سرمایه اجتماعی

سرمایه‌ اجتماعی در سال‌های اخیر در حوزه‌های گوناگون علوم اجتماعی،‌ اقتصاد و اخیرا در علوم سیاسی مطرح شده است. سرمایه‌اجتماعی عبارت است از ارتباطات و شبکه‌های اجتماعی‌ای که می‌توانند حس همکاری و اطمینان را در میان افراد یک جامعه پدید آورند. در این میان نباید از نقش نهادهای مدنی و دمکراتیک و نیز نقش دولت در گشودن چنین فضاهایی غافل شد. به هر روی، امروز بر جامعه‌شناسان ثابت شده که یکی از ابعاد مهم هر توسعه‌ای توجه به سرمایه‌های اجتماعی است. از این‌رو سرمایه‌اجتماعی، یکی از مهمترین شاخصه‌های رشد و توسعه هر جامعه‌ای به شمار می‌آید. مطلب حاضر در چند بخش به بحث درباره سرمایه اجتماعی می‌پردازد.
انسان به طور ذاتی در تعامل با دیگران نیازهای خود را برطرف ساخته و گذران امور می‌کند. اثرات این کنش‌های متقابل در نقش آنها تا حدی است که حذف آن، زندگی را غیر ممکن می‌سازد. اما در این میان دانشمندان علوم اجتماعی با نگرشی کنجکاوانه در جوامع به شناسایی این کنش‌ها پرداخته و به مجموع عواملی پی برده‌اند که آن را سرمایه‌اجتماعی نامیده‌اند. مفهوم سرمایه‌اجتماعی در برگیرنده مفاهیمی همچون اعتماد، همکاری و همیاری میان اعضای یک گروه یا یک جامعه است که نظام هدفمندی را شکل می‌دهند و آنها را در جهت دستیابی به هدف‌های ارزشمند هدایت می‌کند
● مقدمه :
از این‌رو شناخت عوامل موثر در تقویت یا تضعیف سرمایه اجتماعی می‌تواند در گسترش ابعاد سرمایه اجتماعی کمک کرده و موجب افزایش عملکرد اجتماعی و اقتصادی افراد در جوامع شود. مفهوم سرمایه اجتماعی که صبغه جامعه‌شناسانه دارد، بستر مناسبی برای بهره‌وری سرمایه انسانی و فیزیکی و راهی برای نیل به موفقیت قلمداد می‌شود. مدیران و کسانی که بتوانند در سازمان، سرمایه‌اجتماعی ایجاد کنند، راه کامیابی شغلی و سازمانی خود را هموار می‌سازند.امروزه سرمایه اجتماعی نقشی بسیار مهمتر از سرمایه فیزیکی و انسانی در جوامع ایفا می‌کند و شبکه‌های روابط جمعی و گروهی انسجام بخش میان انسان‌ها و سازمان‌هاست. از این‌رو در غیاب سرمایه اجتماعی، سایر سرمایه‌ها اثربخشی خود را از دست می‌دهند و بدون سرمایه اجتماعی پیمودن راه‌های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی ناهموار و دشوار می‌شود.
در دیدگاه‌های سنتی مدیریت توسعه، سرمایه‌های اقتصادی، فیزیکی و نیروی انسانی مهمترین نقش را ایفا می‌کردند اما در عصر حاضر برای توسعه بیشتر از آنچه به سرمایه‌اقتصادی، فیزیکی و انسانی نیازمند باشیم به سرمایه اجتماعی نیازمندیم زیرا بدون این سرمایه، استفاده از دیگر سرمایه‌ها به طور بهینه انجام نخواهد شد. در جامعه‌ای که فاقد سرمایه‌اجتماعی کافی است سایر سرمایه‌ها ابتر می‌مانند و تلف می‌شوند. از این‌رو موضوع سرمایه اجتماعی به عنوان یک اصل اساسی برای نیل به توسعه پایدار محسوب شده و حکومت‌ها و دولتمردانی موفق قلمداد می‌شوند که بتوانند با اتخاذ سیاست‌های لازم و ارائه راهکارهای مناسب در ارتباط با جامعه به تولید و توسعه سرمایه اجتماعی بیشتر نائل شوند.
● تعریف سرمایه اجتماعی از نگاه صاحب‌نظران
سرمایه اجتماعی واژه‌ای است که در سال‌های اخیر وارد حوزه علوم اجتماعی و اقتصادی شده و از این منظر دریچه تازه‌ای را در تحلیل و علت‌یابی مسائل اجتماعی و اقتصادی گشوده است. در این زمینه مطالعات وسیعی توسط صاحب‌نظران و دانشمندان این علوم صورت گرفته و نظریه‌پردازانی همچون جین جاکوب(۱۹۶۱)، لوری(۱۹۷۰) بن پرات(۱۹۸۰)، ویلیامسن(۱۹۸۱)، بیکر(۱۹۸۳)، جیمز کلمن(۱۹۶۶)، رابرت پاتنام(۱۹۷۰)، پیربوردیو(۱۹۸۰) و فرانسین فوکویاما(۱۹۹۰) تعاریف متعددی از سرمایه اجتماعی ارائه کرده‌اند.
جیمز جاکوب در کتاب «مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی» سرمایه اجتماعی را شبکه‌های اجتماعی فشرده‌ای می‌داند که در محدوده‌های قدیمی شهری در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروی انتظامی، مسئولیت بیشتری از خود نشان می‌دهند. یک مثال عینی این تعریف را در دنیای امروزه می‌توان در تشکل‌های غیردولتی حمایت از محیط‌ زیست یافت. این شبکه اجتماعی بعضا نیروهای قدرتمندی را به صورت NGOها به وجود می‌آورد که حتی در حمایت از محیط ‌زیست موجب توقف پروژه‌های عمرانی دولت نیز می‌شوند.
