نی نامه مطهر

مطهری كه بود؟ به چه می اندیشید و چه می خواست؟ چه كرد و می خواست ادامه دهندگان راهش چه كنند؟ آیا او یك روشنفكر بود یا یك روحانی سنتی ضدروشنفكری؟ آیا او یك انقلابی مبارز پرشور بود یا یك محافظه كار دست به عصای عافیت اندیش؟ به تعبیر امروزی، آیا او یك اصلاح طلب بود یا اصولگرا؟ به راستی او كه بود؟ حقیقت این است كه مطهری را هر كسی از پشت عینك ویژه خود می بیند و او را آن گونه نشان می دهد كه خود دیده است. این نگاه گزینشی و ماوراء عینكی! نه فقط در مورد مطهری بلكه درباره هر شخصیت مؤثر و ممتاز دیگری همچون سیدجمال و مدرس و امام خمینی(ره) نیز یافت می شود و شاید گریز و گزیری هم از آن نباشد و چه بسا نگارنده نیز خود، ناخواسته در این دام گرفتار آمده باشد.
اینك پس از گذشت بیش از یك ربع قرن از عروج آن شیخ شهید، وظیفه وارثان به حق آن شخصیت بی بدیل، ابتدا ارائه و طرح درست و دقیق افكار و آرای او، و سپس تلاش و همت در جهت تحقق آن افكار و آرمان های متعالی است. در این مقال، نگارنده بر آن است تا به پاره ای از مهم ترین دغدغه های فكری استاد مطهری نظری اجمالی بیندازد و در واقع با ناله پرسوز او همنوا شود تا سر سویدایش بر محرمان اسرار هویدا گردد.
▪از جمله مشكلاتی كه قرن هاست جوامع اسلامی با آن دست به گریبان اند، مشكل تحقق عینی قوانین و مقررات اسلامی در ابعاد گوناگون اجتماع است. از نظر استاد مطهری، تنها راه حل این معضل، اجتهاد توسط عالمان دین شناس و آگاه به زمان است. اما او همانند پیر و مراد خویش امام خمینی(ره) اجتهاد مصطلح و متداول در حوزه های علمیه را برای حل مشكلات پیچیده جوامع امروزی و پاسخ به نیازهای نوشونده و متغیر عصر حاضر به هیچ وجه كافی نمی دانست. او از جمله وظایف علمای امت در دوره خاتمیت را طرح و اكتشاف مسائل جدید كه هر عصری با خود می آورد، مبارزه با جمود بر شكل ها و ظاهرها و عادت ها، تفكیك احكام اصلی و ثابت و مادر از مقررات فرعی در نتیجه، و تنظیم «برنامه»های متناسب با احتیاجات روز می دانست
اما تأسف اینجاست كه علمای اسلام پس از آن دوران مشعشع علم و فرهنگ و تمدن، از اجتهاد به معنای واقعی بازایستادند و اساساًنسبت به نیازهای عصر و زمانه خود غفلت ورزیدند.
استاد مطهری می دید كه در ذهن جوانان و طبقه روشنفكر مسلمان تصور غلطی درباره احكام و مقررات اسلامی وجود دارد كه این احكام را به اصطلاح «دگم» و انعطاف ناپذیر و غیرقابل تطبیق با نیازها و شرایط متحول روز می پندارند، حال آنكه در حقیقت «مقررات اسلام براساس یك سلسله مجهولات و مرموزات و خارج از دسترس اندیشه و فكر و عقل نیست، براساس یك سلسله مصالح و مفاسد در زندگی بشر است كه برای عقل قابل مطالعه است»(۱). استاد علت این پندار باطل را چیزی جز جمود و ركود فكری حاكم بر جهان اسلام و خصوصاً باز ایستادن فقه اسلامی از تحرك و پیدایش روح تمایل و نگرش به گذشته و پرهیز از مواجهه با روح زمان، نمی دانست(۲). از این رو دردمندانه می گفت: «اثر بینش های متوالی و متكامل در هیچ جا به اندازه مسائل فقهی، محسوس و مشهود نیست... اصول و قواعد استنباط امروز با هزار سال پیش و هفتصد سال پیش متفاوت است. علمای حدود هزار سال پیش نظیر شیخ طوسی قطعاً مجتهدان مبرزی بوده اند... اما از نظر فقهای عصرهای اخیر، آن نوع بینش و آن طرز تفكر منسوخ است، زیرا بینش های نوتر و عمیق تر و وسیع تر و واقع بین تر از آن آمده و جای آن را گرفته است، همچنان كه پیشرفت دانش های حقوقی و روانشناسی و جامعه شناسی درعصر حاضر امكان تعمق های بیشتری در مسائل فقهی به وجود آورده است...
