اکنون دولت قرآنی!

افتتاح بانک قرض الحسنه خبری بود که رایحه خوش خدمت را به مشام آنان که در د دین دارند رساند و امید گام برداشتن در فضای قرآنی را پررنگ تر کرد.
جداسازی اقتصاد کشور اسلامی ایران از ربا آرزوی دراز بزرگان و دلسوختگان این مرز وبوم بود چرا که هر پرورش و آموزشی در کالبد رشد یافته از پول کثیف ربا هیچ گاه، خوش عاقبتی نمی‌توانست داشته باشد.
رئیس جمهور در آیین افتتاح این بانک ، جمله وزینی را به زبان آورد : « قرض الحسنه "صرفا صندوق خیریه ای برای فقرا و درمانده ها نیست بلکه قرض الحسنه یک منش و نظام اقتصادی است و جایگاه ویژه‌ای در بین مردم ایران دارد»
این منش و نظام اقتصادی همان سامانه اقتصادی است که قرآن کریم صدها سال است بخش نامه آن را نازل کرده اما یا باور نکرده ایم یا با نگاه حکومتی ندیده ایم یا حکومت اسلامی نداشته ایم یا پس از انقلاب اسلامی هم دانش آموختگان مکتب غرب را به کار گرفته ایم که قرآن را تنها در گورستان‌ها شنیده‌اند!
اما امروز دولت مکتبی جمهوری اسلامی ایران ، نگاهی بنیادین به مسئله اقتصاد دارد و ریشه بسیاری از ناسازگاری های فرهنگی و ناهنجاری های اخلاقی را درست شناخته و بی باکانه در صدد بازگشت به قرآن و سنت است و در این راه ناملایمتی سیاست بازان و طعنه های اقتصاد دانان را وقعی نمی‌نهد.
قرآن حداّقل در هفت آیه به وضوح تحریم ربا را ثابت می‏کند:
آیه ۲۷۵ سوره بقره : الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لَا یَقُومُونَ إِلَّا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنْ الْمَسِّ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانتَهَی فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَی اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ
کسانی که ربا می خورند، [‏‏‏‏از گور] برنمی خیزند مگر مانند برخاستن کسی که شیطان بر اثر تماس، آشفته سرش کرده است. این بدان سبب است که آنان گفتند: «داد و ستد صرفاً مانند رباست.» و حال آنکه خدا داد و ستد را حلال، و ربا را حرام گردانیده است. پس، هر کس، اندرزی از جانب پروردگارش بدو رسید، و ‏[‏از رباخواری‏]‏ باز ایستاد، آنچه گذشته، از آنِ اوست، و کارش به خدا واگذار می شود، و کسانی که ‏[‏به رباخواری‏]‏ باز گردند، آنان اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود.
آیه ۲۷۶ سوره بقره : یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَیُرْبِی الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ
خدا از ‏[‏برکت‏]‏ ربا می کاهد، و بر صدقات می افزاید، و خداوند هیچ ناسپاس گناهکاری را دوست نمی دارد.
آیات ۲۷۸ و ۲۷۹ سوره بقره: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِیَ مِنْ الرِّبَا إِنْ کُنتُمْ مُؤْمِنِینَ * فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنْ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِکُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ
ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا کنید; و اگر مؤمنید، آنچه از ربا باقی مانده است واگذارید.و اگر ‏[‏چنین‏]‏ نکردید، بدانید به جنگ با خدا و فرستاده وی، برخاسته اید; و اگر توبه کنید، سرمایه های شما از خودتان است. نه ستم می کنید و نه ستم می بینید.
آیه ۱۳۰سوره آل عمران : یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ
ای کسانی که ایمان آورده اید، ربا را [‏‏‏‏با سود] چندین برابر مخورید، و از خدا پروا کنید، باشد که رستگار شوید.