گلن لوری، سرمایه اجتماعی را مجموع منابعی می‌داند که در ذات روابط خانوادگی و در سازمان اجتماعی جامعه وجود دارد و برای رشد شناختی یا اجتماعی کودک یا جوان سودمند است. بن‌پرات، در تعریف سرمایه اجتماعی، روابط بین افراد یک خانواده، گروهی از دوستان یا شرکای یک شرکت را به صورت رابطه F تعریف می‌کند و به بررسی اثرات این رابطه بر مبادلات اقتصادی می‌پردازد
ویلیامسن و بیکر، که به دنبال مطالعات بن پرات در پی بررسی شیوه اثرگذاری یک سازمان اجتماعی بر عملکرد نهادهای اقتصادی بوده‌اند مجموعه‌ای از مطالعات را پایه‌گذاری کرد‌ه‌اند که اقتصاد نهادی نام گرفته است. بیکر نشان داده است که چگونه روابط میان سوداگران در بازار فوق‌العاده عقلانی شده بورس تجاری شیکاگو توسعه می‌یابد، ‌حفظ می‌شود و بر فعالیت داد و ستد تاثیر می‌گذارد.
از نظر پیربوردیو، سرمایه اجتماعی حاصل جمع منابع بالقوه و بالفعلی است که نتیجه مالکیت شبکه بادوامی از روابط کمابیش نهادینه شده آشنایی و شناخت متقابل بین افراد - یا به بیان دیگر عضویت در گروه - است. شبکه‌ای که هر یک از اعضای خود را از پشتیبانی سرمایه جمعی برخوردار می‌کند و آنان را مستحق اعتبار می‌سازد. البته سرمایه اجتماعی مستلزم شرایطی به مراتب بیش از وجود صرف شبکه پیوندها است. در واقع پیوندهای شبکه‌ای می‌بایست از نوع خاصی باشند، یعنی مثبت و مبتنی بر اعتماد.
برخلاف بوردیو، کلمن از واژگان مختلفی برای سرمایه‌ اجتماعی کمک گرفت. وی مفهوم سرمایه‌اجتماعی را از ابعاد مختلف بررسی کرد. کلمن برای تعریف سرمایه‌اجتماعی از کارکرد آن کمک گرفت و تعریفی کارکردی از سرمایه اجتماعی ارائه ‌داد و نه تعریفی ماهوی. بر این اساس سرمایه ‌اجتماعی شیء واحد نیست بلکه انواع چیزهای گوناگونی است که دو ویژگی مشترک دارند: همه آنها شامل جنبه‌ای از یک ساخت اجتماعی هستند و کنش‌های معین افرادی را که در درون ساختار هستند تسهیل می‌کنند. سرمایه ‌اجتماعی مانند شکل‌های دیگر سرمایه مولد است و دستیابی به هدف‌های معینی را که در نبود آن دست یافتنی نخواهد بود، امکان‌پذیر می‌سازد. سرمایه‌ اجتماعی مانند سرمایه فیزیکی و انسانی کاملا تعویض پذیر نیست اما نسبت به فعالیت‌های به خصوصی تعویض‌پذیر است.
آنچه از تعاریف متعدد سرمایه‌اجتماعی برمی‌آید این است که این مفهوم دربردارنده مفاهیمی همچون اعتماد، همکاری و روابط متقابل بین اعضای یک گروه بوده به نحوی که گروه را به سمت دستیابی به هدفی که بر مبنای ارزش‌ها و معیار رایج در جامعه مثبت تلقی شود هدایت می‌کند. لذا آنچه از این تعریف استنباط می‌شود این است که هر چند ممکن است سرمایه‌ اجتماعی به دلیل تقویت نیروهای جاذبه بین اعضای یک گروه و نیروهای دافعه بین گروه‌های متفاوت لزوما عامل مثبتی در یک جامعه به شمار نیاید ولی قطعا برای پیشبرد و سهولت در عملکرد اقتصادی، اجتماعی آنها، جامعه یک عامل ضروری به شمار می‌رود. بنابراین میزان سرمایه اجتماعی در یک جامعه می‌تواند نشان دهنده شکاف موجود بین آن جامعه یا یک جامعه برخوردار از یک نظام دموکراسی با حداکثر کارایی در نظام اقتصادی، اجتماعی باشد
در دو دهه اخیر مفهوم سرمایه اجتماعی در زمینه‌ها و اشکال گوناگونش به عنوان یکی از کانونی‌ترین مفاهیم، ظهور و بروز یافته است، هر چند شور و شوق زیادی در بین صاحب‌نظران و پژوهشگران مشابه چارچوب مفهومی و ابزار تحلیلی ایجاد کرد. لیکن نگرش‌ها، دیدگاه‌ها و انتظارات گوناگونی را نیز دامن زده است. افزایش حجم قابل توجه پژوهش‌ها در این حوزه بیانگر اهمیت و جایگاه سرمایه اجتماعی در سپهر‌های متفاوت اجتماعی است.
به طور کلی میزان سرمایه اجتماعی در هر گروه یا جامعه‌ای نشان دهنده میزان اعتماد افراد به یکدیگر است. همچنین وجود میزان قابل قبولی از سرمایه‌اجتماعی موجب تسهیل کنش‌های اجتماعی می‌شود، به طوری که در مواقع بحرانی می‌توان برای حل مشکلات از سرمایه‌اجتماعی به عنوان اصلی‌ترین منبع حل مشکلات و اصلاح فرآیندهای موجود سود برد. از این‌رو شناسایی عوامل موثر در تقویت یا تضعیف سرمایه اجتماعی اهمیت بسزایی دارد.
تعدادی از عناصر اصلی که می‌توان سرمایه اجتماعی را با آن مورد اندازه‌گیری قرار داد عبارتند از:آگاهی به امور عمومی،‌ سیاسی، اجتماعی، وجود انگیزه در افراد جامعه که در پی کسب این دسته از آگاهی‌ها برآیند، اعتماد عمومی به یکدیگر، اعتماد به نهادهای مردمی و دولتی، مشارکت غیر رسمی همیارانه در فعالیت‌های داوطلبانه در تشکل‌های غیر‌دولتی، خیریه‌ای، مذهبی، اتحادیه‌ها، انجمن‌های صنفی و علمی و... . در مجموع می‌توان گفت که یکی از معیارهای اصلی در شناخت سرمایه اجتماعی شکل و شیوه روابط اجتماعی افراد با یکدیگر و نحوه همزیستی آنها در جامعه مورد مطالعه است. از دیگر معیارها می‌توان به احساس مردم نسبت به حکومت و مردم اشاره کرد و نیز داشتن احساس خوشایند نسبت به امنیت، پیوندهای خانوادگی و اجتماعی و امیدواری نسبت به آینده از معیارهای مطرح محسوب می‌شود.
