر ماه)
مید یارم‌گاه: آفرینش جانوران (نیمه زمستان، دی ماه)
همس پت میدیم‌گاه: آفرینش انسان (پایان زمستان، اسفند ماه)
گاهنبارها ۶ چهره دارند و هر چهره ۵ روز طول می‌كشد و جمعاً ۳۰ روز سال به ۶ گاهنبار اختصاص دارد.
● زیارتگاه‌های زرتشتیان
پیر هریشت
در ۱۰ كیلومتری یزد و ۱۲ كیلومتری روستای شریف‌آباد واقع شده است.
زرتشتیان هر سال از روز امرداد تا روز خور از ماه فروردین (۷ تا ۱۱ فروردین) برای برگزاری آیین‌های دینی و سنتی، در این زیارتگاه گرد هم می‌آیند. طبق عقیده ایشان، این مكان مقدس، گوهربانو از كنیزان یزدگرد شهریار را در خود گرفته است. گوهربانو بر كودكی گم‌شده نمایان شد و به او فرمود تا از پدر بخواهد كه پیر هریشت را بنیان گذارد. بنا بر تقویم قدیم زرتشتی، در طول ماه آبان، هر بهدینی می‌توانست به این جشن‌گاه رفته و آیین ویژه زیارت را به جای آورد. جشن آتش‌افروزی (هیرومبا) را زرتشتیان شریف‌آباد در ۲۶ فروردین در این زیارتگاه برپا می‌كنند.
● پیر ناركی
در ۵۸ كیلومتری یزد، در نزدیكی شهر تفت است.
زرتشتیان همه ساله از روز مهر تا ورهرام از ماه امرداد (۱۲ تا ۱۶ مرداد) با گردهم آمدن در این مكان، به نیایش اهورامزدا و برگزاری آیین دینی و مراسم سنتی می‌پردازند. بر اساس باور زرتشتیان، عروس فرمانروای پارس به نام نازبانو در این مكان مقدس است. نازبانو بر بیابانگردی رویین‌تن نمایان شده و او را در بنیاد پیر ناركی فرمان می‌دهد.
● پیر بانوی پارس
واقع در ۱۱۲ كیلومتری یزد.
از روز مهر تا روز ورهرام از ماه تیر (۱۳ تا ۱۷ تیر) زرتشتیان با برپایی آیین‌های دینی و سنتی، در این زیارتگاه گرد هم می‌آیند. بنا بر عقیده زرتشتیان، شهربانو پارس را این مكان مقدس در خود گرفته است. شهربانو در خواب نابینایی نمایان شده، پس از شفای چشمان او، می‌فرماید كه پیر بانو را بنیان گذارد. بنا بر تقویم قدیم زرتشتی، به مدت ۵ روز، زمان برگزاری نماز همگانی در پیربانو بوده است.
● پیر سبز (چك چك)
در ۶۸ كیلومتری شمال شهر یزد واقع شده است.
زرتشتیان به مدت ۵ روز از روز اشتاد تا انارام از ماه خورداد (۲۴ تا ۲۸ خرداد) در این زیارتگاه گرد هم می‌آیند و آیین دینی و سنتی خود را به جا می‌آورند. زرتشتیان بر این عقیده‌اند كه این مكان مقدس، حیات بانو، یكی از شاهدخت‌های ساسانی را در خود گرفته است. چوپانی در آنجا حیات بانو را در خواب می‌بیند كه به او می‌فرماید تا پیر سبز را بنیان گذارد. بنا بر تقویم قدیم زرتشتی، از روز اشتاد ایزد از ماه بهمن به مدت ۵ روز، زمان برگزاری نیایش همگانی در این جشن‌گاه بوده است.
● پیر ستی‌پیر
در مریم‌آباد از روستاهای شهر یزد است. هر سال در روز اشتاد از ماه خورداد (۲۴ خرداد) زرتشتیات به زیارت پیر ستی‌پیر كه به قلعه هستندان نیز مشهور است می‌روند. نیایش و ستایش اهورامزدا و برگزاری مراسم دینی و سنتی، از آداب زیارت این پیر است. طبق عقیده زرتشتیان، شاهزاده شاهویر در آتشكده آذربرزین مهر در خراسان، بر یكی از زندانیان نمایان می‌شود. او را بر اسب می‌نشاند و همان دم در جایگاه ستی‌پیر فرود می‌آورد و می‌گوید تا ستی‌پیر را بنیاد گذارد. بنا بر تقویم قدیم زرتشتی، روز اشتاد از ماه بهمن به مدت ۱ روز، زمان برگزاری نماز همگانی در این جشن‌گاه بوده است.
● پیر نارستانه
واقع در ۳۰ كیلومتری شهر یزد.
زرتشتیان همه ساله به مدت ۵ روز از روز سپندارمذ تا روز آذر از ماه تیر (۲ تا ۶ تیر) به نارستانه می‌روند و آداب و رسوم نیایش اهورامزدا و برپایی سنت‌های شاد را به جا می‌آورند. زرتشتیان بر این باورند كه این مكان مقدس، شاهزاده اردشیر را برای در امان ماندن از دشمنان، در خود گرفته است. شاهزاده اردشیر بر شكارچی روشن‌بینی نمایان شده و شكارچی بنا به خواست و فرمان شاهزاده اردشیر، پیر نارستانه را بنیان می‌نهد. طبق تقویم زرتشتی، از روز دی بآذر از ماه اسفند به مدت ۵ روز، زمان برگزاری نماز همگانی در این جشن‌گاه بوده است.

زهرا رشیدبیگی

منبع : موسسه گفتگوی ادیان