چالش آری، بحران خیر

در سال‌های اولیة پیروزی انقلاب اسلامی مردی توانا در بسیاری از رشته‌ها، تحصیل‌کرده در دوره‌های تحصیلات تکمیلی کتابداری و اطلاع‌رسانی، به اتکای تجارب خود، برداشت ناامیدانة خود را از حوزة کتابداری و اطلاع‌رسانی در مقاله‌ای برای مطالعه و اظهارنظر برایم ارسال داشت. در آن مقاله که نمی‌دانم منتشر شد یا نه، شواهدی از سمت و سویی که کتابداری داشته و در حال حرکت به سوی آن است ارائه شده بود. در آن زمان نویسندة این سطور به اصطلاح داخل گود بود و نویسندة مقاله در خارج از گود. او شواهدی برای ناامیدی ارائه داده بود و من شواهدی برای امیدوار بودن ارائه دادم.
در سال گذشته دو بانوی بسیار اثرگذار بر جو‌ّ روانی حرفة کتابداری و اطلاع‌رسانی و پرثمر در جذب بسیاری از فرزندان این مرز و بوم به کتابداری و اطلاع‌رسانی، پس از بازنشستگی در نشستی دوستانه که متن آن را در کتاب هفته منتشر کرده‌اند، افسوس خورده بودند که کاش به‌جای آن‌ همه کارها، یک کتابخانة واقعی برای کودکان ساخته بودند. محتوای آن گفتگو نیز همانند مقالة منتشرنشده‌ای که برایم ارسال شده بود، ناامیدی را به حرفة کتابداری و اطلاع‌رسانی القا می‌کرد.
در سال گذشته نیز، دوستی که سهم ارزنده‌ای در موفقیت‌های دوسالة انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران دارد، بحثی با عنوان «بحران هویت» در کتابداری را پیش کشید که شفاهی نظر خود را با او در میان گذاشتم.
در یکی از شماره‌های خبرنامه انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران، مصاحبه‌ای دربارة «انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران» با بانویی فرهیخته در حوزة کتابداری و اطلاع‌رسانی که بازنشستگی خود را نیز جشن گرفته، منتشر شد. در جمله‌ای از یک مصاحبة بلند بدون ذکر دلیل بر وجود بحران در آموزش کتابداری ایران تأکید شده و مصاحبه‌گر نیز به‌جای انتخاب تیتر از مطالب اصلی که بحث انجمن است، بحران آموزش در ایران را به عنوان تیتر مصاحبه برگزیده است.
مرد توانا، آنچه را که حس می‌کرد بر روی کاغذ آورد و نسخة دستنویس را بین چند نفر از کسانی که دستی در رشته داشتند و با آن‌ها در ارتباط بود، توزیع کرد. دو بانوی فرهیخته در گفتگویی خصوصی احساس خود را بیان کردند و در کتاب هفته که بخشی از کتابداران ممکن است خوانندة آن باشند، منتشر کردند. اما تیتر «بحران در آموزش کتابداری» در خبرنامه انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران که همة سطوح، مخصوصاً دانشجویان دوره‌های کاردانی و کارشناسی خواننده آن هستند، بویژه اگر از جانب مدرسی فرهیخته و بدون هیچ شاهدی ارائه شده باشد، چه نتیجة مثبتی می‌تواند برای انجمن داشته باشد؟
هیچگاه منکر اهمیت نقد آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی نبوده‌ام، اما هر نقدی باید شواهدی مستند از معایب، محسنات، و راه‌حل‌ها ارائه کند. بویژه معتقد نیستم که خبرنامة انجمن جای چنین بحث‌هایی است.
به‌هرحال در هر بحث مربوط به بحران باید این نکته پذیرفته شده باشد که عامل یا ترکیبی از عوامل که حرکت عادی یا حرکت به‌جلو فعالیتی را با چالش روبرو کرده است، و این که مسئولان مربوطه نتوانسته‌اند با مدیریت درست، شرایط چالش‌آفرین را به شرایط فرصت تبدیل کنند، و درنتیجه بحران که مرحله‌ای دشوارتر و گاه خطرناک‌تر از مراحل چالش است به‌وقوع پیوسته. آنچه از عبارت بالا برمی‌آید این است که در هر امری، عواملی دخالت دارند که باید بخوبی مدیریت شوند تا فرصت‌ساز باشند و نه بحران‌زا.