اگر سرمایه اجتماعی را ارتباط و شبکه‌های اجتماعی‌ای که می‌توانند اطمینان و حس همکاری را در میان افراد حاضر در شبکه‌های مورد بحث ایجاد کنند بدانیم، آنچه بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کند نقش نهادهای جامعه مدنی در تشکل این سرمایه است. اگر ما مانند عنصری از یک سازمان مدنی به صورت همیشگی همدیگر را ملاقات کنیم احساس مسئولیت نسبت به همدیگر در ما پیدا می‌شود و می‌توانیم به همدیگر اعتماد کرده و در نهایت با هم همکاری کنیم. برای اینکه احساس اطمینان در بین باشد لازم است که ما همدیگر را ملاقات کنیم و ارتباط مدام با هم داشته باشیم. همچنین چیزی که به طور جمعی می‌توانیم به دست آوریم به تنهایی نمی‌توانیم.
منظور از باهم‌بودن، نهادهای اجتماعی‌ای است که کارکرد دیدار، شناخت و در نهایت اعتماد را میسر می‌کنند. البته حتما لازم نیست که ارتباط پیش‌گفته تنها در داخل نهادهای جامعه مدنی باشد بلکه بیشتر روش‌ها و فرم‌های اجتماعی را نیز که ارتباط مداوم و سازماندهی‌شده دارند، در برمی‌گیرد. اما نباید از یاد برد که اعتماد و حس همکاری با شیوه‌ای آسان‌تر در داخل نهادهای جامعه مدنی درست می‌شوند؛ به این دلیل که اعضای آن نهادها به دلخواه و بدون هیچ چشمداشتی به عضویت آن نهادها درمی‌آیند.
به این ترتیب سرمایه اجتماعی عبارت است از مجموع آن دسته از ارتباطات و شبکه‌های ارتباط اجتماعی که در جامعه موجودند و نیز میزان اعتماد و همکاری میان روابط موجود. در اینجا می‌توان گفت اگر در جامعه‌ای میزان سرمایه اجتماعی پایین باشد خطر افتادن آن جامعه به وضعیت تله اجتماعی بسیار بالاست. تله اجتماعی یعنی سرمایه اجتماعی‌ پایین، نبودن اعتماد و اطمینان به یکدیگر بین مردم، رواج فساد اداری- اقتصادی، ترس و.... پس می‌توان تله اجتماعی را که بعضی اوقات از آن به عنوان مشکل منافع جمعی یاد می‌شود به صورت زیر شرح داد.
همه می‌دانیم که منافع‌مان ایجاب می‌کند که همه با هم همکاری کنیم. اما اگر تو به این باور نرسی که تمام افراد دیگر اجتماع هم همکاری می‌کنند، دیگر معنایی نخواهد داشت که تو به تنهایی همکاری کنی. نتیجه این اعتقاد این است که همکاری و تلاش برای منافع جمعی تنها زمانی میسر می‌شود که انسان به این باور برسد که همه افراد دیگر نیز همکاری خواهند کرد.
پوتنام » یکی از اندیشمندان حوزه علوم اجتماعی ، چهار عامل را برای زوال سرمایه اجتماعی معرفی می کند . به اعتقاد ایشان ، درگیری های شغلی ،‌ تلویزیون و ماهواره ، شهرهای بزرگ و تغییر نسل از عوامل عمده زوال سرمایه اجتماعی در جوامع انسانی می باشد . پوتنام معتقد است جامعه ای که انسان ها در آن ، درگیر مسائل شغلی و کاری خود هستند و فرصت استراحت و اندیشیدن و تفریح را نداشته باشند و تمام دغدغه آنان کار و کسب درآمد باشد ، بی تردید ، روابط اجتماعی و مدنی در آن جامعه کاهش یافته و اعتماد بین آنان ، تضعیف خواهد شد .
سرمایه اجتماعی ، شبکه ای از روابط اجتماعی است که با هنجارهایی مانند اعتماد و مشارکت مدنی و اجتماعی سنجش می شود . در تعریف دیگر سرمایه اجتماعی ، منبع کنش های جمعی است که عامل پیوند دهنده ها عوامل اجتماعی خواهد بود و موجب استفاده حداکثری از منابع فیزیکی و انسانی در جهت رشد ، توسعه و تعالی جامعه خواهد شد . سرمایه اجتماعی با شاخص هایی مانند مشارکت اجتماعی ، حمایت اجتماعی ، شبکه های اجتماعی ، مشارکت مدنی و اعتماد سنجش می شود و جامعه ای که هر یک از شاخص های یاد شده در آن ، زیاد باشد از سرمایه اجتماعی بالایی برخوردار است .
تلاش جوامع در جهت افزایش اعتماد ،‌ مشارکت مدنی و مشارکت اجتماعی ، باعث بهبود روابط اجتماعی و اعتماد بین افراد و افراد با سازمان ها و دولت ها خواهد شد و این وضعیت کمک می کند تا جوامع از حداکثر نیروی انسانی و مادی در جهت توسعه استفاده نمایند .
در نقطه مقابل آن جوامعی که میزان مشارکت مدنی و اجتماعی و اعتماد متقابل بین افراد و افراد با سازمان ها پایین باشد و شکلی از بدبینی و بی اعتمادی بین آنان وجود داشته باشد سبب می شود تا دستیابی به توسعه امکان پذیر نباشد . اما سوال آن است که چه عاملی سبب به هم تنیدگی روابط مبتنی بر اعتماد در جامعه می شود و چه عاملی موجب می شود که مشارکت اجتماعی و مدنی و حتی سیاسی در جامعه تقلیل یابد وافراد انگیزه ای برای حضور در فعالیت های اجتماعی نداشته باشند
● زمینه تاریخی سرمایه اجتماعی
در این رابطه توافق چندانی وجود ندارد بطور کلی تعریفی نیز که ارائه می شود ، چندان همگون نیستند . اما اگر بخواهیم کاربردها ، مقاصد و تعاریفی که در علوم اجتماعی از این مفهوم میشود دسته بندی کنیم و پیشینه این مفهوم را در آرای اندیشمندان متاخر و کلاسیک جستجو کنیم ، شاید در چند حیطه بتوان در ردیابی آن پرداخت . دسته ایی ردیابی این مفهوم را از کارل مارکس آغاز می کنند .او در کتاب "سرمایه " به مسئله همبستگی از روی اجبار و ضرورت که در آن قرار می گیرند مانند وضعیت مهاجران و پناهندگان در یک جامعه ، بدین معنی که شرایط منفی و بحرانی افراد را بسوی استفاده از انرژی جمعی ، توانایی های بالقوه جمعی ، اتکا به یکدیگر و توسل به پشتیبانی یکدیگر و استفاده از پتانسیلهای گروهی ترغیب می کند . این خاصیت ، امروز نیز به نوعی در مفهوم سرمایه اجتماعی مطرح است . یعنی همان استفاده از انرژی جمعی و اتکا به پشتیبانی افراد در مناسبات جمعی به نحوی که با نتایج مثبت یا منفی افراد را گرد هم جمع می آورد .
● ابعاد سرمایه اجتماعی عبارتند از:
اعتماد اجتماعی، ارزش‌های اجتماعی، امنیت اجتماعی، مشارکت اجتماعی، آگاهی و شناخت، انسجام اجتماعی و سرمایه فرهنگی. به عقیده برخی صاحب نظران، اعتماد مهمترین بعد سرمایه اجتماعی است و ابعاد دیگر را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. اعتماد یکی از جنبه‌های مهم روابط انسانی است و زمینه ساز مشارکت و همکاری میان اعضای جامعه می‌باشد. اعتما مبادلات را در زمینه های مختلف جامعه (شامل: اعتماد به خود، خانواده، دوستان، نهادهای رسمی و غیر رسمی و همچنین مشاغل اجتماعی)، ارزیابی گردد.
▪ شاخص سرمایه اجتماعی :
مفهوم سرمایه اجتماعی دارای ابعاد و معرفهایی می باشند که به صورت ر نشان می دهیم. دراصل ما برای شاخص سازی نیازمند یکسان سازی واحدهای سنجش متغیرها هستیم،
▪ سرمایه اجتماعی
ـ شاخص مشارکت اجتماعی
ـ شاخص انسجام اجتماعی
ـ شاخص اعتماد اجتماعی
▪ مشارکت اجتماعی :" شرکت فعالانه انسانها درحیات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و به طورکلی تمامی ابعاد حیات می باشد. "( همان: ۵۲۱ ) "مشارکت اجتماعی به آن دسته ازفعالیتهای ارادی دلالت دارد که ازطریق آن اعضاء یک جامعه درامورمحله، شهرو روستا به طورمستقیم یا غیرمستقیم درشکل دادن حیات اجتماعی مشارکت دارند."(محسنی تبریزی، ۱۳۷۵: ۱۰۸ ). "شبکه های مشارکت مدنی یکی ازاشکال ضروری سرمایه اجتماعی می باشند و هرچه این شبکه ها درجامعه ایی متراکم ترباشند احتمال همکاری شهروندان درجهت منافع متقابل بیشتر است. شبکه های مشارکت مدنی هنجارهای قوی معامله متقابل را تقویت می کنند. این هنجارها شبکه های ارتباطی که به کسب حسن شهرت و وفای به عهد وپذیرش هنجارهای رفتارجامعه محلی متکی است را تقویت می گرداند. شبکه های مشارکت مدنی ارتباطات را تسهیل می کنند و جریان اطلاعات را درمورد قابل قبول بودن افراد بهبود می بخشند."(پاتنام،۱۳۸۰: ۲۹۸ ) درکارپاتنام مشارکت به دوحوزه عمومی و داوطلبانه تقسیم می شود. حوزه عمومی به مشارکت درانتخابات و مسائل مربوط به وظایف شهروندی است و درامرداوطلبانه انواع مشارکتهایی است که به خواست فرد انجام می پذیرد.
دراین تحقیق مشارکت اجتماعی با معرفهایی ازقبیل شرکت درانتخابات مجلس و شوراها و... ، شرکت دربحثهای سیاسی، فعالیت درستادهای انتخاباتی، علاقه مندی به برنامه های صدا وسیما وتعیین متغیرهای مناسب مورد سنجش قرارمی گیرد.
ـ انسجام اجتماعی :
" توافق جمعی میان اعضاء یک جامعه که حاصل پذیرش و درونی کردن نظام ارزشی و هنجاری یک جامعه و وجود تعلق جمعی و تراکمی ازوجود تعامل درمیان افراد آن جامعه است."(غفاری، ۱۳۸۰: ۱۱۰ ) دورکیم دو مفهوم انسجام مکانیکی وارگانیکی را ازهم متمایزمی کند. دراین تفکیک جوامع سنتی مبتنی برانسجام مکانیکی و شبکه های اجتماعی نزدیک به هم و بر پایه روابط ابرازی است وجوامع مدرن مبتنی برانسجام ارگانیکی با روابط ابزاری آمده است. " جاناتان ترنربه نقل ازدورکیم می گوید انسجام وقتی رخ می دهد که عواطف افراد بوسیله نمادهای فرهنگی تنظیم شوند، جاییکه افراد متصل به جماعت، اجتماعی شده باشند، جاییکه کنشها تنظیم شده و بوسیله هنجارها هماهنگ شده اند وجاییکه نابرابریها قانونی تصور می شوند."(امین اکبری، ۱۳۸۳: ۱۷).
کلمن اولین محققی بود که به بررسی تجربی مفهوم سرمایه اجتماعی پرداخت . کلمن به کارکرد سرمایه اجتماعی توجه دارد . به نظر او ، سرمایه اجتماعی بخشی از ساختار اجتماعی۱ است که به کنش گر اجازه می دهد تا با استفاده از آن به منابع خود دست یابد . این بعد از ساختار اجتماعی شامل تکالیف و انتظارات ، مجاری اطلاع رسانی ، هنجارها و ضمانت اجرایی۲ است که انواع خاصی از رفتار را تشویق کرده یا منع می شوند . ( کلمن ؛ ۱۳۷۷ ، ۴۷۶ )
به اعتقاد کلمن ، سرمایه اجتماعی می تواند به سه شکل ظاهر شود :
ـ اول ، تکالیف و انتظاراتی که بستگی به میزان قابلیت اعتماد به محیط اجتماعی دارد .