▪یكی دیگر از دغدغه های استاد مطهری، مشكلات ونیازهای نسل جوان بود. نسل جوان به دلیل شرایط روحی خاص خود و نیز بحران ها و حساسیت هایی كه مقتضای این دوره سنی است، طبعاً در معرض تهدیدهای فكری - روحی قرار گرفته و در قیاس با قشرهای دیگر اجتماع، از آسیب پذیری بالاتری نیز برخوردار است. اما نكته مهم، چگونگی برخورد با مشكلات و بحران ها و هدایت نسل جوان از میان تلاطمات روحی - فكری است. استاد مطهری در این زمینه معتقد بودند كه باید با علل و عوامل زمینه ساز انحراف فكری و اخلاقی جوانان مبارزه كرد و نه با معلول ها. طبیعی است كه مبارزه با علت همیشه دشوارتر از مبارزه با معلول است ولی قدر مسلم به همان نسبت هم كارسازتر و ثمربخش تر خواهد بود.
درباره نقص روش های تبلیغی نیز نظر استاد مطهری بسیار جالب است: «منطقی كه یك پیرزن را مؤمن می كند، اگر در مورد یك آدم تحصیلكرده به كار برده شود او را گمراه می كند. یك كتاب در یك زمان، متناسب ذوق عصر و ذوق زمان و سطح فكر زمان بوده و وسیله هدایت مردم بوده است، و همان كتاب در زمان دیگر اسباب گمراهی است... جز كتاب آسمانی و گفتار واقعی معصومین، هر كتاب دیگر را كه در نظر بگیریم یك رسالتی دارد برای یك مدت موقت و محدود؛ آن مدت كه گذشت، آن رسالت تمام می شود»(۳). استاد مطهری با همان صراحت و شجاعت كه از نثر معارف اصیل اسلامی دفاع می كند، از تبلیغ غلط و تحریف آمیز معارف اسلامی و حیات ائمه معصومین علیهم السلام انتقاد می نماید و در این زمینه هشدارهای لازم را به حاملان رسالت نبوی و پرچمداران تشیع علوی می دهد. استاد در مورد تحریفات واقعه عاشورا و خطری كه از بابت این تحریفات، جامعه اسلامی را تهدید می كند، می گوید: تحریف، ضربت غیرمستقیم است كه از ضربت مستقیم كاری تر است. (۴) با حادثه تحریف شده نمی شود به مردم خدمت كرد، در گذشته هم نمی شد. در گذشته اگر فایده ای نداشت ضررش كم بود ولی در این عصر ضررش خیلی زیاد است.(۵) عامه مردم دو نقطه ضعف در موضوع عزاداری امام حسین (ع) دارند. یكی از آنها این است كه معمولاً مؤسس یا مؤسسین و صاحبان مجالس، چه آنهایی كه در مساجد و چه آنهایی كه بالخصوص در منزلشان مجلسی برپا می كنند، در حدودی كه من تجربه دارم (استثنا ندارد) آن چیزی را كه می خواهند ازدحام جمعیت است! اگر جمعیت ازدحام كند راضی هستند، اگر ازدحام نكند راضی نیستند... نقطه ضعف دومی كه در مجالس عزاداری هست و بیشتر از ناحیه عوام الناس است و خوشبختانه كمتر شده است، مسأله «شور و واویلا» بپا شدن است. (۶) وظیفه علماست كه در این موارد حقایق را بدون پرده به مردم بگویند ولو مردم خوششان نیاید. وظیفه علماست كه با اكاذیب مبارزه كنند، وظیفه علماست كه مشت دروغگویان را باز كنند. (۷)
ضمناً استاد این سؤال مقدر رانیز خود طرح می كنندكه «مگر رهبری نسل جوان با رهبری نسل كهن فرق می كند؟! در قدیم بابا بزرگ و ننه جون ما در یك مجلس روضه چه جوری نشسته و در همان جا خدا را شناخته و هدایت شده؟ نسل جدید هم چشمش كور شود برود همان جا بنشیندو یاد بگیرد!» (۸) بعد استاد می گویند: «نسل جوان درنظر ما صرفاً یعنی یك نسل هواپرست وشهوت پرست، و خیال می كنیم با اینكه به آنها دهن كجی بكنیم وداد بكشیم: ای پسر مدرسه ها چنین ودختر مدرسه ها چنان، قضیه حل می شود. این كارها لالایی است، برای آن است كه شما در خواب بمانید و در فكر چاره نیفتید و یك وقت بیدار بشوید كه كار از كار گذشته است. »(۹)بنابراین از دیدگاه استاد مطهری باید ابتدا درد عقلی و فكری این نسل را شناخت (دردی كه نشانه بیداری است) و بعد به ارائه درمان مناسب با آن پرداخت.
در عین حال باید دانست كه هدایت این نسل باهمان روشهای قدیمی راه به جایی نخواهد برد.
اما درد این نسل چیست؟ از استاد بشنویم:«در گذشته درها به روی مردم بسته بود، كسی را بیرون خبر نداشت، در شهر خود كه بود از شهر دیگر خبر نداشت، در مملكت خود كه بود از مملكت دیگر خبر نداشت. امروز این درها وپنجره ها باز شده، دنیا را می بینید كه رو به پیشرفت است، علمهای دنیا را می بینید، قدرتهای اقتصادی دنیا را می بینید... نسل قدیم این چیزها را نمی فهمید و درك نمی كرد.نسل جدید حق دارد بگوید چرا ژاپن بت پرست و ایران مسلمان در یك سال و یك وقت به فكر افتادند كه تمدن و صنعت جدید را اقتباس كنند و ژاپن رسید به آنجا كه با خود غرب رقابت می كند و ایران در این حد است كه می بینیم؟! آیا نسل جدید حق دارد این سؤال را بكند یا نه؟ »(۱۰)
دغدغه دیگر استاد مطهری مسأله آزادی فكر و بیان در جامعه اسلامی است. ایشان می گویند: «هركس می باید فكر و بیان و قلمش آزاد باشد و تنها در چنین صورتی است كه انقلاب اسلامی ما راه صحیح پیروزی را ادامه خواهد داد. اتفاقاً تجربه های گذشته نشان داده است كه هر وقت جامعه از یك نوع آزادی فكری - و لو از روی سوء نیت - برخوردار بوده است، این امر به ضرر اسلام تمام نشده، بلكه در نهایت به سود اسلام بوده است. اگر در جامعه ما محیط آزاد برخورد آرا و عقاید به وجود بیاید به طوری كه صاحبان افكار مختلف بتوانند حرفهایشان را مطرح كنند و ما هم در مقابل، آرا و نظریات خودمان را مطرح كنیم، تنها در چنین زمینه سالمی خواهد بود كه اسلام هرچه بیشتر رشد می كند. (۱۱)
استاد به دنبال این سخن، به نقل خاطره ای می پردازند كه در زمان تدریس ایشان در دانشكده الهیات در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی رخ داده بود، و آن اینكه یك استاد ماتریالیست در سر كلاسهای درس، تبلیغات ماتریالیستی می كرده و در پی اعتراض دانشجویان به این امر، استاد مطهری طی نامه ای رسمی به رئیس دانشكده درخواست می كنند كه در «دانشكده الهیات» یك كرسی «ماتریالیسم دیالكتیك» تأسیس شود و یك استاد معتقد به ماتریالیسم دیالكتیك هم تدریس آن را عهده دار شود. اما اینكه فردی پنهانی و به صورت اغوا و اغفال بخواهد دانشجویان ساده و كم مطالعه را تحت تأثیر قرار دهد و برایشان تبلیغ كند، این قابل قبول نیست. سپس استاد می گویند: به او (استاد مذكور) گفتم با اینكه من حاضر نیستم به هیچ قیمتی در رادیو صحبت كنم و یا در تلویزیون ظاهر شوم، ولی برای این كار حاضرم در رادیو یا تلویزیون با شما مناظره كنم.و به اعتقاد من تنها طریق درست برخورد با افكار مخالف همین است، و الا اگر جلوی فكر را بخواهیم بگیریم، اسلام و جمهوری اسلامی را شكست داده ایم.(۱۲)
در اینجا مسأله مهم و مبتلا به بروز شبهات مطرح می شود. استاد مطهری خود، پهلوان عرصه مبارزه با شبهات بود و نه تنها از طرح شبهات در جامعه نگران نبود، بلكه خود قبل از همه به طرح آنها می پرداخت و پاسخهای مستدل و روشن را نیز بیان می داشت.
ایشان در كتاب «مسأله حجاب» مطالبی را از زبان ویل دورانت، كنت گوبینیو، جواهر لعل نهرو و برتراندراسل در خصوص مسأله پوشش و حجاب در میان یهودیان، زرتشتیان و مسلمانان نقل می كنند. یكی از فضلای حوزه علمیه در نقدی بر این بخش از كتاب، دلیل می آورد كه: این گونه بحثها فقط به درد همان كسانی می خورد كه قبلاً به شبهه ها برخورد كرده اند یا درمعرض برخورد به آنها می باشند و لهذا نشر آنها برای عموم غلط است. استاد در پاسخ به این نقد می نویسند: «ایراد وارد نیست. تنها امثال ما هستیم كه برای اینكه زحمت یك تكلیف متوجه ما نشود، سر خود را زیر برف كرده ایم كه جایی را نبینیم. این سخنان هر روز در صدها هزار نسخه درمجلات و جراید به صورت زننده ای نقل می شود (علاوه بر خود آن كتابها) . خواجه حافظ هم آنها به گوشش خورده است. یك عده افراد خاص كه اوضاع به هر طرف می چرخد تغییری در آنها پیدا نمی شود، نمی توانند ملاك واقع شوند».(۱۳)
از نظر استاد مطهری، آزادی تفكر چنان مورد توجه وتأكید اسلام بوده است كه اصول عقاید را نیز جز از طریق تفكر و اجتهاد فكری نمی پذیرد. اسلام صریح می گوید: «لااله الاالله» یك مسأله است. این مسأله را تو باید با فكر خودت حل بكنی. خودت باید این مسأله را طرح بكنی و خودت هم باید آن را حل بكنی... آیا اگر كسی واقعاً به فكرش از نظر منطقی یك چیزی می رسد در باب خدا، در باب قیامت، در باب نبوت، فكر می كند و یك اشكال به ذهنش می رسد، حق دارد این اشكال را به دیگران بگوید كه برای من در این مسأله شبهه ای پیدا شده است، بیایید این شبهه را برای من حل بكنید؟ البته آزاد است، اشكالش باید حل بشود. سؤال كردن در مسائل اصول دین، امر واجب و لازمی است... این كتاب های احتجاجاتی كه ما داریم (و غیر آنها) نشان می دهد در زمینه اصول دین در اسلام چقدر حق آزادی بیان و حق آزادی سؤال داده شده است. تا وقتی كه انسان روحش روح تحقیق و كاوش است و انگیزه اش واقعآً تحقیق وكاوش و فكر كردن است، اسلام می گوید. بیا فكر كن، هرچه بیشتر فكر و سؤال بكنی، هرچه بیشتر برایت شك پیدا شود، در نهایت امر بیشتر به حقیقت می رسی. (۱۴) نباید مردم از تفكر وحشت داشته باشند كه این نیز نوعی عدم آزادی است. (۱۵) اسلام اساساً در این گونه مسائل، خفه شو و این حرفها ندارد. (۱۶) اگر در صدر اسلام در جواب كسی كه می آمد و می گفت من خدا را قبول ندارم، می گفتند بزنید و بكشید، امروز دیگر اسلامی وجود نداشت. اسلام به این دلیل باقی مانده كه با شجاعت و با صراحت با افكار مختلف مواجه شده است. (۱۷)
به دنبال بحث آزادی بیان و تفكر، مسأله آزادیهای سیاسی - اجتماعی طرح می شود كه این مسأله نیز در دیدگاه استاد مطهری از جایگاه خاصی برخوردار است. ایشان در این زمینه می گویند:«به طور كلی دموكراسی برای تأمین آزادی است. خلافت علی (ع) بهترین شاهد این مطلب است. علی (ع) اولاً نه تنها دهانها را نمی دوخت و حق انتقاد را به بهانه سلب امنیت و به بهانه اخلالگری سلب نمی كرد، بلكه دعوت به انتقاد می كرد. علی (ع) به بهانه عدم بیعت آنان كه بیعت نكردند و یا به بهانه تمرد و خروج خوارج از اطاعت او و یا به بهانه اینكه خوارج به شخص او توهین می كردند و او را خارج از دین معرفی می كردند، حتی حقوق و سهم بیت المال آنها را قطع نكرد تا چه رسد كه امنیت جانی یا مالی آنها را سلب كند».(۱۸)

محمد كوكب
پانوشتها:
۱ - پانزده گفتار، ص ۵۱ .
۲ - ختم نبوت ، ص ۷۲.
۳ - ده گفتار ، ص ۱۹۶ و ۱۹۷.
۴ - حماسه حسینی، ج ۱ ‎/ ص ۹۶.
۵ - همان، ص ۱۰۰.
۶ - همان، ص ۱۰۱ و ۱۰۲.
۷ - همان، ص ۱۰۴ .
۸ - ده گفتار، ص ۲۰۵.
۹- همان، ص ۲۰۶ .
۱۰ - همان، ص ۲۱۳ و ۲۱۴ .
۱۱ - پیرامون انقلاب اسلامی ، ص ۶۳ .
۱۲ - همان، ص ۶۳ و ۶۴ .
۱۳ - ر.ك: مجموعه آثار، ج ‎/۱۹ ص۳۸۵ .
۱۴ - همان، ص ۵۷ .
۱۵ - پیرامون جمهوری اسلامی، ص ۹۴ - ۹۶ .
۱۶ - سلسله یادداشتهای استاد مطهری ، ج ‎/۱ ص ۹۶.
۱۷ - پیرامون جمهوری اسلامی، ص ۱۲۹.
۱۸ - پیرامون انقلاب اسلامی، ص ۱۸.

منبع : روزنامه ایران