اخـتـلالـی از نـوع بـدبـیـنـی

اختلالات شخصیت، انواعی از اختلالات‎ ‎روانشناختی هستند و افراد مبتلا به این اختلال در روش فکر کردن درباره خود و محیط اطرافشان انعطاف‎‌‎ناپذیرند. این انعطاف‌ناپذیری می‌تواند منشا ناسازگاری اجتماعی و شغلی این‎ ‎افراد باشد. البته رفتارهای آن‌ها می‌تواند منشا پریشانی برای خود آن‌ها و دیگران‎ ‎نیز ‌باشد‎.
افراد مبتلا به‎ ‎اختلالات شخصیت کمتر از افراد مبتلا به سایر اختلالات روانشناختی به دنبال درمان‎ ‎هستند. چرا که در مورد رفتار غیرانطباقی خود احساس ناراحتی و اضطراب نمی‌کنند. این‎ ‎اختلالات معمولا در نوجوانی یا اوایل جوانی شروع می‌شوند و در طول زمان ثابت هستند‎.
یکی از انواع اختلالات شخصیت،‎ ‎اختلال شخصیت پارانوئید‎ ‎است‎.
کارمند جوانی را تصور کنید که قرار است ترفیع بگیرد. او می‌داند که کارش‎ ‎را خوب انجام داده و احتمالا سزاوار امتیاز مناسبی است. ولی احساس اضطراب می‌کند و‎ ‎فکر می‌کند که شاید یکی از همکارانش می‌کوشد جلوی پیشرفت‌های او را بگیرد. وقتی‎ ‎دوستان وی از ترس او آگاه می‌شوند، او را پارانوئید می‌خوانند و می‌گویند او‎ ‎احتمالا چنین وضعی را خیال می‌کند‎.
اغلب ما نگرانی‌های مشابهی داریم که از‎ ‎موقعیت‌های به خصوصی سرچشمه می‌گیرند. این نگرانی‌ها زودگذر هستند و به راحتی رفع‎ ‎می‌شوند. اما نگرانی برخی افراد به راحتی و به این آسانی از بین نمی‌رود. در واقع‎ ‎آن‌ها بیشتر زندگی خود را صرف وارسی محیط برای یافتن نشانه‌هایی می‌کنند که‎ ‎احساس‌های پارانوئیدی آن‌ها را تایید کند‎.
افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید همواره نسبت به‎ ‎انگیزه‌های دیگران بدگمانند، آن‌ها در حالی که قادر به انجام دادن وظایف خود هستند‎ ‎و روان‌پریش نیستند، همواره گرفتار بی‌اعتمادی عمیق‌ هستند‎.
برجسته‌ترین ویژگی‌های‎ ‎اختلال شخصیت پارانوئید عبارتند از‎:
بی‌اعتمادی و بدگمانی فراگیر و‎ ‎دیرین نسبت به دیگران، حساسیت زیاد نسبت به بی‌اعتنایی و گرایش به وارسی کردن محیط‎ ‎برای یافتن و برداشت گزینشی نشانه‌هایی که افکار و نگرش‌های زیانمند را تایید‎ ‎می‌کنند. این افراد اهل جرو بحث، خشک و عصبی‌ هستند، آن‌ها به اغراق کردن تمایل دارند، به این‌که از کاه کوه بسازند و انگیزه‌های‎ ‎پنهان و معانی خاصی در رفتار غیرمغرضانه دیگران بیابند. تقریبا همه آن‌ها نگران‎ ‎نوعی آسیب‌ دیدن و سوء استفاده از جانب دیگران هستند. مبتلایان به این اختلال به‎ ‎کرات وفاداری و قابل اعتماد بودن دوستان، بستگان و همسر خود را مورد پرسش قرار‎ ‎می‌دهند. دارای هوش خوب، حافظه عالی، جزئی نگر و دقیق هستند‎.
چنین افرادی‎ ‎غالبا حسادت بیمارگونه دارند و بدون دلیل وفاداری همسر خود را مورد‎ ‎تردید قرار می‌دهند‎.
میزان شیوع این اختلال در بیماران روانپزشکی دو تا ده درصد و در جمعیت‎ ‎عمومی نیم تا دو و نیم درصد است. افراد مبتلا به این اختلال به ندرت خود به دنبال معالجه‎ ‎می‌روند.
از آن‌جایی که این اختلال در بستگان بیماران‎ ‎اسکیزوفرنیک بیشتر دیده می‌شود، تصور می‌شود رابطه‌ای میان آن دو‎ ‎وجود داشته باشد. در واقع افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید و اختلال‎ ‎اسکیزوفرنیک ساختار ژنتیکی مشابهی دارند. این اختلال درمردان بیشتر از زنان دیده‎ ‎می‌شود و در میان گروه‌های اقلیت، مهاجران و ناشنوایان شایع‌تر از جمعیت کلی است‎.
● معیارهای‎ ‎تشخیص
افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید‎ ‎دارای‎ ‎تنش عضلانی هستند،‎ ‎ناتوانی برای احساس آرامش و نیاز‎ ‎به کاوش محیط برای پیدا کردن سرنخ در آن‌ها دیده می‌شود. جدی و عبوس‌ هستند. در گفتار،‎ ‎منطقی و معطوف به هدف هستند و محتوای فکر آن‌ها حاکی از فرافکنی و تعصب است. ممکن‎ ‎است‎ ‎خطاهای حسی‎ ‎نیز داشته‎ ‎باشند. این افراد برای دیگران افرادی فاقد هیجان و احساس هستند. آن‌ها به منطقی و‎ ‎عینی بودن خود افتخار می‌کنند. برای قدرت و مقام اهمیت خاصی قائلند و نسبت به افراد‎ ‎ضعیف وملایم طبع و علیل و ناقص ابراز ناخرسندی و نفرت می‌کنند. در موقعیت‌های‎ ‎اجتماعی ممکن است افرادی کارا و مرتب به نظر برسند، اما در دیگران ایجاد ترس و‎ ‎تعارض می‌کنند‎.
اگر فردی چهار معیار از هفت معیار زیر را داشته باشد، مبتلا به‎ ‎اختلال شخصیت پارانوئید است؛ اما این معیارها نباید ناشی از اختلال روانی دیگر‎ ‎مانند اسکیزوفرنی یا اختلال خلقی باشد. همچنین نباید ناشی از تاثیر مستقیم یک‎ ‎اختلال طبی عمومی و مصرف مواد باشد‎.
این هفت معیار عبارتند از‏‎:
۱) ‎بدون دلیل‎ ‎کافی ظن می‌برد که دیگران از او سو‌ء استفاده می‌کنند یا فریبش می‌دهند‎.
۲) ‎بدون دلیل کافی وفاداری و قابلیت اعتماد دوستان و بستگان خود را مورد سوال قرار‎ ‎می‌دهد‎.
۳) ‎در اعتماد به دیگران مردد است، زیرا می‌ترسد از اطلاعات او علیه‎ ‎خودش استفاده شود‎.
۴) ‎در اشارات و اتفاقات خوش‌خیم، معانی تحقیرآمیز و‎ ‎تهدیدکننده می‌بیند‎.
۵) ‎مدام کینه می‌ورزد، یعنی تحقیر، بی‌اعتنایی و اهانت را‎ ‎نمی‌بخشد‎.
۶) ‎فرد تصور می‌کند دیگران در حال حمله به رفتار و شخصیت وی‎ ‎هستند؛ در واقع شخصیت وی را زیر سوال می‌برند، این در حالی است که‎ ‎دیگران این مسئله را درک نمی‌کنند و چه بسا که ممکن است چنین قصدی نیز نداشته‎ ‎باشند. وی ممکن است براساس این تصورغلط خود، حمله متقابل سریع‎ ‎داشته باشد و پاسخ پرخاشگرانه و خشمگینانه از خود نشان دهد‎.
۷) ‎سوءظن مکرر و بدون پایه و اساس نسبت به وفاداری همسر دارد‎.
● سبب شناسی اختلال شخصیت پارانوئید‎
در سبب شناسی این اختلال دو علت کلی مطرح‎ ‎است‎: ‎علل فیزیولوژیکی و علل روانی‎.
در علل فیزیولوژیکی سه علت اساسی ژنتیک، هورمون‌ها و پیک‌های عصبی مطرح‎ ‎می‌شوند‎.مهم‌ترین پیک‌های عصبی، دوپامین و سروتونین هستند که باعث کاهش‎ ‎نشخوارهای ذهنی می‌شوند و شاید این فرضیه مطرح باشد که چون افراد پارانوئید‎ ‎نشخوارهای ذهنی زیادی دارند، پس شاید این دو پیک عصبی در اعصاب آن‌ها کمتر از حالت‎ ‎طبیعی باشد‎.
در سبب شناسی روانی، دو دیدگاه‌ روانکاوی و‎ ‎تربیتی مطرح است‎.
در نظریه تربیتی، علت به وجود آمدن این اختلال، تربیت تحقیرکننده والدین و گاهی همراه با تنبیه است.
دو علت‎ ‎عمده تنبیه شدن زیاد این کودکان توسط والدین عبارتند از‎: ‌‎
۱) علت فاش کردن‎ ‎اسرار خانواده، والدین کودکان را تنبیه می‌کنند. این مسئله باعث می‌شود که‎‎کودکان پس از آن، از بازگو کردن مطالب خود اجتناب کنند و خود نیز به افرادی‎ ‎پرخاشگر و عصبی و بیش کنترل کننده تبدیل ‌شوند‎.
۲) دلیل دوم تنبیه شدن این‎ ‎کودکان از جانب والدین، وابستگی‌ آن‌ها به والدین است. در واقع والدین این کودکان‎ ‎می‌خواهند که استقلال را در فرزندانشان ایجاد کنند و مانع وابستگی کودک به خود‎ ‎شوند. لیکن روش نامناسب تنبیه و طرد کردن را انتخاب می‌کنند که باعث می‌شود کودکان‎ ‎آن‌ها افرادی سرد و دوری‌ گزین شوند‎.
این والدین، کودکان خود را «بزرگسالان‎ ‎کوچک» می‌دانند که باید همه چیز را بدانند و رعایت کنند. این کودکان ممکن است برای‎ ‎اعتماد کردن و کمک گرفتن ازدیگران و حتی گریه کردن، از جانب والدین خود تنبیه شوند‎.بسیاری از مواقع برای کارهای نکرده عذرخواهی می‌کنند و به قول معروف تمام کاسه‎‎کوزه‌ها بر سر آن‌ها می‌شکند. این کودکان «بیش تعمیم‌دهی» را، که یک خطای ذهنی است،‎ ‎از والدین و خانواده خود می‌آموزند. یعنی مثلا اگر روزی شخصی به آن‌ها خیانت و‎ ‎بی‌احترامی کرده است، اعتماد خود را نسبت به افراد دیگر نیز از دست می‌دهند و‎ ‎شروع به تعمیم دادن می‌کنند‎.
یکی دیگر از نظریه‌ها در مورد این افراد این است‎ ‎که «اعتماد بنیادین» که باید در سال اول زندگی در انسان‌ها شکل بگیرد، در این‎ ‎افراد شکل نگرفته و تبدیل به بی‌اعتمادی شده است. علت اصلی این مسئله ناتوانی مادر‎ ‎در مراقبت صحیح و همراه با محبت‌ در دوران نوزادی و طفولیت است. در واقع زمانی که‎ ‎مادر نسبت به نیازهای کودک خود به اندازه کافی حساس و همیشه در دسترس نباشد، بذر‎ ‎بی‌اعتمادی در خاک حاصلخیز روان کودک کاشته می‌شود و زمینه را برای اختلال شخصیت‎ ‎پارانوئید فراهم می‌کند‎.
از طرفی این کودکان برای داشتن استقلال، تقویت و تشویق‎ ‎می‌شوند و این مسئله باعث باقی ماندن این خصوصیات در آن‌ها می‌شود و شاید یک دلیل‎ ‎این‌که آن‌ها در بزرگسالی افرادی با صلاحیت و شایسته می‌شوند، همین عامل باشد. این‎ ‎افراد در برابر الکل و موادی مانند کوکائین و آمفتامین که به آن‌ها احساس کنترل و‎ ‎قدرت می‌دهد، آسیب پذیرند‎.
● اختلالات همراه با اختلال شخصیت‎ ‎پارانوئید‎
اختلال پارانوئید می‌تواند همراه با اختلالات‎ ‎روانشناختی دیگری همچون افسردگی، وسواس، سوءمصرف مواد و همچنین سایر اختلالات شخصیت‎ ‎همچون اختلال شخصیت خود شیفته، اختلال شخصیت دوری گزین، اختلال شخصیت مرزی و اختلال‎ ‎شخصیت اسکیزوئید و اسکیزوتایپال وجود داشته باشد‎.
▪ تشخیص افتراقی‎ ‎
اختلال شخصیت پارانوئید را باید از‎ ‎اختلال هذیانی،‎ ‎اسکیزوفرنی پارانوئید،‎ ‎اختلال شخصیت اجتنابی (دوری گزین)، اختلال شخصیت وسواسی، اختلال شخصیت نمایشی،‎ ‎اختلال شخصیت ضد اجتماعی و اختلال شخصیت مرزی تفکیک کرد‎.
از آن‌جایی که در ‎اختلال شخصیت پارانوئید هذیان‌های با ثبات وجود ندارد، از اختلال هذیانی قابل‎ ‎تفکیک است و چون توهمات و اختلال تفکر نیز وجود ندارد، از اختلال اسکیزوفرنی‎ ‎پارانوئید نیز متمایز می‌شود‎.
‎«بیماران مرزی» توانایی برقراری روابط تنگ و‏‎ ‎پرآشوب را دارند، در حالی‌که بیماران شخصیت پارانوئید این توانایی را ندارند و‎ ‎البته فاقد سابقه طولانی رفتار ضد اجتماعی هستند، در نتیجه از اختلال شخصیت ضد‎ ‎اجتماعی نیز قابل تفکیک هستند.
برخی از مبتلایان به اختلال شخصیت نمایشی ‎ممکن است ویژگی‌های افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید را نشان دهند؛ اما ‎علت بروز این ویژگی‌ها در اختلال شخصیت نمایشی سوءظن نیست، بلکه برای جلب توجه و‎ ‎ظاهر فریبی است. افراد مبتلا به اختلال شخصیت اجتنابی به علت ترس از عدم پذیرش در‎ ‎جمع، از دیگران اجتناب و دوری گزینی می‌کنند، نه به علت سوءظن و عدم اعتماد نسبت به‏‎ ‎سایرین‎.
در‎ ‎اختلال شخصیت وسواسی‎ ‎نیز فرد بسیار کمال‎‌‎گرا، منطقی و اخلاقی است و کار را بر تفریح و ارتباطات اجتماعی ترجیح می‌دهد‎. این مسئله، علت تنهایی و کناره‌گیری ازجمع در مبتلایان به اختلال شخصیت وسواسی به‎ ‎شمار می‌رود، نه سوءظن و عدم اعتماد و شک نسبت به دیگران‏‎.
● سیر اختلال‎ ‎
مطالعات کافی و سیستماتیک درازمدتی در‎ ‎مورد اختلال شخصیت پارانوئید به عمل نیامده است. در برخی از بیماران، اختلال‎ ‎شخصیت پارانوئید در تمام طول عمر وجود دارد. در مواردی نیز پیشرو اسکیزوفرنی است و‎ ‎در بعضی دیگر با پیشرفت سن یا کاهش استرس، صفات پارانوئید تبدیل به واکنش معکوس شده‎ ‎و توجه متناسب به اصول اخلاقی و اهمیت و رفاه دیگران جایگزین آن می‌شود‎. به طور کلی این بیماران در زمینه کار و زندگی با‎ ‎دیگران مشکلات همیشگی دارند و مسائل شغلی و زناشوئی فراوانی دارند.
● درمان‎
برای درمان اختلال پارانوئید، هم می‌توان از‎ ‎داروها بهره برد و هم از روان درمانی. البته روان درمانی، درمان مناسب‌تری برای این‎ ‎اختلال است‎.
درمانگر باید با بیمار رو راست باشد و با بیمار زیاد گرم‎ ‎نگیرد و صمیمی نشود. زیرا ممکن است مورد سوء ظن بیمار قرار گیرد. چرا که برای‎ ‎این‌گونه بیماران روابط نزدیک بین فردی آغازگر افکار پارانوئیدی است و باعث این فکر‎ ‎در آن‌ها می‌شود که مردم می‌خواهند به وی آسیب برسانند. در نتیجه از دیگران‎ ‎فاصله می‌گیرند و شروع به مخفی‌کاری و توطئه چینی و حمله متقابل می‌کنند. در واقع‎ ‎نسبت به دیگران حالت دفاعی می‌گیرند‎.
گروه درمانی برای این بیماران به‎ ‎منظور بالا بردن مهارت‌های اجتماعی و کاهش سوءظن از طریق «ایفای نقش» ‎می‌تواند مفید باشد. اما در بسیاری از مواقع این بیماران در گروه درمانی،‎ ‎خوب جا نمی‌افتند. آن‌ها تحمل فشار رفتاردرمانی را برای پرورش مهارت‌های اجتماعی‎ ‎ندارند‎.
تعبیر و تفسیر درمانگر از گذشته بیمار و احساسات وی، کار را بدتر‎ ‎می‌کند و باعث عدم اعتماد بیشتر بیمار می‌شود. در عوض می‌توان او را تشویق به‎ ‎اعتماد کردن به دیگران کرد و حس همکاری او را افزایش داد. درمانگر می‌تواند به او‎ ‎روش صحیح نشان دادن خشم و پرخاشگری را آموزش دهد و از بحث و مجادله بپرهیزد‎.درمانگر می‌تواند از طریق توضیح به بیمار که چگونه افکار و رفتار وی باعث مختل شدن‎ ‎ارتباطش با دیگران می‌شود، به تعدیل رفتار و افکار بیمار بپردازد‎.
در درمان‎ ‎دارویی می‌توان از ضد اضطراب‌ها برای کاستن از تفکر پارانوئید استفاده کرد‎.
● نکته
‎راهکارهای عملی برای پیشگیری و درمان اختلال پارانوئید وجود دارد که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱) ‎برگزاری دوره‌های آموزش فرزند پروری‎ ‎برای پیشگیری از اعمال روش‌های رفتاری و فرزند پروری که منجر به اختلال شخصیت‎ ‎پارانوئید می‌شود، مانند تنبیه و کنترل بیش از حد فرزندان و عدم حساسیت کافی مادر‎ ‎به نیازهای فرزند در دوران اولیه زندگی کودک‎.‎
۲) ‎تاسیس مراکز مشاوره و خدمات‎ ‎روانشناختی در جهت تشخیص و ارزیابی روانشناختی و درمان کارمندان ادارات و موسسات‎ ‎مبتلا یا در معرض خطر ابتلا به اختلالات شخصیت و سایر اختلالات روانی‎.
۳) برگزاری دوره‌های آموزش مهارت‌های زندگی و جلسات گروه درمانی به منظور تعدیل افکار‎ ‎مبتنی بر بی‌اعتمادی و بدگمانی نسبت به انگیزه‌های دیگران و کسب مهارت‌های اجتماعی‎ ‎بیشتر‎.
بدن منظور لزوم غربال کردن کارکنان ادارات و موسسات از نظر مشکلات‎ ‎روانشناختی به وسیله روش‌های سنجش و ارزیابی اختلالات شخصیت وجود دارد‎.
۴) ‎شناسایی دانش آموزانی که یکی از اعضای نزدیک خانواده آن‌ها مبتلا به اختلال شخصیت‎ ‎پارانوئید است و ارائه راهکار به این دانش آموزان و خانواده‌ آن‌ها در جهت‎ ‎تشخیص و اقدام برای درمان فرد مبتلا به اختلال شخصیت‎.
۵) ‎از آن‌جائی که یکی از‎ ‎گروه‌های در معرض خطر برای اختلال شخصیت پارانوئید، افراد ناشنوا یا کم شنوا‏‎ ‎هستند، بنابراین تمهیداتی جهت تعدیل افکار پارانوئیدی در صورت وجود برای این گروه‎ ‎از افراد مورد نیاز است. بنابراین لزوم همکاری مدارس و مراکز ناشنوایان و همچنین‎ ‎متخصصان شنوایی‌سنجی و گوش و حلق و بینی وجود دارد، به طوری که می‌توان از این گروه‎ ‎متخصص در جهت شناسایی بیشتر افراد مبتلا استفاده کرد. در واقع ارجاع سنجش و ارزیابی‎ ‎ابتدایی انجام شده از جانب این متخصصان به مراکز روانشناسی و روانپزشکی مورد نیاز‎ ‎است‎.
۶) ‎یکی دیگر از گروه‌های در معرض خطر برای اختلال شخصیت پارانوئید، بستگان‎ ‎بیماران اسکیزوفرنیک است که جا دارد تمرکز اولیه به منظور شناسایی، تشخیص و درمان‎ ‎این افراد صورت گیرد. به این منظور می‌توان از مراکز روانپزشکی و روانشناسی چه به‎ ‎صورت مطب خصوصی، چه درمانگاه یا بیمارستان و یاری افراد متخصص موجود در این مراکز‎ ‎جهت شناسایی بستگان پارانوئید بیماران مراجعه کننده به این مراکز استفاده کرد‎.
۷) از آن‌جائیکه افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید افرادی جدی و کارآمد‎ ‎در موقعیت‌های شغلی و اجتماعی‌اند، برای قدرت و مقام اهمیت خاصی قائلند، نسبت به‎ ‎افراد ضعیف، ملایم طبع و علیل و ناقص ابراز ناخرسندی و نفرت می‌کنند و در دیگران‎ ‎ایجاد ترس و تعارض می‌کنند، در نتیجه مدیران بالادست این افراد برای ارتقاء‎ ‎مقام آن‌ها باید دقت کنند، چرا که ارتقاء مقام و مسئولیت این‌گونه‎ ‎افراد، ممکن است در درازمدت به نیروی انسانی خسارت وارد کند. به این منظور‎ ‎آگاه سازی مدیران ادارات و مؤسسات از این نوع اختلال شخصیت، امری الزامی است‏‎.

‎تدوین: سعیده زنوزیان‎ ‎
دانشجوی کارشناسی ارشد روان‌شناسی بالینی‎ ‎انستیتو روانپزشکی تهران سایت ایسنا

منبع : روزنامه اطلاعات