عطاری و حکیم‌عطاران

با آغاز قرن بیستم و شروع حملات همه جانبه استعمارگران غرب و زیر سلطه قرار‌دادن شرق، از جمله مسایلی که مورد هجوم قرار گرفت، مسئله عطار و عطاران بود. در فرهنگ استعمار نو، دانش عطارغیرعلمی و در ردیف رمالی، جن‌گیری، فال‌گیری، دعانویسی و نظایر آن قرار گرفت. این تهاجم همه جانبه موفق به کم‌رنگ کردن گیاه‌درمانی شد، ولی هیچ‌گاه نتوانست آن‌را نابود سازد زیرا اصل گیاه‌درمانی در شرق، سنتی پایا و ریشه در اعصار و قرون داشت. تا جایی که به صورت فطرتی ثانوی در‌آمده بود. به اقتصاد خانواده لطمه نمی‌زد. سهل‌الوصول بود و در دسترس همه قرار داشت.
گیاه‌‌درمانی در عمل مثبت و موثر بودن خود را در طی قرن‌ها به اثبات رسانده و مورد قبول جوامع قرار گرفته بود. ممکن است در این میان کلاشان و شیادانی بوده باشند که از باورها و سنت‌ها و ساده‌دلی مردم سوء‌استفاده کنند! مگر در طب جدید طبیب‌نمایانی نیستند که با دارونماها شیادی می‌کنند؟ در این‌جا بحث از جریان اصیل و سالم و خدمت‌گذار است که در طول تاریخ مسیری بس طولانی و مشکل را طی نموده و به زمان حاضر رسیده است.
در دوران فعلی، اگرچه عطاری رونق گذشته خود را از دست داده است. ولی چون طب مدرن هم با وجود انواع داروهای رنگارنگ ـ که از نظر معالجه اکثر جنبه «پلاسبو» دارد - نتوانست هنری بی‌خطر ارایه دهد، مردم با بازگشت به اصل طبیعی به گیاه‌درمانی روی آورده و به تدریج بازار عطاران رونق می‌یابد با این تفاوت که این بار گیاه‌درمانی با سلاح علم و تجربه وارد میدان عمل شده و تکنیک روز را ـ هرچند برخلاف نظریه سنت‌گراها باشد ـ به کار گرفته است. امید است که انسان موفق گردد خود را به نام درمان، از مسمومیت‌های قرن حاضر برهاند.
●عطار (از نظر لغوی)
برای ورود به این بحث ابتدا به تعریف عطار، حکیم‌عطار و عطارباشی می‌پردازیم. «عطار: خوش‌بوی‌فروش، آن‌که بوی خوش فروشد، فروشنده عطر، در محاوره مردم دوافروش، داروفروشی که مفردات می‌فروشد.» علامه دهخدا، لغت‌نامه، حرف ع، ص ۳۰۹
«عطار آن‌که عطر فروشد، خوش‌بوی فروش، دوافروش و داروفروش، کسی که قند و شکر و چای و ادویه و غیره می‌فروشد.»
▪عطارخانه: محلی که عطار در‌ آن به کار بپردازد. داروخانه (صفویان)
▪عطاری: شغل و عمل عطار، محل کسب عطار. دکترمحمد معین، فرهنگ فارسی، ج ۲ ، ص ۲۳۱۵ ، ۲۳۱۶.
▪عطارباشی: کسی که در عمل فروش داروهای گیاهی تخصص دارد.
▪عطار: فروشنده گیاهان دارویی و داروها و سازنده و ترکیب‌کننده انواع معجون‌ها.
عطاران علاوه‌بر داروفروشی، خود وظیفه پزشکی نیز داشته‌اند و بیماران به ایشان مراجعه می‌کردند. و ضمن این‌که بیماری و داروی او را تشخیص می‌دادند، خود نیز دارو در اختیار بیمار قرار می‌دادند.
عنوان عطار در آغاز بر فروشنده‌ی عطر و گیاهان مولد رنگ اطلاق می‌شد و از آن‌جا که عطرها و گیاهان رنگی [در عربی عقار و جمع آن عقاقیر] اغلب خاصیت دارویی نیز داشته اند، مفهوم عطار توسعه یافته و فروشنده مطلق داروها را به نام عطار خواندند. دایره‌المعارف فارسی، دکتر غلامحسین مصاحب
عطار را به فارسی به فتح ثالث بر وزن بینوا، داروفروش می‌گفتند که گویا در عصر صفوی معنی مجازی داروفروش گرفته است. برهان قاطع، ص ۴۴۸ ، جلد ۱ ، تصحیح دکتر محمد معین
●در مفهوم عمومی عطار دارای یک مفهوم عام و یک مفهوم خاص می‌باشد:
در مفهوم عام به فردی گفته می‌شود که در دکه خود پاره‌ای از مایحتاج عمومی چون قند، شکر، چای، حنا، کبریت و نظایر آن را می‌فروشد و در ضمن برخی از گیاهان دارویی را به معرض فروش می‌گذارد. در این حالت عطار فقط یک فروشنده است و فقط به درخواست مشتری پاسخ می‌گوید و متاع مورد نیار را به او می‌دهد.
در معنای خاص که اکثر با کلمه «عطارباشی» یا «حکیم عطار» معرفی می‌گردد. مقصود شخصی است که گیاهان دارویی را می‌شناسد و به کاربرد آن آشنایی دارد و علم ساختن و آمیختن داروها را به تجربه آموخته است و به فنون داروسازی آشنا می‌باشد. به‌علاوه درباره بیماری‌های بومی و رایج در محل، شناخت کلی دارد و در حقیقت هم حکیم است و هم عطار. در این نوشته هر وقت اسمی از عطار می‌بریم به معنای خاص آن است.

دکتر سید حسن تائب