بررسی کیفیت شیمیائی آب‌زیرزمینی دشت زویرچری و خِران

منطقه مورد مطالعه بین طول جغرافیایی ´ ۴۷ ۴۸ تا´ ۱۵ ۴۹ شرقی و عرض جغرافیایی´۲۰ ۳۱ تا ´۴۸ ۳۱ شمالی قرارگرفته دشت مورد مطالعه از غرب به رودکارون و ازشمال غرب به رودخانه گرگر محدود می‌‌گردد. درمنطقه مورد مطالعه دو تاقدیس با روند شمال غرب‌ - جنوب شرق وجود دارد. تاقدیس نفت سفید در حاشیه شمال شرقی، مرتفع‌ترین قسمت دشت می باشد، تاقدیس کوپال با مورفولوژی تپه ماهوری در مرکز محدوده مورد مطالعه باعث تفکیک منطقه به دو دشت خِر‍ان و زویرچری شده است. در منطقه مورد مطالعه سه سازند زمین شناسی و رسوبات عهد حاضر مشاهده می‌شود. . سازند میشان با بیرون‌زدگی کم در خط الراس تاقدیس نفت سفید قرار دارد. سازند آغاجاری باگسترش و ضخامت قابل توجه درسرتاسر شمال شرق ناحیه رخنمون دارد.‌ این سازند با تغییر رخساره در جنوب شرقی دشت مجددِاً بر روی تاقدیس کوپال رخنمون پیدا کرده و بخش آواری لهبری را تشکیل می‌دهد. سازندگنگلومرای بختیاری به‌صورت تپه ماهور‌هائی درمرکز دشت رخنمون دارد. دو گسل موازی و قائم حمیدانیه که بر روی این سازند عمل کرده باعث پایین افتادن قسمتی از این سازند به‌صورت گرابن در دشت ام‌السرجینه شده است.
لیتولوژی سازند میشان را در این ناحیه مارن‌‌های خاکستری ضخیم لایه وآهک مارنی تشکیل داده است.‌‌ سازند آغاجاری ترکیبی از مارن‌‌های قرمز، ماسه‌سنگ و میان‌لایه‌‌هایی از ژیپس و نمک می باشد.‌ بخش لهبری نیز لیتولوژی شبیه به آغاجاری دارد ولی به علت فقدان سیمان کافی بین ذرات ماسه‌ای از تروایی بالایی برخوردار می‌باشد. میان لایه‌‌های ژیپس دربخش لهبری نیز قابل مشاهده است. سازند کنگلومرای بختیاری در قسمت مرکزی دشت به صورت تپه ماهور‌های فرسایش یافته وهوازده با سیمان بسیار ضعیف رسی و ضخامت کم در سطح رخنمون دارد ولی قسمت قابل ملاحظه‌ای از این سازند در زیر رسوبات آبرفتی به دلیل تخریب شدید درجا سفره آبداری را تشکیل داده است. مواد حاصل از فرسایش سازند بختیاری در دشت زویرچری به ترتیب شامل ماسه وگراول و در بعضی مقاطع لنز‌های رسی کم ضخامت می‌باشد. آبرفت در بین دوگسل حمیدانیه از ماسه در سطح ،یک لایه رسی به ضخامت۵-۱۰متر در عمق ۱۰متری وسپس تا اعماق ۶۰-۷۰ متری سفره ماسه‌ای می باشد.‌ در شرق گسل حمیدانیه برتعداد وضخامت میان لایه رسی افزوده می‌شود.
جهت جریان آب‌زیرزمینی در دشت خران ازجنوب شرقی به شمال غربی است ودر دشت زویرچری از شمال غربی به جنوب شرقی می‌باشد.
درقسمت اعظم بخش شرقی وجنوب شرقی دشت زویرچری تپه ‌های ماسه بادی در سطح زمین مشاهده می‌شود. هرچند پتانسیل آبدهی این تپه‌‌های تلماسه‌ای محدود می باشد ولی این منابع نقش مهمی درتامین آب شرب روستا‌های مجاور ایفا می‌نماید
کیفیت آب‌زیرزمینی به اندازه کمییت آن اهمیت دارد ومحققین متعددی[۱],[۲],[۳],[۴] در این زمینه در مناطق مختلف مقالاتی را ارایه نموده‌اند. باتوجه پتانسیل آبدهی سفره آبدار زویرچری وخران کیفیت شمیائی آن در این مطالعه مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.
پس از مطالعه میزان هدایت الکتریکی وکلر ۱۴۰حلقه چاه عمیق موجود در منطقه نقشه‌‌‌های هم هدایت الکتریکی و هم کلرتهیه شد. ‌پس از مقایسه این نقشه‌‌ها با نقشه سطح ایستابی ونقشه زمین شناسی محل ایستگاه‌‌های نمونه برداری مشخص شد. ‌بر همین مبنا از۳۰ حلقه چاه عمیق و ۱۰چاه کم عمق نمونه برداری شد.‌ به دلیل عدم وجودچاه بهره برداری در بخش شمالی دشت از اطلاعات هیدروشیمی۷ پیزومتر جدیدکه در اواسط شهریور ۸۲ در این ناحیه حفر شده نیز دراین مطالعات استفاده شده است. بقیه‌ی نمونه ها مربوط به چاه‌‌های کم عمق در جنوب دشت زویرچری می‌باشد.
کمترین و بیشترین مقدارهدایت الکتریکی به ترتیب در آب چاه‌‌های عمیق روستای ابوهاون(نمونه۲۷) وحمیدانیه(نمونه۱۰) می باشد. مقدار این پارامتر درپیزومتر ‌های روستای هدام(نمونه ۳۹ و۴۰) به حداکثر خود می رسد. چاه‌‌های کم عمق درتپه ‌های ماسه‌ای در جنوب دشت از کیفیت بسار بالایی برخودار می‌باشند ولی افزایش عمق در این چاه‌ها باعث شوری آنها می شود.
تیپ آب نشان دهنده غلظت نسبی کاتیونهاو آنیونهای آصلی در اب می‌باشد غلظت کاتیونها وآنیونهادر آب چاه‌‌های عمیق به ترتیب (Ca, Mg, Na, K ) ( SO۴, Cl , HCO۳) وتیپ کلی آب این چاهها سولفاته کلسیک- منیزیک می باشد. باتوجه به دیاگرام پایپر تیپ آب این چاه‌ها از دشت زویرچری به سمت دشت خران(جنوب غربی-شمال شرقی) به سمت آب‌‌های کلروره سدیک سوق پیدا میکند، ولی در هیچکدام ازاین نمونه میزان کلر از۴۰ درصدتجاوز نمی‌کند. تیپ آب در پیزومتر‌‌های جدیدبه طور ناگهانی کلروره سدیک شده که این تغییرهمراه با افزایش شدید هدایت الکتریکی واملاح آب می باشد. غلظت کاتیون‌ها وآنیون‌ها در این ناحیه به ترتیپ (Na, Ca, Mg, K) (Cl, SO۴, HCO۳) می باشد. تیپ آب چاه ‌‌های کم عمق تلماسه‌ای متنوع می باشد وپراکندگی ‌‌های نقطه ای در دیاگرام پایپر ناشی از این اب‌ها می باشد.
از آنجایی که جهت خطوط جریان در شرق گسل حمیدانیه موازی این گسل (ازجنوب شرقی به شمال غربی) می‌باشدین دو تیپ آب در کنار هم وبه موازات یکدیگر حرکت می‌کند به طوریکه باکمی احتیاط خطوط کانتور۷۰۰۰-۶۰۰۰ میلی گرم در لیتر در را می توان مرز این زون انتقالی در نظر گرفت. با توجه به اینکه اختلاف چگالی بین این دو تیپ آب زیاد است آمیختگی آنها بیشتر دراثر فرایند انتشار یونی ناشی از اختلاف غلظت می‌باشد.