ـ دوم ، ظرفیت اطلاعات برای انتقال و حرکت در ساختار اجتماعی که بتوان پایه ای برای کنش فراهم نمود .
ـ سوم ، هنجارهایی که توأم با ضمانت اجرایی موثر باشند . ( شارع پور : ۱۳۸۱ )
از آنجائیکه مدرسه وندی(شهروندی) یک نقش اجتماعی است و هرنقش اجتماعی شامل تکالیف وحقوق می شود بنابراین مطابق نظر کلمن مدرسه وندی خود یک نوع سرمایه اجتماعی نیز هست .چون هم در بر گینده ی انتظارات وهم هنجارهای قوام یا ضمانت اجراءی است.
( رابرت پوتنام )
از نظر پوتنام سرمایه اجتماعی عبارت است از پیوندهای بین افراد ( شبکه های اجتماعی ) و هنجارهای اعتماد و کنش و واکنش متقابل که از این پیوندها ناشی می شوند . ( شارع پور ؛ ۱۳۸۱)
ازنظر پوتنام سنجه های سرمایه اجتماعی شامل موارد ذیل است : میزان مشارکت در امور اجتماع محلی و زندگی سازمانی ، مشارکت در امور عمومی ( مثل رای دادن ) ، رفتار داوطلبانه ، فعالیتهای اجتماعی ، غیر رسمی ( مثل دیدار دوستان ) و سطح اعتماد بین افراد ، بدین ترتیب ، سنجه او دارای دو عامل اساسی است : سنجه مشارکت انجمنی۱ و سنجه اعتماد۲ . ( همانجا )
درنظریه ÷وتنام نیز سنجه های سرمایه اجتماعی دربطن خود مفهوم شهروندی را دارند.چون بدون انجام تکالیف ورعایت خقوق شهروندی مشارکت اجتماعی ممکن نیست.
( استفن باس )
باس معتقد است نظریه سرمایه اجتماعی معطوف به بسط قضایایی در مورد شرایطی است که تحت آن حکومتها و اجتماعات محلی بتوانند برای نیل به اهداف مشترک تعاون و همکاری داشته باشند . آن تعیین کننده ترتیبات نهادی افقی است که تاثیر مثبت روی ایجاد شبکه هایی از اعتماد ، اداره بهتر امور و عدالت اجتماعی دارد . عدالت اجتماعی دیکته کننده ی تکالیف وحقوق شهروندی است که خود تحت تاثیرسرمایه اجتماعی است. امری لازم است . (ازکیا و غفاری ؛ ۱۳۸۴ :به نقل از باس ، ۱۹۹۷ : ۱ )
فرانسیس فوکویاما سرمایه اجتماعی را مجموعه ای از هنجارهای۱ موجود در سیستم های اجتماعی۲ می داند که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده و موجب پایین آمدن هزینه های تبادلات و ارتباطات می گردد. ( فوکویاما : ۱۹۹۹ )
فوکویاما سرمایه اجتماعی را به عنوان یک پدیده جامعه شناختی مورد توجه قرار می دهد . به نظر او سرمایه اجتماعی با شعاع اعتماد ارتباط تنگاتنگی دارد . هر چه قدر شعاع اعتماد۳ در یک گروه اجتماعی گسترده تر باشد ، سرمایه اجتماعی نیز زیاد خواهد بود . و به تبعیت از آن میزان همکاری و اعتماد متقابل اعضای گروه نیز افزایش خواهد یافت . ( فوکویاما : ۱۹۹۹ )
فوکویاما منابع ایجاد کننده سرمایه اجتماعی را این گونه مطرح می نماید :
هنجارهایی که به لحاظ نهادی ساخته شده اند و منتج از نهادهای رسمی مانند دولت و نظام های قانونی۴ هستند .
هنجارهایی که خودجوش هستند و برخاسته از کنش های متقابل اعضای یک جامعه هستند .
ساخت مندیهای برون زاد که برخاسته از اجتماعی غیر از اجتماع مبدأ خودشان هستند و می توانند از ایدئولوژی ، فرهنگ و تجربه تاریخی مشترک نشأت بگیرند .
هنجارهایی که از طبیعت ریشه گرفته اند مثل خانواده۵ ، نژاد۶ و قومیت۷ ( فوکویاما : ۱۳۷۹ : ۱۰۷ – ۸۷ )
یمزکلمن مانند بوردیو مفهوم سرمایه اجتماعی را ازاقتصاد به جامعه شناسی آورد. " کلمن سرمایه اجتماعی را برحسب کارکردی که دارد تعریف می کند. به عقیده اواین مفهوم نه یک موجود منفرد، بلکه دربرگیرنده موجودیتهای مختلفی است که تمامی آنها دردوعنصر مشترک هستند، یعنی همه آنها جنبه ایی ازساخت اجتماعی را درخود دارند و واکنش معینی ازکنشگران را دردرون این ساختار تسهیل می کنند. سرمایه اجتماعی همانند دیگر اشکال سرمایه مولد است و رسیدن به اهدافی را امکانپذیرمی سازد که درنبود آن، دسترسی به آن اهداف ناممکن خواهد بود. سرمایه اجتماعی همانند سرمایه مادی و سرمایه انسانی، کاملا قابل مبادله نیست، اما می تواند مختص به فعالیتهای مشخصی باشد. شکل مشخصی ازسرمایه اجتماعی که درتسهیل بعضی ازکنشها ارزشمند است، می تواند برای کنشهای دیگربی فایده و یا حتی مضرباشد. سرمایه اجتماعی برخلاف اشکال دیگرسرمایه درذات ساختارروابط میان کنشگران وجود دارد.
کلمن پس ازاین تعریف ازسرمایه اجتماعی، مجموعه های مختلفی ازکنشها، پیامدها و روابط را سرمایه اجتماعی می نامد. ازنظراو سرمایه اجتماعی ذاتا قادربه کاراست و سرمایه اجتماعی هر آن چیزی است که به مردم و نهادها امکان عمل می دهد. بنابراین، سرمایه اجتماعی یک مکانیزم، یک شی و یا یک پیامد نیست، بلکه بطور همزمان هریک یا تمامی آنها است.
سرانجام اینکه سرمایه اجتماعی ازنظرکلمن به لحاظ هنجاری و اخلاقی خنثی است. یعنی نه مطلوب است و نه نامطلوب. و صرفا با فراهم کردن منابع لازم، وقوع کنشها را امکانپذیر می سازد." (برگرفته ازکلمن، ۱۳۷۷ : ۴۶۲ ).
سرمایه اجتماعی ازنظراو یک شی واحد نیست. انواع چیزهای گوناگونی است که دو ویژگی مشترک دارند:
۱ ) جنبه ایی ازیک ساخت اجتماعی هستند.
۲ ) تسهیل گرکنشهای افراد درون ساختها هستند
محمدمیثم کریمیدانشکده : علوم اداری و اقتصاداستاد راهنما : دکتر نعمت اله اکبری- دکتر هوشنگ شجریتاریخ دفاع : ۲۸/۷/۸۶رشته و گرایش : اقتصاد-علوم اقتصادیاستاد مشاور : دکتر محسن رنانیاندازه گیری سطح سرمایه اجتماعی با تاکید بر عنصر اعتماد اجتماعی چکیدهسرمایه اجتماعی به نسبت، مفهوم جدیدی است. که به تازگی وارد ادبیات علوم اقتصادی شده و توانسته است در مدت زمان کوتاهی جایگاه مناسبی در مباحث توسعه پیدا نموده و سهم بسزایی در تبین مسائل توسعه کسب نماید. سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از مهم ترین عناصر پویای نظام اجتماعی و فرهنگی جوامع به حساب می‌آید و فضای ساختاری دانشگاه می‌تواند منتقل کننده ایده‌ها، ارزش‌ها، هنجارها و اعتماد اجتماعی با ضمانت‌های اجرایی موثر به دانشگاهایان باشد از این رو دانشگاه و نظام آموزش عالی به عنوان یکی از کانون‌های اصلی ایجاد، توسعه و ظرفیت‌ سازی سرمایه اجتماعی در سطح جامعه محسوب می‌شود. سرمایه اجتماعی مفهومی کلی است که از اجزای متفاوتی تشکیل شده است.
ابعاد سرمایه اجتماعی عبارتند از: اعتماد اجتماعی، ارزش‌های اجتماعی، امنیت اجتماعی، مشارکت اجتماعی، آگاهی و شناخت، انسجام اجتماعی و سرمایه فرهنگی. به عقیده برخی صاحب نظران، اعتماد مهمترین بعد سرمایه اجتماعی است و ابعاد دیگر را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. اعتماد یکی از جنبه‌های مهم روابط انسانی است و زمینه ساز مشارکت و همکاری میان اعضای جامعه می‌باشد. اعتما مبادلات را در زمینه های مختلف جامعه (شامل: اعتماد به خود، خانواده، دوستان، نهادهای رسمی و غیر رسمی و همچنین مشاغل اجتماعی)، ارزیابی گردد.در این تحقیق، سرمایه اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه‌های دولتی سطح شهر اصفهان (که عبارتند از: دانشگاه‌ اصفهان، دانشگاه صنعتی، دانشگاه علوم پزشکی و دانشگاه هنر) تحت بررس قرار می‌گیرد. و در اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی، بعد اعتماد اجتماعی، مورد سنجش قرار خواهد گرفته. و توسط پرسش‌نامه‌، اعتماد دانشجویان، به لایه‌های مختلف جامعه، مورد بررسی قرار می‌گیرد.بر اساس نتایج کلی این پژوهش ملاحظه می‌شود که چهار بعد اعتماد از شش بعد، که مربوط به اعتماد اجتماعی می‌گردد؛ شامل: اعتماد به دوستان، اعتماد به نهادهای غیر رسمی، اعتماد به نهادهای رسمی و اعتماد به مشاغل اجتماعی در بین دانشجویان در وضعیت نامطلوبی است. همچنین اعتماد دانشجویان به خود و خانواده نشان دهنده میزان اعتماد بالای دانشجویان به این دو سطح می‌باشد. و با توجه به تفاوت بین اعتماد اجتماعی و اعتماد شخصی و فاصله زیاد این دو کمیت، باید تدابیر لازم در جهت کاهش این فاصله،ن اندیشیده شود.
کلید‌واژه: سرمایه اجتماعی، اعتماد اجتماعی و سرمایه انسانی
انسان بطور ذاتی در تعامل و تقابل با دیگران نیازهای خود را بر طرف ساخته و گذران امور می کند . اثرات این کنشها و متقابل و نقش آنها تا حدی است که حذف آن ، زندگی را غیر ممکن می سازد . اما در این میان دانشمندان علوم اجتماعی با نگرشی کنجکاوانه در جوامع ، به شناسایی این کنش ها پرداخته و به مجموع عواملی پی برده اند که آنرا سرمایه اجتماعی _ Social Capital _ نامیده اند . مفهوم سرمایه اجتماعی در برگیرنده مفاهیمی همچون اعتماد ، همکاری و همیاری میان اعضای یک گروه یا یک جامعه است که نظام هدفمندی را شکل می دهند و آنها بسوی دستیابی به هدف ارزشمند هدایت می کند . از این رو شناخت عوامل موثر در تقویت یا تضعیف سرمایه اجتماعی می تواند جوامع در گسترش ابعاد سرمایه اجتماعی کمک نموده و موجب افزایش عملکرد اجتماعی و اقتصادی افراد در جوامع می گردد.
از دیگر مقوله های مطرح در این حوزه ، سنجش میزان سرمایه اجتماعی است ، زیرا جوامعی که در جهت بهبود و تقویت سرمایه اجتماعی خود گام بر میداند نیازمند ارزیابی اقدامات خود می باشند و این ممکن نخواهد بود مگر آنکه ، بتوانند روند صعود یا سقوط اجتماعی را در اجتماع خود تخمین بزنند.
▪ پژوهش بررسی سرمایه اجتماعی در ایران و راه‌های ارتقاء آن
کارفرما: شورای عالی انقلاب فرهنگی
مجری: سید احمد فیروزآبادی
زمان ارائه طرح: سال ۱۳۸۴هدف طرح:
۱) تعریف مفهوم سرمایه اجتماعی از نگاه صاجب‌نظران و تعیین مولفه‌های بومی آن مفهوم در ایران
۲) شرح و بسط تاریخچه مفهوم سرمایه اجتماعی و رویکردهای نظری، (در تعریف نظری مفهوم) و اینکه این مفهوم چه نیازهایی را پاسخ می‌دهد و انتقادات وارد بر آن چیست.
۳) بررسی ادبیات تحقیقات انجام شده در مورد سرمایه اجتماعی در ایران و سایر کشورهای پیرامون سرمایه اجتماعی و شناخت عوامل موثر بر شکل‌گیری آن به لحاظ نظری
۴) چگونگی سنجش مفهوم سرمایه اجتماعی و بررسی شاخص‌های بومی آن
۵) ارائه مدل سرمایه اجتماعی شامل ابعاد و اجزاء آن
۶) شرح و بسط چگونگی وضعیت سرمایه اجتماعی در کشور (از طریق تحلیل ثانویه) و راه‌های ارتقاء آن و مقایسه با سایر کشورها
ـ خلاصه‌ای از طرح:
در پژوهش حاضر در ابتدا به تعریف سرمایه اجتماعی و سپس به بررسی وضعیت برخی از عناصر مفهومی سرمایه اجتماعی در ایران و به تفکیک استان‌ها پرداخته شده و نیز سرمایه اجتماعی در ایران و سایر نقاط جهان مقایسه گردیده است. در بخش شکل‌گیری سرمایه اجتماعی به بررسی نظریه‌های مبتنی بر عوامل موثر بر شکل‌گیری سرمایه اجتماعی در سطح تحلیل فردی و خرد پرداخته شده و در بخش فراتحلیل کیفی، ۳۶ مورد پژوهش مورد بررسی قرار گرفته و از مجموع فراتحلیل، مدل نظری عوامل موثر بر سرمایه اجتماعی استخراج گردیده است. در قسمت پایانی راهکارها و پیشنهادات و انتقادات بر سرمایه اجتماعی مطرح شده است.مراجعه به تحقیقات انجام شده با موضوع سرمایه اجتماعی در ایران برای انجام فراتحلیل نشان می‌دهد که متغیرهای موثر بر شکل‌گیری سرمایه اجتماعی و یا عناصر تشکیل دهنده این مفهوم در تحقیقات مختلف اثرات گوناگونی داشته‌اند به گونه‌ای که در برخی از تحقیقات متغیرهای یکسان بر روی یک متغیر مشخص اثرات مثبت یا منفی داشته و یا با آن بی‌رابطه بوده‌اند. این امر ممکن است به دلایل گوناگون باشد که از جمله آنها می‌توان به زمان‌های متفاوت اجرای تحقیق، جوامع آماری گوناگون، شیوه‌ها و روش‌های متفاوت عملیاتی نمودن مفاهیم و یا نمونه‌گیری اشاره داشت. اما در مجموع علی‌رغم تفاوت‌های نتایج، همسانی‌ها و فراوانی‌های بیشتری بر روی برخی از روابط در بین متغیرها نیز به چشم می‌خورد.بنا به تعریفی که در پژوهش مطرح گردیده، سرمایه اجتماعی حاصل انباشت منابع بالقوه و یا بالفعلی است که مربوط به مالکیت یک شبکه با دوام از روابط کم و بیش نهادینه شده در بین افرادی است که با عضویت در یک گروه ایجاد می‌شود. سرمایه اجتماعی در روابط میان افراد تجسم می‌یابد و موقعی سرمایه اجتماعی بوجود می‌آید که روابط میان افراد به شیوه‌ای دگرگون شود که کنش را تسهیل کند.عناصر مفهومی‌ای که در این پژوهش به عنوان عناصر اصلی سرمایه اجتماعی در نظر گرفته شده‌اند عبارتند از: آگاهی به امور عمومی، سیاسی و اجتماعی، اعتماد عمومی، اعتماد نهادی، مشارکت غیررسمی همیارانه، مشارکت غیررسمی خیریه‌ای، مشارکت غیررسمی مذهبی و شرکت در اتحادیه‌ها، انجمن‌ها، سازمان‌ها و موسسات مدنی رسمی.
به طور کلی بر اساس یافته‌های فراتحلیلی، سرمایه اجتماعی در ایران بر اساس مدل نظری، به ترتیب اهمیت از عواملی به این شرح تاثیر می‌پذیرد: &#۰۳۹;تعهد دینی&#۰۳۹;، همبستگی مستقیم و مثبت بر سرمایه اجتماعی در ابعاد ذهنی - شناختی یعنی اعتماد عمومی و نهادی و در ابعاد رفتاری- مشارکتی، انواع مشارکت رسمی و غیر رسمی دارد. &#۰۳۹;تحصیلات&#۰۳۹; نیز از سایر عوامل موثر تاثیرگذار بر سرمایه اجتماعی می‌باشد. به گونه‌ای که رابطه آن با سرمایه اجتماعی به لحاظ اهمیت به عنوان دومین عامل تاثیرگذار بر سرمایه اجتماعی می‌باشد به گونه‌ای که رابطه آن با سرمایه اجتماعی به لحاظ اهمیت به عنوان دومین عامل تاثیرگذار مثبت به شمار می‌آید و رابطه آن با عناصر مفهومی سرمایه اجتماعی به این صورت است که به غیر از مشارکت‌های غیررسمی که همبستگی معکوس با آن دارند با سایر عناصر مفهوم سرمایه اجتماعی یعنی اعتماد عمومی، نهادی، آگاهی و توجه و مشارکت رسمی همبستگی معنادار مستقیم دارد. مشارکت رسمی یکی از اعضای خانواده، نیز با سرمایه اجتماعی رابطه معنادار و مثبت دارد و با عناصر مفهوم سرمایه اجتماعی به غیر از اعتماد نهادی که بی‌رابطه است با سایر عناصر مفهومی سرمایه اجتماعی، رابطه معنادار و مثبت دارد. میانسالان، با میانگین سنی ۵۱ سال نسبت به جوانان با میانگین سنی ۲۵ سال از سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردارند و این موضوع در بین عناصر مفهومی سرمایه اجتماعی به غیر از آگاهی و توجه و مشارکت رسمی که بی‌رابطه است با سایر عناصر سرمایه اجتماعی رابطه معنادار مثبت دارد. غیرمهاجرین، نسبت به مهاجرین از سرمایه اجتماعی بیشتری برخوردارند و در بین عناصر مفهومی سرمایه اجتماعی، به غیر از اعتماد عمومی که رابطه معناداری با مهاجرت ندارد، اعتماد نهادی، آگاهی و توجه و مشارکت‌های رسمی و مشارکت غیر رسمی مذهبیِ غیرمهاجرین به طور معناداری بیش از مهاجرین است و مشارکت غیررسمی خیریه‌ای و همیارانه مهاجرین به طور معناداری بیش از غیرمهاجرین است. مردان، به نسبت زنان از سرمایه اجتماعی بیشتری برخوردارند اما در عناصر مفهومی سرمایه اجتماعی سطوح اعتماد عمومی و نهادی و مشارکت‌های غیررسمی همیارانه در بین زنان و مردان تفاوت معناداری وجود ندارد و آگاهی و توجه و مشارکت‌های رسمی مردان به طور معناداری از زنان بیشتر می‌باشد. دین‌باوری، که از شدت ضعیف‌تری نسبت به تعهد دینی برخوردار است، بر روی سرمایه اجتماعی تاثیر مثبت دارد و با اعتماد عمومی، آگاهی و توجه و مشارکت رسمی رابطه معناداری ندارد و با سایر عناصر مفهومی سرمایه اجتماعی یعنی اعتماد نهادی، مشارکت‌های غیررسمی خیریه‌ای، مذهبی و همیارانه رابطه معنادار مثبت دارد.
