روابط محیطی انسانی

روابط انسان با دیگران و آن چه به انسان‏ها تعلق دارد دو گونه است: یا منشأ این رابطه نهادهای اجتماعی، گروه‏ها و نقش‏های اجتماعی است و یا رابطه‏ای میان یک انسان با انسان دیگر است بی آن که عنوانی اجتماعی در این رابطه دخالت کند نوع نخست از روابط تشکیل دهنده مناسباتی است که در گروه‏ها و نهادهای اجتماعی شکل می‏گیرد. بررسی این روابط را از لحاظ ارزش اخلاقی می‏توان تحت عناوینی همچون: اخلاق خانواده، اخلاق مدرسه یا تعلیم و تربیت اخلاق شهروندی و اخلاق حاکمان قرار داد.
● اخلاق خانواده
خانواده کوچک‏ترین اجتماع انسانی است که روابط اعضای آن در درجه نخست از پیوندی عاطفی و خونی نشأت می‏گیرد. هر یک از اعضای خانواده دارای نقشی هستند و این نقش‏ها پدید آورنده روابطی هستند که تکالیف و حقوق خاصی را ایجاد می‏کنند. نقش همسری، پدری، مادری، فرزندی، برادری و خواهری نقش‏هایی هستند که در خانواده وجود دارد. این نقش‏ها رابطه‏ای حقوقی را میان اعضای خانواده پدید می‏آورد. این روابط حقوقی در بخش‏هایی از حقوق مدنی و فقه همچون کتاب نکاح، طلاق، ارث و... بررسی می‏شوند.اجرای احکام حقوقی در خانواده حافظ نظم خانواده به عنوان جزئی از جامعه است. این نظم کمک می‏کند که اعضای خانواده از حمایت‏های رسمی حکومت در برابر تعدی برخی دیگر از اعضای خانواده برخوردار شوند. ولی در برقراری نظم خانوادگی اصل قانون نیست؛ آن چه روابط خانوادگی را مستحکم می‏کند محبتی است که میان اعضای خانواده برقرار می‏شود. شناخت احکام اخلاقی خانواده و عمل به آنها محبت خانوادگی را سالم و بارور نگاه می‏دارد و در سایه باروری نهال محبت، نظم خانوادگی استوار می‏ماند؛ بی آن که نیازمند حمایت دستگاه قضایی باشد.
● کارکردهای خانواده
برای آن که ارزش اخلاقی روابط خانوادگی را بشناسیم باید به دو مسئله توجه کنیم نخست مانند هر ارزشگذاری اخلاقی دیگری باید هدف غایی انسان را معیار اصلی و اصیل ارزش رفتارهای اختیاری قرار دهیم و دوم آن که باید اهداف اختصاصی خانواده و کارکردهای آن را شناسایی کنیم.
به نظر می‏رسد خانواده کارکردهای زیرا را داراست:
- از امنیت اخلاقی جامعه پاسداری می‏کند؛
- آرامش زن و مرد را تأمین می‏کند این دو هدف از طریق ازدواج به عنوان سنگ بنای خانواده تأمین می‏شود.
- تولید نسل
- تأمین غذا، بهداشت، پوشاک و مسکن فرزندان و پرورش جسمی آن‏ها
- حمایت‏های اجتماعی و حقوقی از فرزندان
- پرورش روحی و معنوی فرزندان
- انتقال فرهنگ جامعه به فرزندان و زمینه‏سازی برای جامعه پذیری آنها
با توجه به این کارکردها، به خوبی معلوم می‏شود که بیشترین مسئولیت اخلاقی متوجه پدر و مادر است از این پس وظایف اخلاقی اعضای خانواده را با توجه به نقش آنها بیان خواهیم کرد.
پیش از بیان نقش‏ها و وظایف اخلاقی اعضای خانواده، لازم است یادآوری کنیم که احکام حقوقی اسلامی درباره خانواده بنابر مصالح واقعی وضع شده است در نتیجه رعایت آنها شرط لازم رسیدن به کمال واقعی و هدف غایی انسان است. به همین دلیل رعایت قوانین فقهی به نیت درک آثار واقعی آن، در تقرب به خداوند دارای ارزش اخلاقی مثبت است. این نکته درباره همه احکام شرعی و در همه ابواب فقه صادق است.
● ازدواج
ازدواج نخستین گام برای تشکیل خانواده است و به سبب همه کارکردها و نتایجی که خانواده داراست، عملی ارزشمند و ستوده است.
ازدواج مایه آرامش زن و مرد است:
و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم مودة و رحمة (۲۰۵)
و از نشان‏های او این که از نوع خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدان‏ها آرام گیرید و میانتان دوستی و رحمت نهاد.
آین آرامش نتیجه ارضاء صحیح گرایش‏های انسان است.
در روایات ترغیب بسیاری به ازدواج شده است. زیرا آرامش انسان مقدمه حرکت او به سوی کمال است. و آرامش و سلامت اخلاقی جامعه نیز در گرو آرامش و سلامت آحاد آن است. آسایش روانی فرد و امنیت اخلاقی اجتماع، از طریق ازدواج تأمین می‏گردد.
پیامبر اکرم(ص) فرموده‏اند:
ما بنی فی الاسلام احب الی اللَّه عزوجل من التزویج؛ (۲۰۶)
در اسلام هیچ بنایی در نزد خداوند محبوب‏تر از ازدواج نیست.
و نیز:
من تزوج احرز نصف دینه؛ (۲۰۷)
کسی که ازدواج کند نیمی از دین خود را پاس داشته است.
ترغیب به ازدواج و تأکید بر آن، حکایت از تأثیر مثبت آن در حرکت تکاملی انسان دارد؛ همچنان که ترک ازدواج آثاری منفی در این خصوص دارد. هدف اصلی از ازدواج تسهیل تقرب به خداست. برخی از روایات ترک ازدواج را موجب کم بهرگی از عبادات و یا عذاب اخروی دانسته‏اند: از امام صادق(ع) روایت شده است:
رکعتان یصلیهما المتزوج افضل من سبعین رکعه یصلیها اعزب؛ (۲۰۸)
دو رکعت نماز که انسان صاحب همسر به جای آورد از هفتاد رکعت که بی‏همسر به جا آورد برتر است.
و از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده‏اند:
اکثر اهل النار العزاب؛ (۲۰۹)
بیتشر اهل آتش بی‏همسرانند.
● انتخاب همسر
چنین بنای مبارکی در صورتی می‏تواند آرامش زن و مرد و فرزندان آنان را پدید آورد که از گام نخست با اندیشه و سنجش صحیح انجام گیرد. ازدواج صرفا ارضاء کننده غریزه جنسی نیست، بلکه مقدمه تأسیس نهاد خانواده است. در درون این نهاد علاوه بر تمتع جنسی همسران از یکدیگر، بسیاری از نتایج دیگر به دست می‏آید که همگی وابسته به پایداری خانواده و محبت‏آمیز بودن روابط اعضای آن است. برای آن که خانواده از آغاز به شکلی مطمئن پایه ریزی شود، انتخاب همسر باید به شیوه‏ای صحیح باشد؛ یعنی به گونه‏ای که احتمال تأمین اهداف خانواده را بالا ببرد. بنابراین معیارهای گزینش همسر نمی‏تواند یکسویه باشد. مثلا تاکید بر زیبایی همسر، یکسویه نگری است. کسی که زیبایی همسر و یا ثروت او را یگانه معیار انتخاب قرار می‏دهد به فرزندان خانواده نیاندیشیده و به تأثیر اخلاقی و دینی همسران بر یکدیگر توجه نکرده است.
شخصی به امام صادق(ع) عرض کرد قصد ازدواج دارم. ایشان فرمودند:
انظر این تضع نفسک؛ (۲۱۰)
بنگر که خویشتن را کجا می‏نهی.
پیامبر اکرم(ص) فرمودند:
ایاکم و خضراء الدمن، قیل یا رسول اللَّه ما خضراء الدمن؟ قال المرأة الحسناء فی منبت سوء؛
(۲۱۱)
از سبزی روییده در پهن‏زار بپرهیزید. پرسیدند: روییده در پهن‏زار چیست؟ فرمود: زن زیبا که در خانواده بد باشد.
امام صادق(ع) فرمودند:
انما المرأة قلادة فانظر ما تتقلد؛ (۲۱۲)
زن همچون گردن آویز است، پس بنگر که چه چیز را به گردن می‏آویزی.
در احادیث اهل بیت همچنین سخنانی درباره معیارهای انتخاب شوهر آمده است. در این احادیث معیار انتخاب، اخلاق نیکو و دین صحیح معرفی شده است از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است:
اذا جاءکم من ترضون خلقه و دینه فزوجوه الا تفعلوه تکن فتنة فی الارض و فساد کبیر؛ (۲۱۳)
اگر مردی که اخلاق و دینش را می‏پسندید درخواست ازدواج کرد او را همسر دهید اگر چنین نکنید در زمین فتنه و فساد بزرگ پدید آید.
این جملات و روایات معیارهای انتخاب همسر را بیان می‏کنند و با دقت در آنها می‏توان دریافت این معیارها به گونه‏ای است که خانواده را محیطی مناسب برای رشد معنوی اعضای آن می‏سازد.
● همسران
پس از انعقاد پیمان همسری، خانواده تشکیل می‏شود و اولین رابطه‏ای که پدید می‏آید رابطه زوجیت است. این رابطه پدید آورنده دو نقش برای شوهر و زن است هر یک از این دو نقش حقوق و تکالیفی را ایجاب می‏کند. این حقوق و تکالیف وضع شده‏اند تا اهداف ازدواج به بهترین شکل ممکن تحقق یابد. جنبه‏های اخلاقی ادای حقوق و انجام تکالیف همسری بسیار است اگر هدایت کننده روابط همسری، اخلاق باشد، نتایج بهتری از ازدواج حاصل می‏آید.
● شوهر
تأمین عذا، بهداشت، پوشاک، مسکن و لوازم ضروری زندگی زن بر عهده شوهر است این وظایف برای مرد واجب است. علاوه بر وظایف واجب مرد به لحاظ اخلاقی موظف است با همسر خود با اخلاق نیکو رفتار کند و اسباب آرامش او را با رفتار مناسب خود فراهم آورد:
و عاشروهن بالمعروف؛ (۲۱۴)
با همسران خود به نیکی رفتار کنید.
پیامبراکرم(ص) فرمودند:
خیارکم خیرکم لنسائه و انا خیرکم لنسائی؛ (۲۱۵)
بهترین شما کسی است که نسبت به همسرش بیشتر نیکی کند و من بهترین شما نسبت به همسرم هستم.
و نیز فرمودند:
اکمل المؤمنین ایماناً احسنهم خلقا و الطفهم باهله؛ (۲۱۶)
کامل‏ترین ایمان از آن مؤمنی است که خوش خلق‏ترین مؤمن است و به خانواده‏اش از همه مهربان‏تر است.
بردباری در مقابل زن، علاوه بر حفظ رابطه همسری از خطر سردی و جدایی، نوعی عمل تربیتی است و ثواب اخروی دارد.
پیامبر اکرم(ص) فرمودند:
من صبر علی سوء خلق امرأته اعطاه اللَّه من الاجر مثل من اعطی ایوب علی بلائه؛ (۲۱۷)
مردی که بر بداخلاقی همسرش شکیبایی کند خداوند پاداشی همچون پاداش ایوب که بر بلا شکیبا بود خواهد داد.
حفاظت زن از آلوده شدن به گناه و باز داشتن او از اختلاط غیر لازم با مردان، از تکالیف شوهر است که محیط خانواده را سالم و محیط اجتماع را امن می‏سازد مرد در انجام این وظیفه باید حد اعتدال را رعایت کند.
امیرالمؤمنین(ع) فرمودند:
ایاک و التغایر فی غیر موضع غیرة فان ذلک یدعو الصحیحة الی السقم و البرئیة الی الریب؛
(۲۱۸)
از غیرت نابجا پرهیز کن که درستکار را به نادرستی کشاند و پاکدامن را به بدگمانی خواند.
و نیز فرمودند:
لا تکثر الغیرة علی اهلک فترمی بالسوء من اجلک؛ (۲۱۹)
غیرت درباره همسرت را بسیار مکن که برای خود بد می‏آوری.
همچنین بر شوهر لازم است مقدمات لازم برای آموختن هر امر لازم برای زندگی را فراهم آورد تا همسر او بتواند با اطلاع از وظایف و حقوق خود زندگی سالمی را در خانه و اجتماع بگذراند.
هر یک از وظایف اخلاقی که برای شوهر گفته شد در شرایط گوناگون اجتماعی به شکل خاصی اجرا می‏شود. برای مثال اگر در گذشته تعلیم همسر در حد آشنا ساختن او با احکام فقهی مورد نیاز بود، اکنون نمی‏توان به این میزان اکتفا نمود. برای وضوع بیشتر مطلب تصور کنید زنی در خانه وظیفه همسری و مادری را عهده‏دار است و سواد خواندن و نوشتن ندارد، ولی همسر و فرزندان او دارای تحصیلات عالیه هستند. زن در چنین خانه‏ای دچار مشکلات روحی و عملی بسیاری می‏شود. او احساس عقب ماندگی خواهد کرد. در گفتگوهای خانوادگی در موارد مشاوه اعضای خانواده نظرات او مورد بی‏توجهی واقع خواهد شد؛ علایق او و دیگر اعضای خانواده متفاوت خواهد بود و او از این فاصله رنج خواهد برد. بنابراین تلاش مرد برای باسواد کردن زن و یا ارتقاء سطح آگاهی‏های او رفتاری با ارزش اخلاقی مثبت است. در شرایط اجتماعی قرون گذشته، این کار یک وظیفه اخلاقی محسوب نمی‏شد، ولی امروز یک وظیفه اخلاقی مهم است. درباره آداب معاشرت با همسر نیز توجه به شرایط زمان و مکان مهم است و تطبیق وظایف اخلاقی با شرایط زمان یک ضرورت است.
● زن
زن همچو مرد وظیفه دارد به همسر خود وفادار باشد. زنان اگر از شوهران خود اطاعت کنند و پاکدامنی کنند و بر حفظ اموال و منافع شوهر خود کوشا باشند از نعمت بهشت برخوردار خواهند بود زیرا رضایت شوهر در کمال زن بسیار مؤثر و شرط بهره‏مندی او از آخرت نیکوست.
پیامبر اکرم(ص) فرمودند:
ایما امرأة ماتت و زوجها عنها راض دخلت الجنة؛ (۲۲۰)
هر زنی که بمیرد و شوهرش از او راضی باشد به بهشت وارد می‏شود.
و نیز فرمودند:
اذا صلت المرأة خمسها و صامت شهرها و حفظت فرجها و اطاعت زوجها دخلت جنة ربها؛
(۲۲۱)
چون زن نماز و روزه واجب خود را انجام دهد و پاکدامنی و شوهرش را اطاعت نماید، به بهشت پروردگارش وارد خواهد شد.
مدارا با شوهر و تحمل بدرفتاری او، اجری بسیار دارد و مقام زن را بالا می‏برد.
پیامبر اکرم(ص) فرمودند:
و من صبرت علی سوء خلق زوجها اعطاها اللَّه مثل ثواب آسیة امرأة فرعون: (۲۲۲)
زنی که بر بدخلقی شوهرش شکیبایی کند خداوند پاداشی همچون پاداش آسیه همسر فرعون به او خواهد داد.
● والدین
پدر و مادر مسئول سلامت و رشد جسمی و روحی فرزندان خود هستند. والدین اگر خود به فضایل اخلاقی آراسته باشند و محیط خانه را از رذایل اخلاقی بپیرایند مهم‏ترین شرط تربیت اخلاقی فرزند را فراهم کرده‏اند. فرزند چنین خانواده‏ای به رستگاری نزدیک‏تر است و آرامش روحی لازم را برای تقرب به سوی خدا داراست.
امام صادق(ع) فرمود:
ان اللَّه لیفلح بفلاح الرجل المؤمن ولده و ولد ولده؛ (۲۲۳)
خداوند با رستگاری مرد مؤمن، فرزندان و فرزند زادگان او را رستگار می‏کند.
پدر و مادر باید فرزندان را همچون موهبتی الهی پذیرا شوند و شکرگزار خداوندی باشند که به آنان شرف پدر بودن و مادر بودن را عطا فرمود و نیز از خدا بخواهند که توفیق انجام وظایف خویش را داشته باشند.
بنابراین پدر و مادر با تولد فرزند خویش خدا را سپس می‏گویند و برای آنان دختر یا پسر بودن فرزند تفاوتی نخواهد داست.
امام صادق(ع) فرمود:
البنون نعم و البنات حسنات واللَّه یسأل عن النعیم و یثیت علی الحسنات؛ (۲۲۴)
پسران نعمت خدایند و دختران نیکی‏هایند و خداوند از نعمت‏ها سؤال می‏کند و بر نیکی‏ها پاداش می‏دهد.
به نظر می‏رسد این روایت و روایاتی مشابه آن، به منظور زدودن افکار جاهلی است. در زمان معصومین هنوز رسوبات افکار جاهلی در اذهان باقی بود و برخی از مردم، فرزند دختر را خوش نمی‏داشتند. پیامبر و ائمه معصومین با این افکار مبارزه می‏کردند.
پیامبر اکرم(ص) می‏فرمایند:
من کان له ابتة فادبها و احسن ادبها و غذاها فاحسن غداأها واسبغ علیها من النعمة التی اسبغ اللَّه علیه، کانت له میمنة و میسرة من النار الی الجنة؛ (۲۲۵)
هر کس فرزند دختری داشته باشد و او را به ادب نیکو تأدیب نماید و تغذیه نیکو کند و نعمتی را که خدا به او ارزانی کرده بر آن فرزند تمام نماید آن دختر از راست و چپ او را از آتش محافظت می‏کند تا به بهشت در آید.
