حاشیه نشینی وشهرهای درحال انفجار

در زندگی شهری بارها مشاهده كرده ایم كه افراد به دلایل مختلف از مشكلات و ناملایمات زندگی و پیرامون خود گله مند هستند. ساختار زندگی شهری شرایطی را ایجاد كرده كه منافع عمومی در مقابل منافع شخصی رنگ باخته است.
جوانی روستایی كه برای تحصیل یا یافتن شغل به شهر مهاجرت می كند وقتی بعد از اقامت به عنوان شهرنشین محسوب می شود و با قوانین و مقررات، مناسبات محیط جدید، زندگی آپارتمان نشینی، ترافیك و شلوغی ها آشنا می شود دچار ناهنجاری و در برخی موارد ناسازگاری و عدم تعادل می شود.
به مرور با انتقال سریع شهرنشینان جدید و جمعیت از روستا به شهر، علاوه بر افزایش جمعیت، شهر از لحاظ فیزیكی هم گسترش می یابد و مشكلاتی مانند: مسكن، كمبود فضای سبز كافی، آلودگی هوا، بیكاری و از همه مهمتر حاشیه نشینی را به دنبال دارد. همه اینها منجر به نارضایتی شهری می شود.افزایش جمعیت شهر و حاشیه نشینی در حالی صورت می گیرد كه به اعتقاد جامعه شناسان در شرایط فعلی از میزان تعلق اجتماعی شهروندان تهرانی كاسته شده كه این مشكل تنها با مشاركت شهروندان در اداره شهر و تقویت احساس شهروندی در میان شهرنشینان حل خواهد شد.از آنجایی كه حاشیه به عنوان توضیحی بر متن یا خلاصه و گاه تكمیل آن است بر متن تأثیر مستقیم دارد به این صورت كه افراد ساكن در حاشیه پایتخت در بیشتر مواقع، افراد مهاجر از شهرها و روستاهای كشور و حتی كشورهای همسایه هستند كه با ورودشان به شهر اغلب موارد موجب پیدایش معضلاتی مانند بیكاری، مشكلات اجتماعی و فرهنگی می شوند.
چندی قبل مشاور شهردار با اشاره به رشد ۸۰ برابری جمعیت حریم شهر تهران و احتمال سرازیر شدن ۲۰ درصدی جمعیت پایتخت به سمت حاشیه شهر می گوید: این دو موضوع موجب بالا رفتن هزینه های امكانات رفاهی و قرار گرفتن این هزینه ها به عنوان یكی از معضلات اساسی در سطح شهر و در نزد طبقه ضعیف شده است. به اعتقاد وی در حالی كه رشد جمعیت تهران ۱‎/۱ درصد بوده همین هزینه های بالا باعث شده جمعیت بالایی توانایی رفع نیازهای روزمره را نداشته باشند و در نتیجه با وجود بیش از یك میلیون واحد مسكونی خالی، به سمت حاشیه شهر هجوم برده و جمعیت حاشیه تهران ۸۰ برابر شود.
قیمت تمام شده مسكن در خارج از محدوده شهری، دوری از روند بوروكراتیك، ساخت تدریجی مسكن و امید به این كه روزی روزگاری این منطقه هم به دایره رسمی شهر می پیوندد موجب شده تعلق و گرایش به اسكان غیررسمی یا حاشیه نشینی بیشتر از گذشته شود.رشد جمعیت شهری ایران در ۴۵ سال گذشته، بیش از ۷ برابر شده است و علی رغم رشد كم جمعیت در داخل شهر، در شهرهای اطراف و به ویژه روستاها افزایش بالایی داشته است.
حاشیه نشینی هر چند كه با جایگاه شهروندی تفاوت هایی دارد ولی همین شهرنشینان جدید هستند كه آینده شهر را می سازند و این آینده نگری نیازمند برنامه ریزی جدی و پیچیدن نسخه های جدیدی برای شهرهای بزرگی مانند تهران است.
براساس مطالعات انجام شده رشد حاشیه نشینی مربوط است به دهه های ۴۰ و ۵۰ كه ابتدا از تهران شروع شده است. پیدایش نخستین اجتماعات آلونك نشین در تهران به سال ۱۳۱۱ مربوط بوده، اما رشد و گسترش اجتماعات آلونك نشین به بعد از كودتای ۲۸ مرداد به خصوص از سال ۱۳۳۵ به این طرف بر می گردد. نخستین اجتماعات حاشیه نشین در جنوب شهر تهران تمركز یافتند. تهران تا شهریور سال ۱۳۵۹ نزدیك به ۱۰ هزار و ۴۵۰ خانوار و ۴ هزار و ۵۰۰ آلونك را در خود جای داده بود.
