تردید و عقلا‌نیت در بحران ۱۸ تیر

دولت اصلا‌حات درصدد بود با رویكرد انسان شمول خود، به بازسازی و بازتعریف انسان ایرانی در منظر خودش و دیگران بپردازد. انسان‌گرایی اصلا‌حات بر كرامت مرتبط با ابنای بشر تاكید داشت كه تاكید بر تشكیل نهادهای مدنی، بسط آزادی‌های فردی و اجتماعی به خصوص آزادی بیان، توجه به جوانان، انتشار نشریات، عدالت محوری در مباحث مربوط به زنان و كودكان و... بدین جهت بود.
درهمان سال‌ها برای اولین بار در نظام جمهوری اسلا‌می ایران جنبش دانشجویی جان دوباره‌ای می‌گیرد و حتی ابایی ندارد كه در كنار آرمان‌های دولت دیده شود. اما اقتدارگرایان در تلقی رادیكالیستی كلا‌سیك خود از جهان پیرامونی، چنین فضایی را برنمی‌تابیدند و برای اثبات نفوذ و توطئه بیگانگان در دستگاه دیپلماسی نظام، به تكاپو افتاده و به زعم خود فضای كشور را آرام كردند. بحران هیجده تیر ۱۳۷۸ از جمله نقاط قابل توجه جنبش دانشجویی ایران به ویژه پس از انقلا‌ب اسلا‌می است؛ از آن رو كه در دو بی‌نهایت قرار گرفته بود از یك سو، اقتدارگرایان شدیدترین واكنش ممكنه را برگزیدند و واقعه مذكور را تبدیل به بحران ملی كردند و از دیگر سو در فضایی پر از تردید می‌توان پنداشت كه طی سه دهه متاخر یكی از عقلا‌نی‌ترین رفتارهای دانشجویان در واقعه هیجده تیر اتفاق افتاد و حتی مبنای روندهای آینده آنان قرار گرفت. تردید از آن روی كه گزارش‌های واقعی حتی در جبهه اصلا‌حات وجود ندارد تا امكان اتكا به آن وجود داشته باشد و نظری قاطع داد. البته تبلیغات سوء و كژنمایی رسانه‌های اقتدارگرایان و غرض‌ورزی اپوزیسیون خارج نشین نیز به تردید و تشكیك موجود دامن می‌زند.
اقتدارگرایان اعتقاد دارند ورود برخی نیروها و نهادهای وابسته به آنها به بحران خاتمه داد كه تا حدودی بیراه هم نمی‌گویند و اپوزیسیون شایعه می‌كند ترس و جبن دانشجویان به بحران خاتمه داد. متاسفانه اظهارنظر هر دو دسته، اولا‌ً موجب تردید در اصالت و عقلا‌نیت اعتراض دانشجویان می‌شود و ثانیاً خواست و اراده دانشجویان كه برآمده از زیرساخت‌های معرفتی - عقلا‌نی است به عمد نادیده گرفته شده است. عقلا‌نیتی كه مكتوم مانده و نیاز جدی به شناخت و معرفی دارد. ‌
البته به رغم آنكه گفته می‌شود امید جنبش دانشجویی نسبت به چشم اندازهای آینده كشور ضعیف شده ولی روندهای منطقی دانشجویان اكنون به بار نشسته و نسل دانشجویان هیجده تیر در بدنه مدیریت احزاب اصلا‌ح‌طلب به عنوان ادامه منطقی جنبش دانشجویی و نسل فعلی جنبش دانشجویی با اتخاذ راهبردها و راهكارهای خردورزانه بخشی از فرآیند اصلا‌حات را مدیریت می‌كنند و قطعاً دوره پسین اصلا‌ح‌طلبی هم به لحاظ عقلی و هم عملی عصر پرباری خواهد بود. باید در نظر داشت هرچند شاخصه عقلا‌نیت در بطن و ذات جنبش‌های دانشجویی وجود دارد اما سخت و تعب بود كه