خصوصیات « حق » از دیدگاه امیرمومنان (ع )

امیرالمومنین علی علیه السلام می فرماید : « از خصوصیات حق این است که به نفع احدی جاری نمی شود مگر آنکه علیه او نیز جاری می شود و علیه کسی جاری نمی شود مگر آنکه به نفع او نیز جاری شود » ۱ یعنی حقوقی که در میان مردم جریان دارد متبادل است یکطرفی نیست دوطرفی است ; چنین نیست که مثلا بعضی صرفا به عهده دیگران حقوق داشته باشند ولی خودشان از دیگران حقی برعهده نداشته باشند.
مثلا پدران و مادران بر فرزندان حقوقی دارند که واجب الرعایه است ولی نباید چنین تصور کرد که این حقوق یکطرفی است و تنها پدران و مادران هستند که بر اولاد حقوقی دارند; اولاد نیز حقوقی بر پدران و مادران دارند بلکه در مرحله اول حقوق فرزندان تعلق می گیرد و در مرحله دوم حقوق پدر و مادر زیرا طفل هنوز که کودک است صرفا یک مسئولیتی است بر دوش پدر و مادر و خودش هنوز توانایی مسئولیتی را ندارد.
و همچنین معلم و متعلم استاد و شاگرد : به موازات حقوقی که استاد بر شاگرد دارد از حق شناسی و احترام و ادب و دوست داشتن و اطاعت کردن شاگرد نیز حقوقی بر معلم دارد از حسن تعلیم و تربیت و مراقبتها و دقتها و حسن عمل و غیره .
و همچنین است زن و شوهر هر کدام بر دیگری حقوقی دارند. هرکسی که فکر می کند به گردن دیگری حقی دارد در همان حال باید بداند مدیون او هم هست . تنها ذات مقدس باری تعالی که غنی کامل و مالک مطلق است از این قانون مستثنی است .
خداوند متعال بر مخلوقات خود حقوقی دارد و بندگان او مدیون فضل و نعمت او و مسئول امر او می باشند ولی ذات مقدس او مدیون هیچ موجودی نمی باشد که علی علیه السلام فرمود : اگر در تمام جهان هستی موجودی باشد که بر دیگران حق داشته باشد و دیگران بر او حقی نداشته باشند او ذات اقدس الهی است . در عین حال ذات اقدس الهی اطاعت خویش را حق خود بر مردمان خوانده و پاداشی که به فضل و رحمت خود به بندگان عنایت می کند به عنوان حق مردمان بر خودش به رسمیت شناخته . تکالیف الهی جز ارشاد بشر به مصالح واقعی خودش نیست .
این دستورها و اوامر برای سود ذات مقدس خداوند نیست او منزه و مستغنی از همه آنهاست . پاداشی که برای این اطاعتها مقرر فرموده لطف و عنایت است . در عین حال نام این لطف و عنایت را « حق » گذاشته است و خود را به عنوان مدیون بشر به اجر و ثواب نام برده است .
از جمله خصوصیات حق که علی علیه السلام ذکر فرموده یکی این است که در زبان و سخن خیلی آسان است و در عمل و تحقق مشکل . می فرماید : در مرحله سخن و توصیف و شرح دادن و ذکر مزایا و خوبیها هیچ میدانی به وسعت میدان حق نمی رسد. چقدر خوب و آسان می توان در اطراف حق گفت و نوشت و توصیف کرد که در اطراف هیچ چیز دیگر این طور نمی توان میدانداری کرد. هیچ چهره ای مانند چهره حق زمینه توصیف و ستایش ندارد ولی در مرحله عمل هیچ میدانی از میدان حق تنگتر و صعب العبورتر نیست و چقدر عبور از آن گردنه ها دشوار است .
خصوصیت سومی که برای حق ذکر کرده این است که رعایت حق در جامعه بدون تعاون و همدرد بودن و همکاریهای اجتماعی میسر نیست . یک فرد هر اندازه کامل و منزه باشد هر اندازه سابقه اش در حق زیاد باشد از کمک و همکاری دیگری بی نیاز نیست .
هیچ کس نمی تواند بگوید من اجل شانا هستم از اینکه دیگری بخواهد مرا در کار حق کمک کند و هیچ کس هم هر اندازه درنظرها کوچک و حقیر باشد پایین تر از این نیست که کمک کار و مددکار دیگران باشد. نباید چنین تصور کرد که فلان شخص کم شخصیت تر از این است که او را در همکاریهای اجتماعی در راه خیر به بازی بگیریم . نه هیچ کس در سطح عالیتر از همکاری در کار خیر قرار گرفته و نه کسی در سطح پایین تر از آن قرار گرفته .
اینکه خداوند در قرآن کریم فرموده در نیکوکاری و در تقوا معاون و کمک کار یکدیگر بوده باشید همه افراد را از عالی و دانی عالم و جاهل قوی و ضعیف ارباب و نوکر همه را با هم فراگرفته است . اینکه هر کسی خودش را در سطحی بالاتر از همفکری و همکاری با دیگران بداند سبب می شود که افراد جامعه اتصال و پیوستگی خود را از دست بدهند همان طوری که یک بنا و ساختمان مادامی برپاست که اتصال و ارتباط بین مصالحی که به کار رفته محفوظ باشد والا با انباشتن یک عده آجر و چوب و آهن و سیمان روی یکدیگر بدون آنکه جوش و اتصالی بین آنها باشد ساختمان به وجود نمی آید.
رسول اکرم فرمود : مثل مومنین مثل ساختمان است که بعضی بعض دیگر را نگه می دارد یعنی بین آنها اتصال و ارتباط برقرار است .
خصوصیت چهارمی که علی علیه السلام در مورد حق ذکر می فرماید این است که اهل حق هرگز از اینکه تذکری به آنها داده شود ناراحت نمی شوند و اگر کسی از عرضه داشتن حق بر او ناراحت می شود از عمل به حق به طریق اولی روگردان است .
مثلا یک کاسب و یا کارمند اداری و یا یک راننده که مدعی است من در عمل همان طور هستم که مقتضای حق و عدالت است اگر واقعا در گفته خود صادق است از تذکری که دیگران به او می دهند که باید چنین و چنان باشی ناراحت نمی شود بلکه چون می خواهد آن راه را برود از راهنمایی خرسند می شود ولی اگر در عمل دروغ می گوید از تذکر دیگران خوشش نمی آید. علی علیه السلام این جمله را درباره شخص خودش فرمود و از مردم تقاضا کرد هر تذکری دارید به من بدهید که من از این تذکرات خوشوقتم .

(منبع : مجموعه آثار متفکر شهید استادمرتضی مطهری ج ۲۲ )

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی