نقش روزه در آزادی معنوی انسان

● اثرات تربیتی، اجتماعی و بهداشتی روزه چیست؟
▪ جواب: روزه ابعاد گوناگونی دارد و آثار فراوانی از نظر مادی و معنوی در وجود انسان می‏گذارد که از همه مهمتر «بعد اخلاقی» و فلسفه تربیتی آن است. فلسفه تربیتی روزه در صورتی قابل درک خواهد بود که ما بر ضرر انسانی اسارت در خود و تمنیات نفسانی واقف و با نقش و اهمیت آزادی معنوی در شکل گیری خود انسانی آشنا باشیم. روزه قادر است ما را از خود پرستی و اسارت در خود و خواسته های نفسانی برهاند و به انسان حریت و آزادگی ببخشد و مرتبه انسانی او را تقویت نماید.
به هر میزان که انسان اسیر خواهش های نفسانی خود طبیعی است، به همان میزان از اختیار و انسانیت ضعیف تری برخوردار است و در مقابل به هر میزان که بر درجات آزادی معنوی انسان افزوده می شود ، بر درجات اختیار و انسانیت در او نیز افزوده خواهد شد.
ماه رمضان ماه آزاد سازی خود حقیقی از تمنیات نفسانی، زیاده خواهانه و اسارت بخش خود طبیعی است. انسان با تقویت اراده و اختیار انسان می شود و با عبادت و پرستش خدای به کمال می رسد. ما در ماه رمضان قادر خواهیم بود با روزه گرفتن و امساک از تمایلات نفسانی و استفاده از برنامه های جامع عبادی و معنوی ، هم بر درجات انسانی خود بیفزاییم و هم به مراتبی از کمال و قرب به خدای نایل آییم.انشاالله.
در آموزه های دینی به آثاری درمورد روزه اشاره شده است که باید توجه داشته باشیم این آثار در نهایت و به صورت کلان، به همان تقویت آزادی و معنویت در انسان خواهد انجامید. آثار ذکر شده عبارتند از:
۲) اثرات تربیتی و روان شناختی روزه:
▪ تلطیف روح‏
روح انسان در تدبیر بدن است و بدن بدون تدبیر روح، مانندکشتی بدون ناخدا است. در ماه مبارک رمضان به دلیل امساک از خوردن و آشامیدن و محدود کردن آن به ساعاتی مشخص و نیز کنترل حواس مانند چشم و گوش و تمامی مجاری ورود اطلاعات به درون ذهن انسان فراغت روح و نفس انسانی بیشتر فراهم شود. فعالیت روح برای پرداخت به امور مادی و دنیوی کاهش می‏یابد و امکان پرداخت به امور معنوی بیشتر می‏شود در نتیجه روح از لطافت بیشتری برخوردار می‏گردد.
▪ تقویت اراده‏
یکی از آثار تربیتی روزه این است که به حکومت عادت و شهوت بر انسان پایان می دهد و انسان را از بردگی تمنیات نفسانی رها می سازد . خـطـرنـاکـتـرین و بدترین حکومتها , حکومت عادت بد و بندگی نفس است ; چه بسا یک اعتیاد کوچک - مانند اعتیاد به سیگار - به عزت نفس انسانی لطمه جبران ناپذیروارد می سازد تا چه رسد بـه اعـتـیـادهای دیگر. انسان آزاد کسی است که هیچ نوع عادت نامطلوبی بر او حکومت نکند و با اراده آهـنـیـن خـود حکومت هر نوع عادتی را سرکوب سازد و یک چنین آزادگی و کمال روحی به مقاومت و پایداری نیازمند است که روزه پدید آورنده آن است.
خداوند برنامه روزه داری را به گونه‏ای تنظیم کرده است که انسان باید در ساعت مقرری از خوردن و آشامیدن امساک کند و در یک ساعت خاصی، می‏تواند آزادانه بخورد و بیاشامد و از لذت‏های حلال استفاده کند. ملزم شدن انسان‏ها به اجرای دقیق این برنامه و تکرار آن طی یک ماه، تمرین بسیار مناسبی برای عادت دادن نفس به اموری غیر از آنچه در ماه‏های دیگر عادت کرده بود و این عمل قطعاً عزم و اراده انسان را تقویت می‏کند.
▪ کنترل غرایز و تعدیل آنها
روزه‏دار باید در حال روزه - با وجود گرسنگی و تشنگی - از غذا و آب و نیز سایر لذات از قبیل لذت جنسی چشم پوشی نموده و عملا ثابت کند که او همچون حیوانات، در بند اسطبل و آب و علف نیست. او می‏تواند زمام نفس را به دست گیرد و بر هوس‏ها و شهوات خود مسلط شود و این امر باعث می‏گردد که غرایز به کنترل او در آید و علاوه بر این، در بهره وری از آنها تعدیلی به وجود آید.
خلاصه اینکه روزه انسان را از عالم حیوانیت ترقی داده و به جهان فرشتگان صعود می‏دهد.
تقوا و پرهیزگاری در تربیت اخلاق اسلامی یک مسلمان، نقش بسیار مهمی دارد و برای رسیدن به این صفت شایسته است که بهترین عبادت در ماه صیام، مبتنی بر آن است که خداوند می‏فرماید: «لعلکم تتقون» که نتیجه و علت غایی روزه، تقوا از محارم الله است.
وقتی پیامبر(ص) در خطبه «شعبانیه» فضایل ماه رمضان و روزه را برشمرد، امیرمؤمنان علی(ع) پرسید: بهترین اعمال در این ماه چیست؟ در پاسخ پیامبر(ص) فرمود: «الورع عن محارم الله»؛ «پرهیز و اجتناب از معاصی و گناهان است». بنابراین روزه عامل بازدارنده از گناه و عامل سرکوب کننده نفس عصیانگر است که روزه دار با انجام دادن این دستور الهی به نحو احسن روح تقوا و پرهیزگاری را در خویش زنده می‏کند؛ زیرا که با روزه و در ماه مبارک رمضان، اصلاح نفس و تربیت آن و تقوا پیشه کردن به مراتب آسان‏تر است؛ زیرا گرسنگی و دیگر محرومیت‏های روزه، شعله‏های سرکش غرایز حیوانی و هواهای نفسانی را خاموش می‏سازد.
به عبارت دیگر روزه شکم را - که منبع همه فتنه‏ها و مصدر همه شرها است - کنترل می‏کند؛ زیرا هرگاه شکم از حرام و شبهه پر شد، شهوت تحریک می‏شود و خواهش‏های باطل و تخیّلات عاطل در نفس خطور می‏کند؛ چنان که در حدیث است: «انی اخاف علیکم من البطن والفرج»؛ و شهوت فرج از شهوت بطن ناشی می‏شود. اگر شکم عفیف باشد و به قدر ضرورت اکتفا کند و از حرام و شبهه اجتناب نماید، بدون شک فرج نیز عفیف می‏شود و هرگاه هر دو عفیف شد حیات دل - از صفا و جلای باطن - حاصل خواهد شد.
▪ تقویت روحیه ایثار و نوع دوستی‏
انسان موجودی است اجتماعی و انسان کامل کسی است که در همه ابعاد وجودی رشد کند. روزه گرفتن بعد اجتماعی انسان را در کنار سایر ابعاد رشد می‏دهد؛ اما چگونه و با چه مکانیزمی؟ شکی نیست که روزه یک درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است. با انجام دادن این دستور مذهبی، اولا افراد متمکن هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس در می‏یابند و هم به دنبال آن درک، به این نتیجه می‏رسند که باید به فکر بیچارگان و محرومان بود. البته ممکن است با توصیف حال گرسنگان و محرومان، سیران را متوجه حال گرسنگان ساخت؛ ولی اگر این مسأله جنبه حسی و عینی پیدا کند؛ اثر بیشتری دارد و روزه به این موضوع مهم اجتماعی رنگ حسی می‏دهد و اگر این بعد اجتماعی انسان رشد کند، نسبت به هم‏نوعان خود بی تفاوت نمی‏شود و دردهای فراگیر اجتماعی (مانند فقر و گرسنگی) را حس می‏کند و مصداق این سخن حکیمانه سعدی می‏شود که:
که در آفرینش ز یک گوهرند
بنی آدم اعضای یک پیکرند
دگر عضوها را نماند قرار
چو عضوی به درد آورد روزگار
روزه زنده کننده عواطف انسانی است . افـراد ثروتمند و متمکن که در طول سال بر سر سفره های رنگین می نشینند و از افراد گرسنه که در طـول سـال بسان روزه داران تا شب گرسنه می مانند بی خبرند , با روزه گرفتن و گرسنگی سـراسر روز به یاد چنین افرادی افتاده و از درد دل آنها آگاه می شوند و در نتیجه روح و روان آنها تـجلیگاه عالی ترین عواطف انسانی می گردد و به فکر کم کردن فاصله طبقاتی وبرطرف ساختن نیازمندیهای طبقه مستمند می افتند . چه خوب است که طبقه مرفه ازطریق این عبادت طعم گرسنگی و تشنگی را بچشند , سپس به فکر رفع نیازمندی طبقه ای افتند که هرگاه به همان حال بمانند و آتش خشم آنها شعله ور گردد , هـمه چیز را می سوزاند و زندگی را نابود می سازد روزه ماه رمضان نموداری از مساوات و اتحاد اسـت ; زیـرا در ایـن ماه تمام طبقات -اعم از مرفه و غیر مرفه - به تمنیات نفسانی پشت پا زده و هماهنگ می گردند.
به راستی اگر کشورهای ثروتمند جهان و اغنیا، چند روز از سال روزه بدارند و طعم گرسنگی را بچشند، باز هم این همه گرسنه در جهان خواهد بود؟! آیا میلیون‏ها انسان با سوء تغذیه و کمبود مواد غذایی مواجه خواهند بود؟!
۲) اثرات بهداشتی و درمانی روزه:
بدون تردید در طب امروز و طب قدیم، اثر معجزه آسای امساک در درمان انواع بیماری‏های جسمانی و روانی به اثبات رسیده است. عامل بسیاری از بیماری‏های جسمانی، زیاده روی در خوردن غذاهای مختلف است.
پیامبر خدا(ص) فرمود: «المعدة بیت کل داء و الحمئة رأس کل دوا»؛ «معده مرکز و خانه هر دردی است و پرهیز و اجتناب (از غذاهای نامناسب و زیادخوری) اساس و رأس هر داروی شفا بخش است».بحارالانوار، ج ۱۴، ص همان‏طور که منشأ بسیاری از بیماری‏های روانی، افکار غلط، سوء ظن، گناه و شناخت غیر معقول و غیر منطقی است و روزه هم در خوردن و آشامیدن برنامه‏ای خاص را ارائه می‏دهد و با ایجاد محدودیت هایی، معده و دستگاه گوارشی را تقویت می‏کند و هم با کنترل افکار، اجتناب از گناه روان انسان را از آلودگی‏ها باز می‏دارد.
به عبارت دیگر روزه زباله‏ها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را می‏سوزاند و در واقع بدن را «خانه تکانی» می‏کند و روح را با تلاوت قرآن و خواندن ادعیه ویژه تقویت می‏کند و خلاصه اینکه با روزه، سلامتی جسمانی و روانی انسان تضمین می‏شود و بر همین اساس پیامبر اسلام(ص) فرمود: «صوموا تصحوا»؛ «روزه بگیرید تا سالم شوید»همان، ص ۲۵۵.. روزه اگر با شرایطی که دارد انجام شود، اثرات مهم تربیتی، اجتماعی و بهداشتی برای انسان دارد.

منبع : نشریه الکترونیکی پرسمان