مدیریت تجهیزات پزشکی یک مدل کشوری

تنوع روزافزون بازار تجهیزات و افزایش تقاضا و انتظارات پزشکان و بیماران برای انتخاب و ‌به‌ کارگیری فناوری های جدید، منجر به افزایش لجام گسیخته هزینه های خدمات سلامت ایران به ویژه در بخش درمان شده است .
حرکت‌ها و مداخلاتی که با هدف افزایش کارایی از طریق بهبود روش‌های انتخاب و استفاده از تجهیزات در نظام‌های سلامت طراحی می‌شوند، رهیافتی برای کنترل منطقی هرینه ها و ارتقا مدیریت خدمات سلامتی به حساب می آیند که ارزیابی و مدیریت فناوری از جمله آن‌ها است. این پژوهش بر آن ‌است تا با شناسایی وضعیت موجود نظام مدیریت تجهیزات پزشکی حاکم بر کشور ایران، به ارائه مدلی بهبود یافته برای انتخاب و استفاده مناسب از تجهیزات بپردازد .
در این راستا از روشی منسجم برای شناخت، آنالیز و طراحی سیستم (SSADM) بهره برده و ابزار مصاحبه های اکتشافی، تکمیلی و تاییدی مبتنی بر پرسشنامه ساخت یافته را به کار گرفته است تا پس از مستند سازی مرحله شناخت در قالب نمودار جریان داده ها (DFD)‌‌ و تحلیل نقاط وضع موجود در نظام مدیریت تجهیزات پزشکی ایران با رویکرد مداخله ای و اصلاحی مستند به شناخت تیم پروژه از الگوی HTAM‌ ، به طراحی مدلی جامع و فراگیر برای ساختار مدیریتی انتخاب و به‌کارگیری تجهیزات پزشکی در ایران بپردازد.
برخی از یافته های فاز شناخت عبارتند از : ضعف در سیاست‌گذاری و برنامه ریزی تجهیزات پزشکی کشور به عنوان جزء لا ینفک و ابزار دستیابی به اهداف و سیاست‌های سلامت، غلبه خواسته ها و سلایق افراد بر روش‌های علمی ارزیابی و اولویت سنجی در انتخاب و خرید تجهیزات، عدم دسترسی سیاست‌گذاران و تصمیم گیرندگان به اطلاعات معتبر در زمینه ابعاد کارایی، اثربخشی و ایمنی تجهیزات و آثار احتمالی به‌کارگیری آن‌ها بر سیستم سلامت ایران، فقدان برنامه‌های مالی سالیانه خرید و نگهداشت تجهیزات و اولویت گذاری تجهیزات مورد نیاز برای جذب منابع اهداکنندگان و فقدان سیستم‌های مانیتورینگ، کنترل و بازخورد اطلاعات تجهیزات .