در بحران هیجده تیر دانشجویان بر مرزهای عقل گام زنند، ولی- ولو بطئی و زیرپوستی- چنین اتفاقی روی داد و دانشجویان بر اساس پتانسیل و توانمندی عقلا‌یی و لحاظ كردن احتمال شیوع بیشتر تندی مقابله كنندگان، آرام شدند. آرامش اخیر ناشی از درك درست و خردمندانه دانشجویان از پیرامون خود بود در حالی كه تلقی اقتدارگرایان از آرام كردن اوضاع منوط به قبض و بست بود. در اصالت عقلا‌نیت و پرهیز از تردید عمل منطقی دانشجویان نسل هیجده تیر همین بس كه آنان نه كوكتل مولوتف داشتند و نه بمب دست ساز؛ و نه حتی در آن واقعه از نظام عبور كردند. آنان اگر هم به خیابان‌ها كشیده شدند؛ پیامد تهاجم مقابله‌كنندگان به حریم دانشگاه بود. همچنان كه جنبش دانشجویی كنونی زنده است و بر مدار عقل رفتار می‌كند.
در این میان نباید و نمی‌توان نقش و عملكرد <مكمل‌های عقلا‌نیت> دانشجویان را نادیده گرفت. الف) دولت خاتمی با همه اما و اگرهای مطروحه در نحوه ارتباطش با بدنه دانشجویی كمك شایانی بود و سد و مانع دلگرم‌كننده‌ای در جهت فراهم كردن مقدمات لجستیكی رفتارهای عقلا‌یی دانشجویان. تصور كنیم در نبود این دولت عمق و گستره بحران تا كجا پیش می‌رفت؟ بی‌انصافی است اگر همنوا با منتقدان، دولت خاتمی را با چوب انفعال برانیم چرا كه مجموعه دولت بیش از همه خود در گیرودار بحران‌های نه روزه قرار داشت و سپری برای دیگران. انگشت پتروس دولت اگر هیچ كاری نكرد از فاجعه جلوگیری كرد. دولت خاتمی كوشید همچون بحران قتل‌های زنجیره‌ای، بحران هیجده تیر در فایل‌های محرمانه نماند و به وجدان عمومی منتقل گردد. خاتمی به فراست دریافته بود یك قدم جلوتر تله‌گذاری شده است بنابراین صلا‌ح در آهسته و پیوسته رفتن بود.
ب) تشكل‌های دانشجویی هرچند سازماندهی مناسبی برای كنترل چنین بحران و جمعیتی را نداشتند اما با همان اندك نیرو و توان عقلی و معرفتی در آرام كردن اوضاع نقش مهمی را ایفا كردند و نشان دادند قابل اعتماد و اتكایند و همچنان ره‌می‌پویند. چندان كه همه می‌پنداشتند در دولت اصولگرایان فاتحه جنبش دانشجویی را باید خواند و از صحنه روزگار محو می‌شود در حالی كه این نشد و آنان حضوری ولو نامحسوس اما جدی دارند.
ج) مطبوعات اصلا‌ح‌طلب بخشی از وجدان عمومی جامعه بودند كه روایت نزدیك به واقعیت بحران هیجده تیر به دوش آنان نهاده شد و انصاف در این است كه از عهده آن به كفایت و مشحون برآمدند. مطبوعات اصلا‌ح طلب هم وظیفه راهنمایی و همراهی با جنبش دانشجویی را برای اتخاذ تصمیم‌های عقلا‌نی در آن لحظات سخت داشت و هم راوی ناگفته‌ها بودند. اما بحران هیجده تیر هرچه بود نشان از توانمندی ذاتی جنبش دانشجویی ایران دارد كه همچنان با تكیه بر مبانی عقلا‌نی و معرفتی به حیات پربار و البته پرفراز و نشیب خود ادامه دهد.

جعفر خاندوزی

منبع : روزنامه اعتماد ملی