● نتیجه :
در جامعه امروزین بدون سرمایه اجتماعی ، دستیابی به توسعه امکان پذیر نخواهد بود زیرا بدون این سرمایه ، استفاده از دیگر سرمایه ها به طور بهینه انجام نخواهد شد .
سرمایه اجتماعی ، شبکه ای از روابط اجتماعی است که با هنجارهایی مانند اعتماد و مشارکت مدنی و اجتماعی سنجش می شود . در تعریف دیگر سرمایه اجتماعی ، منبع کنش های جمعی است که عامل پیوند دهنده ها عوامل اجتماعی خواهد بود و موجب استفاده حداکثری از منابع فیزیکی و انسانی در جهت رشد ، توسعه و تعالی جامعه خواهد شد . سرمایه اجتماعی با شاخص هایی مانند مشارکت اجتماعی ، حمایت اجتماعی ، شبکه های اجتماعی ، مشارکت مدنی و اعتماد سنجش می شود و جامعه ای که هر یک از شاخص های یاد شده در آن ، زیاد باشد از سرمایه اجتماعی بالایی برخوردار است .
تلاش جوامع در جهت افزایش اعتماد ،‌ مشارکت مدنی و مشارکت اجتماعی ، باعث بهبود روابط اجتماعی و اعتماد بین افراد و افراد با سازمان ها و دولت ها خواهد شد و این وضعیت کمک می کند تا جوامع از حداکثر نیروی انسانی و مادی در جهت توسعه استفاده نمایند .
منظور از باهم‌بودن، نهادهای اجتماعی‌ای است که کارکرد دیدار، شناخت و در نهایت اعتماد را میسر می‌کنند. البته حتما لازم نیست که ارتباط پیش‌گفته تنها در داخل نهادهای جامعه مدنی باشد بلکه بیشتر روش‌ها و فرم‌های اجتماعی را نیز که ارتباط مداوم و سازماندهی‌شده دارند، در برمی‌گیرد. اما نباید از یاد برد که اعتماد و حس همکاری با شیوه‌ای آسان‌تر در داخل نهادهای جامعه مدنی درست می‌شوند؛ به این دلیل که اعضای آن نهادها به دلخواه و بدون هیچ چشمداشتی به عضویت آن نهادها درمی‌آیند.
به این ترتیب سرمایه اجتماعی عبارت است از مجموع آن دسته از ارتباطات و شبکه‌های ارتباط اجتماعی که در جامعه موجودند و نیز میزان اعتماد و همکاری میان روابط موجود. در اینجا می‌توان گفت اگر در جامعه‌ای میزان سرمایه اجتماعی پایین باشد خطر افتادن آن جامعه به وضعیت تله اجتماعی بسیار بالاست. تله اجتماعی یعنی سرمایه اجتماعی‌ پایین، نبودن اعتماد و اطمینان به یکدیگر بین مردم، رواج فساد اداری- اقتصادی، ترس و.... پس می‌توان تله اجتماعی را که بعضی اوقات از آن به عنوان مشکل منافع جمعی یاد می‌شود به صورت زیر شرح داد.
همه می‌دانیم که منافع‌مان ایجاب می‌کند که همه با هم همکاری کنیم. اما اگر تو به این باور نرسی که تمام افراد دیگر اجتماع هم همکاری می‌کنند، دیگر معنایی نخواهد داشت که تو به تنهایی همکاری کنی. نتیجه این اعتقاد این است که همکاری و تلاش برای منافع جمعی تنها زمانی میسر می‌شود که انسان به این باور برسد که همه افراد دیگر نیز همکاری خواهند کرد.

مهدی فرخ پور دانشجوی کارشناسی ارشد
منابع :
۱- بشری – محمد – مقاله سرمایه اجتماعی چیست
روزنامه همشری ۳۰ مهر ۸۷
۲-علیرضا کلدی استادیار دکتری تخصصی جامعه شناسی - سرمایه اجتماعی و خانواده -http://www.iranspdb.net/
۳-سید احمد فیروزآبادی
پژوهش بررسی سرمایه اجتماعی در ایران و راه‌های ارتقاء آن
سایت دبیر خانه شورای انقلاب اسلامی
۴- دکتر رحمت ا... قلی پور، استاد دانشگاه تهران
سرمایه اجتماعی و عوامل زوال آن-ماهنامه اخبار
۵-دانشگاه اصفهان
نام خانوادگی : محمدمیثم کریمی-دانشکده : علوم اداری و اقتصاداستاد راهنما : دکتر نعمت اله اکبری- دکتر هوشنگ شجریتاریخ دفاع : ۲۸/۷/۸۶رشته و گرایش : اقتصاد-علوم اقتصادیاستاد مشاور : دکتر محسن رنانیاندازه گیری سطح سرمایه اجتماعی با تاکید بر عنصر اعتماد اجتماعی
۶ - [ مهدی علاقبند ]
در آمدی بر سرمایه اجتماعی Social Capital – مجله اینترنتی فصل نو