مهم‌ترین این عوامل در رشتة کتابداری و اطلاع‌رسانی عبارتند از:
▪ اعضای هیئت علمی
▪ گروه‌های آموزشی
▪ دانشجویان
▪ منابع آموزشی
▪ کالای تولیدی
▪ استقبال از کالای تولیدی
▪ اعضای هیئت علمی
در زیر به هر یک از عوامل در محدوده‌ای که سرسخن دیکته می‌کند، پرداخته می‌شود. نسل اول اعضای هیئت علمی که بیشتر، دانش‌آموختگان خارج از ایران در سطوح کارشناسی ارشد بودند. با وجود تعداد اندک، توانستند بذر پرمحصول کتابداری را در ایران بکارند و شرایط را برای گسترش کتابداری و اطلاع‌رسانی به وسعت کشور ایران فراهم آورند. نسل دوم که بیشتر آن‌ها تحصیل‌کردة خارج در سطوح دکتری بودند، با سهمی که در تولید منابع آموزشی و پژوهشی به خود اختصاص دادند، بنیة علمی این رشته را تقویت و خود را در سطح اعضای هیئت علمی دیگر رشته‌ها در دانشگاه‌ها مطرح کردند. نسل سومی که در حال شکل‌گیری است شاید هنوز پخته نشده باشند، ولی نمی‌توان توانایی آنان را کمتر از آنچه که نسل اول و نسل دوم داشتند برآورد کرد، چرا که به لحاظ بنیة علمی در شرایطی بهتر از دو نسل قبلی قرار دارند. احساس می‌کنم که بین نسل سوم و اول ودوم نوعی چالش مثبت وجود دارد، نسل سوم به یقین راحت‌تر و زودتر از نسل قبلی می‌تواند با شرایط روز کتابداری و اطلاع‌رسانی در جهان هماهنگ شود.
▪ گروه‌های آموزشی
آموزش کتابداری با تعداد اندکی گروه، ابتدا در تهران و سپس در تبریز، شیراز، و اهواز در قبل از انقلاب راه‌اندازی شد و تعداد این گروه‌ها امروز از ۴۰ مورد بیشتر شده است. ممکن است همة آن‌ها از قابلیت‌های لازم برخوردار نباشند، اما در بین آن‌ها به تعدادی بیش از آنچه که در دو دهة اول فعالیت آموزش کتابداری در ایران بود، گروه باقابلیت وجود دارد.
▪ دانشجویان
با تعداد دانشجویانی که در سطوح مختلف (خاصه در دوره‌های تحصیلات تکمیلی) فارغ‌التحصیل شده‌اند و در حال آموزش هستند، این امکان وجود دارد که در آینده‌ای نزدیک بر تعداد گروه‌های باقابلیت‌های مناسب افزوده شود. اگر در این زمینه مشکلی وجود دارد، درخواست همة گروه‌ها برای استخدام با درجة دکتری است، وگرنه تعداد افراد لایق در سطح برابر با آنچه که در نسل اول و دوم وجود داشت، در همة گروه‌های آموزشی کتابداری وجود دارد.
دانشجویان دوره‌های کاردانی و کارشناسی که برای کار در کتابخانه‌ها تربیت می‌شوند از دو جهت قابل توجه‌اند. برخلاف سابق، عدة زیادی داوطلب برای ورود به این رشته وجود دارد و برخلاف گذشته اکثر پذیرفته‌شدگان این رشته از رشته‌های ریاضی و تجربی هستند که میانگین نمرات دورة دبیرستانی آن‌ها بالای ۱۵ است. این تفاوت بااهمیتی است که باید مثبت تلقی شود، زیرا نوید ورود نیروهای بااستعداد به این حوزه است و در سال‌های آینده ثمرة آن کاملاً آشکار خواهد شد.
برخلاف بسیاری از رشته‌هایی که خیلی خوب و عالی تلقی می‌شوند، فارغ‌التحصیلان این رشته با درصد بیشتری به‌کار- آن‌هم کار کتابداری- می‌پردازند. به بیان‌ دیگر، یکی از بهترین رشته‌ها برای اشتغال است (مقایسه کنید با فارغ‌التحصیلان بسیاری از رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی و نیز رشته‌های کشاورزی، علوم و حتی در برخی موارد، پزشکی).
▪ منابع آموزشی
دست‌کم سه ناشر مستقلاً به تولید کتاب‌های کتابداری می‌پردازند. چون دو مورد از این ناشران، ناشران تجاری هستند، به یقین آثار نسبتاً زیادی که در مقایسه با دیگر رشته‌ها تولید می‌کنند فروش دارد، در غیراین‌صورت آن‌ها سرمایة خود را به هدر نمی‌دادند. دوام کار این سه ناشر خود نشانه‌ای از وضعیت مناسب- اگرچه نامطلوب- در این حوزه است. در این رشته سه فصلنامة علمی- ترویجی فارسی (با پتانسیل علمی پژوهشی‌شدن) منتشر می‌شوند. سه فصلنامة دیگر یا اقدام نکرده‌اند، یا هنوز تعداد شماره‌های آن‌ها برای اقدام کافی نیست. مجلة انگلیسی زبانی[۱] که کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی شیراز منتشر می‌کند و تا بحال سه شماره از آن‌ منتشر شده است، می‌رود تا در جهان جایگاه ویژه‌ای بیابد. لطفاً تعداد و کیفیت مجلات کتابداری را با مجلات دیگر رشته‌ها (علوم انسانی، اجتماعی یا علوم) مقایسه کنید تا خود به قضاوتی مناسب دست یابید. کتاب‌ها که اکثراً متن درسی هستند، مطالب تثبیت‌شده، و فصلنامه‌ها مطالب روز را به حوزة کتابداری و اطلاع‌رسانی می‌آورند. در این میان تعدادی خبرنامه، برخی در تهران و برخی در شهرستان‌ها در این رشته منتشر می‌شوند. نشریات علمی دانشجویان کتابداری را نیز نباید در هر قضاوتی دربارة این رشته نادیده گرفت.
▪ کالای تولیدی
تجهیزات در اختیار گروه‌های کتابداری، بویژه برخی از آن‌ها، بسیار چشمگیر است. این تجهیزات که مهم‌ترین آن‌ها رایانه‌ها و دسترسی به شبکه‌ها هستند، در ده سال گذشته راه خود را به گروه‌های کتابداری باز کرده‌اند. فقط برای ثبت در تاریخ اعلام می‌کنم که در سال ۱۳۷۳، شش رایانة متصل به چاپگر در اختیار گروه کتابداری دانشگاه شهید چمران قرار داشت. از سال ۱۳۷۵ به بعد نیز گروه کتابداری دانشگاه فردوسی سایت رایانه‌ای خاص خود را دارد و در این سایت حدود بیست رایانة متصل به شبکه در اختیار دانشجویان دوره‌های کارشناسی و تحصیلات تکمیلی است. همه دانشجویان دکتری این رشته نیز تک به تک به رایانه و شبکه، دسترسی رومیزی دارند. اگر این تجهیزات در گروه‌های دیگر وجود ندارد، احتمالاً به این دلیل است که اعضای گروه، خود نخواسته‌‌اند متولی ارائة این گونه درس‌ها و خدمات باشند و در نتیجه گروه‌های کامپیوتر یا مراکز رایانه‌ای دانشگاه‌ها به این نیاز پاسخ داده‌اند.
کالایی که کتابداران اگر نه تولید، بلکه به سازماندهی آن می‌پردازند اطلاعات است و در این دوران چه کسی است که مدعی باشد اطلاعات، کالای بی‌مشتری است. الحمدلله برخی از حرفه‌مندان کتابداری به تجارت این نوع کالا نیز پرداخته‌اند و جذب‌کنندة نیروهای تحصیل‌کرده در این رشته‌اند. بدیهی است نوع اطلاعات و شیوه‌ای که امروز این کالا رد و بدل می‌شود، قدری متفاوت از گذشته است و این، چالش اصلی آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی است. فکر می‌کنم نسل اول در مدیریت این چالش‌ جایی ندارد، بخشی از نسل دوم مدیریت این چالش را با روزآمدسازی دانش خود و تزریق آن به درس‌های سنتی برعهده گرفته‌اند و به یقین نسل سوم، با بروز استعدادها و ورود تمام و کمال در این حوزه، این چالش را به فرصت تبدیل خواهد کرد.
ممکن است کسانی با آنچه که در این نوشته به آن‌ها اشاره شد موافق نباشند، و مایل باشند نظرات خود را اعلام دارند. مجلة کتابداری و اطلاع‌رسانی پذیرای نقدها خواهد بود، به این شرط که در نقدها، همیشه این رشته با دیگر رشته‌های موجود در دانشگاه‌های ایران مقایسه شود.

۱. Iranian Journal of Information Science and Technology

منبع : کتابداری و اطلاع رسانی