این سخنان به وضوح مبارزه با افکار جاهلی را نشان می‏دهد. بنابراین والدین باید از افکار جاهلی فاصله گیرند و بدانند که فرزند نیکو مایه سعادت آنان خواهد بود:
من سعادة المرء... الولد الصالح؛ (۲۲۶)
فرزند صالح از سعادتمندی مرد است.
و با داشتن چنین نگرشی نسبت به فرزند به انجام وظایف خود درباره او بپردازند.
● نام‏گذاری
نامگذاری فرزند تحت تأثیر عقیده والدین، ارزش‏های حاکم بر جامعه، آرزوهای والدین درباره آینده او و زیبایی‏های لفظی و آوایی صورت می‏گیرد هر گاه والدین همه این عناصر را در نظر بگیرند و در نامگذاری فرزند خود عقاید الهی و ارزش‏های اسلامی را در نظر گیرند و آرزوهای خود را برای فرزند مطابق الگوهای شرعی و بافضیلت قرار دهند و زیبایی ظاهری و آوایی نام او را رعایت کنند نامگذاری خوبی انجام داده‏اند. نام نیکو تأثیر فراوانی بر شخصیت فرزند دارد و نامگذاری نامناسب تأثیر سویی بر آرامش روانی او خواهد گذارد:
اول ما یبر الرجل ولده ان یسمیه باسم حسن فلیحسن احدکم اسم ولده؛ (۲۲۷)
نخستین نیکی پدر به فرزند نامگذاری نیکوی اوست، پس هر یک از شما باید نام فرزندش را نیکو بر دارد.
نامگذاری فرزند به نام‏های مبارک اهل بیت بسیار پسندیده و موجب برکت زندگی است: از امام رضا روایت شده است:
در خانه‏ای که در آن نام محمد یا احمد یا علی یا حسن یا حسین یا جعفر یا طالب یا عبداللَّه یا فاطمه باشد، تنگدستی وارد نمی‏شود. (۲۲۸)
● پرسش‏ها
۱) انواع روابط انسان را با محیط انسانی بیان کنید؟
۲) سخن از خانواده چه جایگاهی در علم اخلاق دارد؟
۳) برای درک ارزش اخلاقی روابط خانوادگی توجه به چه مسایلی ضروری است؟
۴) کارکردهای خانواده چیست؟
۵) ازدواج چه تأثیر اخلاقی در زندگی انسان دارد؟ و آیا ترک آن ارزش اخلاقی منفی دارد؟ توضیح دهید.
۶) معیارهای انتخاب همسر را در اسلام بیان نمایید؟
۷) تکالیف اخلاقی مرد و زن را نسبت به یکدیگر و فرزندان بیان نمایید؟
۸) آیا می‏توان گفت تطبیق وظایف اخلاقی تابع شرایط اجتماعی و زمانی است؟

محمود فتحعلی خانی
پی‏نوشتها
(۲۰۵) - روم، ۲۱.
(۲۰۶) - وسایل الشیعه، ج ۷: کتاب النکاح، ابواب مقدمات النکاح و آدابه، باب استحبابه.
(۲۰۷) - همان.پ
(۲۰۸) - همان، باب کراهة العزوبه.
(۲۰۹) - همان.
(۲۱۰) - المحجة البیضاء، ج ۳، ص ۸۶.
(۲۱۱) - وسایل الشیعه، کتاب النکاح، باب جملة مما یستحب اجتنابه من صفات النساء.
(۲۱۲) - همان.
(۲۱۳) - همان، باب انه یستحب للمرأة و اهلها اختیار الزوج الذی یرضی خلقه و دینه و...
(۲۱۴) - نساء، ۱۹.
(۲۱۵) - المحجة البیضاء، ج ۳، ص ۹۸.
(۲۱۶) - همان.
(۲۱۷) - همان، ص ۹۷.
(۲۱۸) - نهج‏البلاغه، الکتاب، ۳۱.
(۲۱۹) - المحجة البیضاء، ج ۳، ص ۱۰۳.
(۲۲۰) - المحجة البیضاء، ج ۳، ص ۱۳۱.
(۲۲۱) - همان.
(۲۲۲) - همان، ص ۹۷.
(۲۲۳) - بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۳۲۶.
(۲۲۴) - المحجة البیضاء، ج ۳، ص ۱۱۹.
(۲۲۵) - همان، ص ۱۱۹.
(۲۲۶) - بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۱۵۴.
(۲۲۷) - المحجةالبیضاء، ج ۳، ص ۱۲۳.
(۲۲۸) - وسایل الشیعه، ج ۱۴، ص ۱۲۸.

منبع : معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم