لیلهٔ القدر کدام شب از سال است؟

«لیلة القدر» کدام شب از سال است و با توجه به اختلاف تقویم در کشورها، آیا ممکن است چند شب قدر وجود داشته باشد؟
شکی نیست که «لیلة القدر»، یکی از شب‏های ماه رمضان است و جمع میان آیات قرآن نیز اقتضای این را دارد. از یک سو در قرآن می‏فرماید: «قرآن در ماه رمضان نازل شده است»۱ و از سوی دیگر آمده است: «ما آن را در شب قدر فرو فرستادیم».۲ برای تعیین شب قدر، باید به روایات مراجعه کرد. در روایات شیعه و اهل سنت، احتمالات گوناگونی داده شده است که عبارتند از: شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بیست و یکم، شب بیست و سوم، شب بیست و هفتم و شب بیست و نهم.۳
بر اساس روایت مشهوری، احتمال این که شب قدر، یکی از شب‏های نوزدهم، بیست و یکم و یا بیست و سوم ماه رمضان باشد، بیشتر است. سید بن طاووس، روایات متعددی درباره تعیین شب قدر، در کتاب اقبال الاعمال نقل کرده است و از مجموع آنها فهمیده می‏شود که اندازه‏گیری و «تقدیر» امور و کارها، در شب نوزدهم و «تحکیم» آنها در شب‏بیست و یکم و «امضای» آنها در شب بیست و سوم است. به این دلیل، شب‏زنده‏داری، عبادت و دعا در این سه شب، بسیار توصیه شده است. به ویژه درباره دو شب بیست و یکم و بیست و سوم، تأکید بیشتری شده است.۴ در روایتی از امام صادق علیه‏السلام سؤال شده تا شب قدر را معین کند و ایشان فرمود: «آن را در شب بیست و یکم و بیست و سوم بجویید». وقتی راوی خواست تا امام آن را دقیقاً مشخص کند، امام فرمود: «چه سخت است بر تو که دو شب را کوشش کنی»! در عین حال، روایات متعددی دلالت دارد که شب بیست و سوم، شب قدر است.۵ البته شب قدر برای امامان معصوم علیهم‏السلام، کاملاً روشن بوده است؛ زیرا فرشتگان در آن شب، بر آنان فرود می‏آیند؛ اما آنان اصرار بسیاری داشته‏اند که شیعیان، چند شب را به عبادت و شب‏زنده‏داری مشغول باشند.
با توجه به این مطالب، روشن می‏شود که شب قدر، در هر سالی وجود دارد و آن، یک شب است و اختلاف تقویم، موجب نمی‏شود که چند شب قدر داشته باشیم. بر این اساس، تأکید شده است که دهه آخر ماه رمضان یا حداقل سه شب یاد شده را به عبادت بگذرانیم. پیامبر اکرم صلی ‏الله‏ علیه ‏و آله در دهه آخر ماه رمضان در مسجد، معتکف می‏شد و برخی از بزرگان شیعه، برای درک شب قدر، یک سال، شب‏ها را احیا می‏داشتند به هر حال، شب قدر، یک شب است و به احتمال بسیار زیاد، این یک شب، در دهه آخر ماه مبارک رمضان مقدر شده است و موءمنان برای درک آن شب، تلاش می‏کنند و احیا می‏گیرند.
گفتنی است که با نزول فرشتگان در شب قدر، برکات فراوان و متعددی جریان می‏یابد که مهم‏ترین آنها، تقدیر امور سالانه است؛ اما علاوه بر آن، نزول دسته‏جمعی فرشتگان، نورانیت و برکتی را به وجود می‏آورد که از فرصت‏های ممتاز، برای توبه و ارتقای درجات معنوی است؛ به طوری که انسان می‏تواند از فرصت یک شب، ارجمندی هزار ماه را به دست آورد. بنابراین، اگر چه اعلام تقدیر امور سالانه به حجت خدا، در شب قدر انجام می‏گیرد، اما برای مردم سراسر جهان - با اختلاف افق‏هایی که دارند - شب قدر به نسبت هر منطقه، ادامه دارد و همچنان برکات نزول فرشتگان، شامل حال آنان می‏شود و تقدیر امور آنان نیز بر این اساس انجام می‏گیرد و با اعلام قبلی تقدیر امور به حجت خدا، در وقت معین، منافات ندارد. از این رو، حتی برای کسانی که در منطقه خود فرصت شب را از دست داده‏اند نیز فرصت باقی است.
در روایات آمده است که روزهای شب قدر نیز فضیلت شب قدر را دارند و اگر کسی در پی درک فضایل آن باشد، به آنها می‏رسد. همچنین در روایات چنین آمده است: اگر کسی در این شب‏ها موفق نشد، منتظر شب و روز عرفه باشد که می‏تواند در آن، سرنوشت خویش را رقم زند. بنابراین، تعیین این اوقات، برای رقم زدن تقدیرات انسان است و برای خداوند و انسان‏ها محدودیت نمی‏آورد؛ اما این زمان، ویژگی‏هایی در تسریع حرکت انسان به سوی کمال حقیقی دارد.
بنا بر آن چه گفته شد، شب قدر زمانی، دو قسم است؛ زمانی واقعی و زمانی اعتباری و آن را می‏توان به اول بهار واقعی و اعتباری تشبیه کرد. اول بهار واقعی، لحظه‏ای است که مرکز زمین در حرکت انتقالی خود به دور خورشید، منطبق شود و نقطه اعتدال ربیعی، اول بهار واقعی است. حال اگر این انطباق قبل از ظهر صورت بگیرد (تحویل سال قبل از ظهر باشد)، تمام آن روز را اول بهار و اولین روز سال نو اعلام می‏کنند؛ اما اگر هنگام تحویل سال، بعد از ظهر باشد، آن روز را به سال قبل ملحق می‏کنند و می‏گویند: سال کبیسه است؛ یعنی ماه اسفند در چنین سالی، سی روزی است و در عین حال که اول بهار واقعی، روز سی‏ام اسفندماه آن سال است، روز بعد را به عنوان اول بهار و نخستین روز سال جدید اعلام می‏کنند. در این مثال، روشن است که ما یک اول بهار واقعی داریم که یک لحظه است و یک اول بهار اعتباری داریم که یک روز است و با توجه به اعتبار و قرارداد، قابل توسعه و تغییر است.
لیلة القدر زمانی نیز همین گونه است؛ یعنی ما یک شب قدر زمانی واقعی داریم و یک شب قدر زمانی اعتباری. شب قدر زمانی واقعی، لحظه‏ای از شب خاصی است که در آن لحظه، انسان کامل، بهره‏هایی را از عالم بالا دریافت می‏کند و این لحظه، امری شخصی و غیرقابل توسعه و تعدّد است و شب قدر زمانی اعتباری، مقطعی از زمان است که ممکن است ۲۴ ساعت یا کمتر و یا بیشتر امتداد داشته باشد و با توجه به اختلاف آفاق، متعدد می‏شود. برای مثال ممکن است در سرزمینی خاص، از اول شبی معین تا طلوع فجر، برای اهل آن سرزمین، شب قدر باشد؛ ولی در سرزمینی دیگر، بعد از دوازده ساعت، شب قدر اهل آن سرزمین شروع شود و... .
پس بهره‏ها و برکات شب قدر زمانی اعتباری، قابل توسعه است و امتداد زمانی ۲۴ ساعته شب و روز قدر، دارای فضیلت مشترک است.

رضا ساعی شاهی
۱. بقره، آیه ۱۸۵.
۲. قدر، آیه ۳.
۳. ابن عربی، احکام القرآن، ج ۴، ص ۳۲۵ - ۳۲۸ ؛ حسن حسن‏زاده آملی، انسان و قرآن، ص ۲۳۹ -۲۴۳.
۴. اقبال الاعمال، ج ۱، صص ۳۴۱ - ۳۴۵.
۵. همان، ص ۳۷۴ - ۳۷۵.