آیه ۱۶۰ و ۱۶۱سوره نساء : فَبِظُلْمٍ مِنْ الَّذِینَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ طَیِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ کَثِیرًا* وَأَخْذِهِمْ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَکْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا
پس به سزای ستمی که از یهودیان سر زد و به سبب آنکه ‏[‏مردم را‏]‏ بسیار از راه خدا باز داشتند، چیزهای پاکیزه ای را که بر آنان حلال شده بود حرام گردانیدیم؛ و ‏[‏به سبب‏]‏ رباگرفتنشان -با آنکه از آن نهی شده بودند- و به ناروا مال مردم خوردنشان، و ما برای کافرانِ آنان عذابی دردناک آماده کرده ایم.
از آنچه در مجموع آیات بالا آمد روشن می‏شود که قرآن به شدّت هر نوع ربا خواری را تحریم می‏کند تا آنجا که آن را نوعی کفر به خدا می‏شمارد و به ربا خواری از ناحیه خدا و رسولش اعلان جنگ می‏دهد و ربا خوار را مستحق خلود در جهنم می‏داند و این کار را سبب مجازات دنیوی می‏شمرد.
روایات نیز در این زمینه آموزه ها و هشدارهای جدی دارند :
ـ گروه اوّل: در این روایات رباخواری با عمل زشت منافی عفت مقایسه شده و از آن بدتر شمرده شده است .
از جمله در حدیثی می‏خوانیم پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله» به علی (علیه السلام) فرمود: «یا علی درهم ربا اعظم عندالله من سبعین زنیة...؛
ای علی! یک درهم از ربا از نظر گناه و معصیت بدتر از هفتاد بار زناست».
ـ گروه دوّم: روایاتی است که ربا و تمام کسانی که به نوعی با آن ارتباط دارند را لعنت می‏کند:
امیر مؤمنان علی می‏فرماید: لعن رسول الله الربا و آکله و بایعه و مشتریه و کاتبه و شاهدیه ؛
پیامبر گرامی اسلام (ص) در این روایت «ربا» و پنج طایفه را - که در ارتباط با ربا هستند - لعنت کرده است: کسی که میهمان ربا خوار می‏شود و از غذایی که از پول ربا تهیّه شده است با علم و آگاهی استفاده می‏کند، ربا خوار ، ربادهنده‏، و کسی که ربا را محاسبه می‏کند، شهود قرارداد ربا.
ـ گروه چهارم: روایاتی است که دلالت بر هلاکت ربا خواران در دنیا دارد:
قال الصادق (علیه لسلام): اذا اراد الله بقوم هلاکا ظهر فیهم الربا:
«هنگامی که خداوند اراده هلاکت قومی را کند ربا در میان آنها ظاهر می‏گردد» معنای این روایت این است که ربا مجازات دنیوی نیز دارد و به هلاکت ربا خواران منتهی می‏شود .
ـ گروه پنجم: روایاتی است که سرانجام رباخوار را آتش دوزخ شمرده است :
قال علی: «خمسة اشیاء تقع بخمسة اشیاء ولا بد لتلک الخمسة من النار: من اتجر بغیر علم فلا بدله من اکل الربا، ولابد لا کل الربا من النار...؛
«پنج چیزعلت پنج چیز است و سرانجام این‌ها جهنّم است: تجارت و کسب بدون آگاهی ،از احکام فقهی آن ،سبب ربا خواری و منتهی به آن می‏شود و ربا خوار حتماً در دوزخ خواهد بود...»