از ویژگی‌‌‌های قابل توجه در برخی چاه‌‌‌های نزدیک به این زون انتقالی کاهش تدریجی هدایت الکتریکی در زمان پمپاژمی باشد. برای مثال هدایت الکتریکی در نمونه۱۰ از ۹۰۰۰ به حدود ۶۰۰۰میکروموس برسانتیمتر در بعد از یک روز پمپاژ تغییر میکندکه علت آن اختلاف در هدایت هیدرولیکی در شمال شرق وجنوب غرب این زون می‌باشد. هدایت هیدرولیکی به سمت سازند بختیاری(جنوب غرب) بیشتر بوده بنابراین در زمان پمپاژ با ورود آب‌‌های باکیفیت بهتراز سمت سازند بختیاری از هدایت الکتریکی آب این چاهها کاسته می‌شود.
با بررسی نمودار‌های ترکیبی نمونه آب چاه‌‌های عمیق مشخص گردیدکه آب اولیه سولفات وسدیم زیاد، وکلر ،کلسیم وپتاسیم کمی دارد. نمودارهای‌ترکیبی منیزیم وبی کربنات روند خاصی رانشان نمی‌دهد
کیفیت آب دردشت زویرچری( ابوهاون،اصبح،عوافی،فلیخی)مخصوصاً در حاشیه سازندبختیاری به علت نزدیکی به این سازند، لیتولوژی ماسه ای -گراولی وتپه ‌های ماسه ای بهتر شده بطوری که هدایت الکتریکی چاه‌ها (نمونه۲۷و۲۸) به۲۰۰۰میکروموس برسانتیمترمی‌رسد
در روستای نهریه (نمونه۳۰) بر میزان هدایت الکتریکی افزوده شده که علت آن شروع رخنمون بخش لهبری در منطقه می‌باشد. انحلال میان لایه ‌های ژیپس موجود در بخش لهبری باعث می‌شود که غلظت املاح در آب‌های زیرزمینی در جنوب این ناحیه افزایش یابد. به طوری که کیفیت آب گمانه‌های آزمایشی محدودی که درجنوب این منطقه برای مصارف کشاورزی حفر شده، نامطلوب و غیر قابل استفاده می باشد.
برای تعیین ارتباط هیدرولیکی بین رودخانه گرگر وسفره آبدار در دومحل(نمونه ۳۲ و۳۳) از رودخانه گرگر نمونه برداری با نمونه اب چاه‌‌های اطراف(نمونه۱۶ و۱۷) مقایسه شد.آب رودخانه گرگر دارای هدایت الکتریکی۳۳۰۰ میکروموس بر سانتیمتر وتیپ کلراته سدیک می باشددر صورتیکه چا‌های اطراف مانند کلیه چاه‌‌های عمیق منطقه دارای تیپ سولفاته کلسیک بوده چون افزایشی در مقدار کلر وسدیم چاه‌‌های نزدیک به رودخانه درمقایسه باچاه‌‌های دورتر مشاهده نمی شود جهت جریان به سمت رودخانه می باشد .
● یجه گیری:
۱) توجه به خاصیت لیتولوژیکی سازند بختیاری وتخلخل آن ،آب‌های زیرزمینی موجود در سفره آبدار این سازند دارای کیفیت نسبتاً مناسبی می‌باشد.
۲) تیت آب چاه‌های عمیق در دشت زویرچری نسبت به دشت خران بهتر میباشد
۳) تیپ آب چاه‌های عمیق منطقه سولفاته کلسیک‌ -‌ منیزیک می‌باشدوانحلال ژیپس مهمترین عامل افزایش املاح اب است.تیپ آب در پیزومترهای شمالی منطقه کلروره سدیک واحتمالاً انحلال نمک مهمترین عامل افزایش املاح آب مباشد.
۴) افزایشTDS ،کلر و سدیم در چاه‌های عمیق حاشیة‌ دشت خران نشانه آمیختگی در آب‌زیرزمینی در اثر پدیده انتشار یونی است.
۵) از آنجایی که افزایش یون کلر در آب چاه های عمیق دشت خران در نتیجه تغییر سکانس تکاملی آب نیست، نمی توان برای تعیین جهت جریان در این دشت از این یون استفاده کرد.

محمد حسین عبداللهی
نصرالله کلانتری

منبع : پایگاه داده های علوم زمین کشور