پدیده حاشیه نشینی در ایران نیز همانند اكثر كشورهای در حال توسعه تا حدود زیادی ریشه در مهاجرت و عوامل دافعه و جاذبه روستایی - شهری دارد. فقدان و كمبود امكانات رفاهی و خدماتی در مناطق روستایی و شهرهای كوچك فرآیند مهاجرت را تشدید كرد و حاشیه نشینی پدیدار شد و به این ترتیب یكی از بارزترین نمودهای مهاجرت در ایران مانند بسیاری از كشورهای در حال توسعه شكل گرفت.
در فرهنگ شهر و شهرنشینی، حاشیه نشینی تا حدود زیادی مترادف با مفاهیمی چون زاغه نشینی و آلونك نشینی به كار برده شده است. از لحاظ فرهنگی، انزواطلبی، احساس غریبه بودن و بیگانگی، از لحاظ روانی، پریشانی و تقدیرگرایی، از لحاظ اقتصادی، فقر، اشتغال در بخش غیررسمی و بی ثباتی شغلی، از لحاظ بهداشتی، فقدان یا نارسایی نظام خدمات بهداشتی - درمانی، آب شرب و از لحاظ اجتماعی، هویت قومی، پایبندی به سنت ها و ارزش ها، خانواده گسترده و فقدان تخصص، بی سوادی و كم سوادی، درآمد پایین و به خصوص فرهنگ مستقل حاشیه نشینی از ویژگی های اجتماعات حاشیه نشینان است كه در مناطق مختلف دیده می شود.حاشیه نشینی در ایران تا ۱۵ سال آینده حدود ۱۹ درصد افزایش می یابد. با توجه به آمار
۱۱‎/۳ درصدی افراد زیر خط فقر مطلق، فقر، بیكاری و نبود فرهنگ مناسب از عوامل ریشه ای و گسترش حاشیه نشینی است.
ضمن این كه براساس مطالعات سازمان ملل «حاشیه نشینی و آلونك نشینی چالش اصلی هزاره سوم خواهد بود.» در سال ۲۰۰۱ از ۹۲۰ میلیون جمعیت حاشیه نشین شهری جهان ۴۵ میلیون آن یعنی ۶ درصد در كشورهای توسعه یافته قرار دارند و ۸۶۰ میلیون دیگر یعنی ۴۳ درصد جمعیت شهری در آلونك های كشورهای در حال توسعه زندگی می كنند. همین درصد برای كشورهای غرب آسیا كه شامل ایران نیز می شود ۳۵ درصد جمعیت شهری ذكر شده است.
در سال ۲۰۲۰ میلادی رقم كل حاشیه نشینان شهری جهان تقریباً به ۱۴۰۰ میلیون نفر افزایش خواهد یافت. میزان افزایش كشورهای صنعتی ثروتمند در این مدت حدود پنج میلیون نفر و حجم جمعیت آلونك نشین جهان در حال توسعه به رقم ۱۳۵۵ میلیون نفر خواهد رسید كه از این مقدار حدود ۷۵ میلیون نفر از آن كشورهای غرب آسیاست.حال باید این موضوع مدنظر قرار گیرد كه این جریان غیرمتعارف را چگونه باید كنترل كرد و مانع افزایش انفجاری جمعیت روستایی استان تهران شویم.
از آنجایی كه در كشورهای در حال توسعه از جمله ایران منطقه حاشیه نشینی به یك منطقه در حال گذار و انتقالی گفته می شود كه از ویرانی و فرسودگی با تجهیزات ناقص رو به بازسازی است، فرهنگ فقر در آن منطقه تسلط دارد، توده مردم روستایی از جامعه شهری جداست، شهرك های این مناطق با مواد و مصالح كم دوام و برخی جاها زاغه نشینی است، اغلب آنها روستائیان مهاجر هستند و مردم آنها از زندگی شهری تا حدودی دورافتاده اند.
با تمام این حرف ها پیشنهاد می شود:
۱) دغدغه شهرنشین ها درباره مسكن به حداقل برسد به ویژه در شرایط فعلی كه قیمت مسكن در بالاترین دوره ها قرار گرفته است.
۲) سیاست های شهری و توسعه شهری نیازمند مدیریت مستمری است كه در همه حال بهبود و تكامل یابد و سیاستگذاری ها باید به گونه عملی، علمی و ملموس تر در برنامه ریزی ها به چشم بخورد.
۳) بین عرضه و تقاضا تعادلی ایجاد شود تا یك میلیون خانه مسكونی خالی از سكنه بوجود نیاید در حالی كه جمعیت كثیری حتی قدرت پرداخت رهن و اجاره خانه را ندارند.
۴) توجه ویژه به فقرزدایی و توانمندسازی مناطق حاشیه نشین (سیاستی كه دولت نهم برای بالندگی تمام مناطق حاشیه نشین و كمتر توسعه یافته دنبال می كند)و گسترش عدالت اجتماعی به این مناطق.
۵) نظارت بیشتر دستگاه قضایی بر فعل و انفعالات درون شهری و برون شهری برای كنترل بی نظمی های اجتماعی و تصرف اراضی.
۶) بررسی وضع حاشیه نشینی در شهرها با حضور كارشناسان آسیب های اجتماعی، فرهنگی و مدیران شهری و دولتی.

محمودرضا رحمانی

منبع : روزنامه ایران