کوتاه سخن این که مجموعه این پنج گروه روایات، که از هر کدام نمونه‏ای ذکر شده، بطور قوی و صریح و آشکار دلالت بر حرمت ربا و رباخواری دارد (ر. ک سایت آیت الله مکارم شیرازی)
طهماسب مظاهری رئیس کل بانک مرکزی در همین رابطه می گوید : « اگر بانک سالم و اسلامی نباشد، بسیار خطرناک می‏شود و یکی از معضلات و بدبختی‌های دنیای امروز، همین بانکها رباخواری است؛ به گونه‏ای که بعضی از کشورهای جهان سوم هر چه درآمد داشته باشند باید به عنوان سود وامهای ربوی به این بانکها بپردازند و صد البته که چنین بانکهایی از رباخواران اضعاف مضاعف که در آیات قرآن آمده به مراتب بدترند؛ چون آنها با سرمایه خودشان رباخواری می‏کردند و بانکه ربوی با سرمایه مردم دست به این جنایت می‏زنند، چون غالب سرمایه‏های بانکها از مردم است، بلکه گاهی بانک سرمایه‏ای به جز ساختمان بانک ندارد و یکی از برکات انقلاب اسلامی ایران، گام برداشتن در طریق اصلاح همین بانکها ربوی است »
شاید آنچه به عنوان قانون بانکداری بدون ربا گفته و شنیده می‌شود از اهمیت تاسیس بانک قرض الحسنه بکاهد اما رئیس کل بانک مرکزی نگاه دیگری دارد : « عملکرد بانکداری بدون ربا نشان می دهد که آن چه در عمل محقق شده این است که در این قانون، بانک صرفاً وظیفه انتقال وجوه را برعهده دارد و وظایف تعیین شده برای بانک در قانون عملیات بانکی بدون ربا، معطل مانده است. علت این امر را می توان در ناسازگاری ماهیت عملیات بانکی و عقود اسلامی دانست و یا آن را نتیجه امکان ناپذیری ترکیب این دو مهم دانست. لذا پیشنهاد می شود که قانون عملیات بانکی بدون ربا مورد تجدیدنظر اساسی قرار گیرد. در این تجدیدنظر، روح بررسی، محدودیت عملیات بانکی و انفکاک عقود اسلامی از عملیات بانکی است »
دکتر احمدی نژاد همچنین معتقد است : « نهادی مثل بانک نباید به نمایندگی از مردم، وارد فعالیت اقتصادی شود، چنین شیوه ‌ای مختص نظام مارکسیستی است و ما باید شرایطی فراهم کنیم که مردم بتوانند در کارهای اقتصادی نقش فعالتری پیدا کنند وی ضمن انتقاد از نحوه فعالیت بانکها، آنها را به "موجودی عظیم با چرخهای فولادی بسیار عظیم" تشبیه کرد که "همه دست‌ و پاها را در خود خرد می ‌کند." به گفته رئیس جمهور ،این رفتار "باید اصلاح شود" چرا که "نقش اصلی بانک‌ها واسطه بین کسی است که می ‌خواهد کار کند و منابع ندارد یا کم دارد با کسی که منابع دارد؛ در واقع باید بانک‌ها واسطه عبور باشند نه طرف عقد»
مهدی رضوی ، مدیرعامل بانک صنعت و معدن مهدی رضوی نیز عطف به سخنان رئیس جمهور در باره نرخ سود بانکی می‌گوید : « : با عنایت به سالها تدریس در اقتصاد و بانکداری اسلامی معتقدم برای نخستین بار است که فردی در کسوت سیاسی و اجرایی کشور نسبت به عملکرد و حرکت بانکها دید بسیار درستی دارد. ما در نظام بانکداری اسلامی نیاز به یک نظریه‌پردازی قوی و جامع داریم. ممکن است کسانی در غرب فلسفه اپیکوری را خوانده باشند و آن را اینجا بکاربرند اما تا این نظریات منطبق با ارزشهای اعتقادی مردم بومی کشور مشکلی از نظام اقتصادی یا بانکی جامعه حل نخواهد کرد. معتقدم در نظام بانکی نرخ سود برای عقود مشارکتی باید صفر باشد. امروز حدود ۹۸ درصد منابع بانکها متعلق به مردم و ۲ درصد متعلق به دولت است، لذا وجوه نظام بانکی از طریق تأمین مالی اسلامی باید بطور روشن در اختیار خود مردم و چرخه تولید و اقتصاد قرار گیرد»
وی می افزاید : « مشکل ما این است که در نظام بانکی به قانون عملیات بانکی بدون ربا به درستی عمل نمی‌شود. راه‌حل نظام بانکی ما تأمین اعتبار نیست بلکه راه‌حل، اجرای صحیح و کامل قانون بانکی عملیات بدون رباست. بانک‌ها علاوه بر سودآوری یک رسالت و مسئولیت اجتماعی نیز دارند و به همین دلیل است که قانون عملیات بانکی بدون ربا بر استقرار نظام پولی و اعتباری بر مبنای حق و عدل تأکید دارد و به جز نظام اسلامی هیچ نظامی بر چنین موازینی استوار نیست»
در مورد این که ما اکنون کجاهستیم و کجا باید باشیم ، کارشناسان و اهل فن نظرات قابل تامل و هشدار دهنده ای دارند:
محسن مهدیان : « مثلث انتقادی دولت، فقها و اقتصاددانان برای اصلاح قانون بانکداری بدون ربا کامل شده است ؛ به نظر می رسد قانون بانکداری باید اسلامی باشد نه اینکه تنها ربا از آن حذف شود. توضیح اینکه حذف ربا از نظام بانکداری متعارف ممکن نیست مگر اینکه ساختار آن کاملا متحول شود. بهره، پایه و اساس این نوع بانکداری است و نمی توان پوسته بانکداری منتسب به سرمایه داری را بدون هسته اصلی آن به کار گرفت. برخورد التقاطی با نظام بانکی باعث شده است که عملیات بانکی به شدت به سمت مبهم و پیچیده شدن برود و قراردادها نیز کاملا صوری شده و به سبب بالا رفتن هزینه های نظارت، کنترل، نیز کاملا حذف شود»
دکتر علی اصغر هدایتی، دبیر شانزدهمین همایش بانکداری اسلامی:« در مورد بانکداری اسلامی مهم ترین مساله نزدیکی و انطباق عملیات بانکی با موازین فقهی و شرعی است، به گونه ای که هر چقدر مجموعه فعالیت های بانکی با موازین فقهی و شرعی انطباق بیش تری داشته باشد، به بانکداری اسلامی نزدیک تر شده و در راستای آن قرار می گیرد. حذف ربا و نه بهره یکی از بارزه های بانکداری اسلامی است، ضمن آنکه منطبق بودن مجموعه عملیات بانکی با اصول فقهی از دیگر ویژگی های آن است. به طور مثال از لحاظ عملی مضاربه به عنوان یکی از ابزارهای مالی شناخته شده و به کار می رود، اما شرط و شروطی دارد و اگر قرار باشد برای این عمل یک فاکتور صوری ارایه شود، دیگر نمی توان گفت این عملیات بر مبنای موازین شرعی است. بهتر است برای سیستم بانکی کشور لفظ بانکداری بدون ربا به جای بانکداری اسلامی به کاربرده شود»
ناصر عاشوری، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس : «مفهوم دقیق بانکداری اسلامی یعنی بانک هم در سود و هم در زیان تولید کننده و دریافت کننده تسهیلات شریک باشد»
عباس روزگرد، کارشناس مسایل اقتصادی :« می توان پیش بینی نمود که دیر یا زود مسولان بانک مرکزی در چالش بانکداری جهانی قرار گرفته و صرف ایزوله کردن بانکداری کشور با نگرش خاص، مانع از چالش نخواهد شد». وی با مبهم توصیف کردن نگرش بانک مرکزی در مواجهه با چالش های جهانی، خاطرنشان کرد:« بررسی بانکداری در جهان نشان دهنده آن است که مخالفتی با احکام شریعت در آن نیست و حتی دول غربی، بانکداری اسلامی را پذیرفته و اقدام به تاسیس آن نموده اند»
همان طور که مشاهده می‌شود ، حذف ربا از نظام بانکی و باز تعریف بانکداری اسلامی بر پایه قرآن و سنت از مهمترین اقدامات حکومت اسلامی است که نیازمند خواست دولتمردان و تلاش دانشمندان است . اکنون دغدغه اصلاح و نیاز و بایستگی آن در مسئولان اجرایی هویداست؛ پس باید دید حوزه های علمیه به مثابه عقبه نظری نظام اسلامی در این برهه چه خواهند کرد؟
هدف از تاسیس بانک قرض الحسنه مؤید همان است که گفته شد . در این باره چنین اعلام شده : « تخصصی کردن عملیات اجرایی قرض الحسنه، کنترل و نظارت بر اجرای صحیح اعطای تسهیلات قرض الحسنه به نیازمندان واقعی، ایجاد اعتماد بیشتر سپرده گذاران از منظر مصرف صحیح قرض الحسنه، بالا بردن کیفیت و کمیت خدمات بانک قرض الحسنه، تمرکز و ساماندهی صندوق‌های قرض الحسنه و کاهش قابل توجه هزینه‌های تبلیغاتی بانک‌ها در خصوص قرض‌ الحسنه »
غلامرضا مصطفی پور، مدیرعامل بانک قرض الحسنه ، تاکید دارد :« بانک قرض الحسنه از روی پول، پول اضافی دریافت نخواهد کرد . در نظام بانکداری ربوی روی پول بهره دریافت می شود که در این محل نامشروع است. در نظام بانکداری بدون ربای ایجاد شده در کشور ما پول اضافی دریافتی بر روی پول گرفته نمی شود بلکه به یک فعالیت اقتصادی تخصیص پیدا می کند سود دریافت می شود که روی این زمینه بانک قرض الحسنه فعالیتی ندارد بنابراین به طور مطلق بانک قرض الحسنه از پول، پول دریافت نمی کند بلکه مزد از فعالیت اقتصادی صورت گرفته دریافت می کند»
بر اساس مقررات مصوب شورای پول و اعتبار،بانک های قرض الحسنه سودی در قبال وام ها نمی گیرند و هزینه خود را از طریق دریافت کارمزد تامین می کنند.نرخ کارمزد وام هایی که بانک های قرض الحسنه پرداخت می کنند بر اساس مدت زمان بازپرداخت بین دو تا چهار درصد خواهد بود. همچنین تسهیلات بانک قرض الحسنه فقط برای نیازهای ضروری مانند "ایجاد اشتغال، هزینه های ازدواج، تهیه جهیزیه، درمان بیماری، تعمیرات مسکن، کمک هزینه تحصیلی و کمک به ایجاد مسکن در روستاها" پرداخت می شود.
با توضیحی که گذشت باید بر گفته معاون اول رئیس جمهور صحه گذاشت که: « افتتاح بانک قرض الحسنه بزرگترین قدم دولت نهم است . در دولت نهم افتتاح این بانک از بزرگترین قدمهای برداشته شده در جهت جاری شدن سنت قرض الحسنه در تمام کشور محسوب می شود . افتتاح این بانک ‌برگ زرینی بر برگهای کارنامه نظام اسلامی اضافه کرد»
در پایان باید متواضعانه پرسید ، حوزه علمیه در برابر این فرایند بزرگ و سرنوشت ساز ، اقدامی انقلابی و مبارک چه نظری دارد . آیا نباید سکوت مبهم حوزه را برآیند کلاف سردر گم درس و بحث وسیاست دانست ؟ شاید برای روزآمد شدن حوزه و شنیدن انتقاد و پیشنهاد های کاری و به موقع آن ، منتظر تحولی باشیم که رهبر معظم انقلاب اسلامی چندی پیش بی هیچ تعارفی از آن یاد کردند؟

حامد عبداللهی

منبع : خبرگزاری رسا