درنهایت با توجه به تحلیل سیستمیک وضعیت موجود و تلفیق نتایج با مستندات موجود پیرامون مدیریت تجهیزات پزشکی و مدل ارزیابی فناوری سلامت و اصول مدیریت سازمانی، مدلی جامع و فراگیر برای مدیریت سیستم انتخاب و به‌کارگیری تجهیزات پزشکی در ایران ارائه شده است. اگرچه به‌کارگیری این مدل نیازمند ظرفیت سازی وتامین پیش نیازهای آن است، گامی موثر در زمینه سازی تصمیم گیری منطقی برای خرید و استفاده از تجهیزات و ارتقا مدیریت خدمات سلامتی در ایران خواهد بود. ‌سهم قابل توجهی از منابع کمیاب بخش سلامت ایران به خرید و استفاده از تجهیزات پزشکی اختصاص می‌یابد، به ‌طوری که این رقم معادل ۳۵ % هزینه های درمانی یعنی بزرگ‌ترین گروه هزینه‌ای بخش سلامت کشور در سال ۱۳۸۵شده است، این در حالی است که در مورد استفاده اثربخش از تجهیزات پزشکی موجود و انتخاب و استفاده مناسب از موجودی سرمایه تجهیزات پزشکی تردید وجود دارد. شناخت وضعیت موجود نظام سلامت در حیطه ارزیابی و انتخاب فناوری به ویژه تجهیزات پزشکی و طراحی مدل سیستمی انتخاب و به‌کارگیری تجهیزات پزشکی از جمله محورهای برنامه کشوری اصلاح نظام سلامت ایران بوده که در این مطالعه بدان پرداخته شده است .‌
● روش‌ها
مطالعه حاضر بر روش تحلیل و طراحی نظام یافته سیستم‌‌ SSADM‌ استوار است که ازطریق مصاحبه های اکتشافی، تاییدی و تکمیلی با خبرگان و کارشناسان مدیریت تجهیزات پزشکی در کلیه واحدها و سازمان‌های ذیربط به بررسی سیستم موجود می‌پردازد. همچنین گروه مطالعه تلاش کرده تا با بررسی گسترده متون بین المللی پیرامون ارزیابی و مدیریت فناوری سلامت و نظرهای مشاوران بین المللی سازمان جهانی بهداشت، در طراحی مدل جدید از مجموعه شواهد جهانی بهره گیرد. پرسشنامه ساخته شده برای شناخت وضع موجود مدیریت تجهیزات پزشکی درجمع آوری داده ها از طریق مصاحبه با ۲۸ تن از مدیران و کارشناسان منتخب از جامعه آماری ۸۳ نفری افراد درگیر در سیستم مدیریت تجهیزات کشور استفاده شده است . اطلاعات به دست آمده از طریق ۱۰ مصاحبه تاییدی و تکمیلی صحه گذاشته شد و در قالب نمودار جریان داده ها DFD ‌‌نمایش داده شد.
سپس بر پایه مدل مفهومی مطالعه با تکیه بر دو اصل بهینه سازی ارزیابی، انتخاب و به‌کارگیری تجهیزات از طریق مقایسه با شواهد موفق سازمان جهانی بهداشت و سایر کشورها ودیگری ارتقا سیستم مدیریت تجهیزات به ویژه ساختار سازمانی آن بر پایه تحلیل سیستمی نمودار جریان داده ها، تحلیل وضع موجود صورت گرفت. برای طراحی مدل جدید از مبانی ارزیابی و مدیریت فناوری سلامت ‌‌ ‌HTA M‌‌استفاده شده و رویکرد طراحی ساختار سازمانی جدید به صورت فرایندگرا و حذف اجزا کم ارزش و جایگزینی آن‌ها با فرایندهای محوری با ارزش شبیه نیازسنجی، ارزیابی فناوری و نگهداشت سطح مطلوب عملکرد فناوری سیستم مدیریت تجهیزات به کار گرفته شده است .‌
همچنین سطوح ساختار سازمانی، روابط ساختاری، سطوح تصمیم گیری و پیش نیازهای اجرای مدل جدید در نتایج پژوهش، تبیین شده است.
● نتایج ‌
مهم‌ترین نتایج فازشناخت وضع موجود مدیریت انتخاب و به‌کارگیری تجهیزات پزشکی در ایران عبارتند از :
در حیطه سیاست‌گذاری و برنامه ریزی انتخاب و به‌کارگیری فناوری تجهیزات، به ارتباط بین اهداف و سیاست‌های بخش مدیریت تجهیزات پزشکی با اهداف و سیاست‌های سلامت وزارت متبوع توجه نشده است، به گونه ای که بخش اعظم سرمایه گذاری برای خرید و بهره مندی از دستگاه‌ها، تابع تقاضای ناشی از سلایق مدیران، پزشکان و ارائه کنندگان بخش خصوصی و دولتی است که تابع اهداف و برنامه های توسعه‌ای سلامت که توسط وزارت بهداشت تعیین می‌شود نبوده یا کمک چندانی به تحقق آن‌ها نمی کند. مجموعه عمومی سلامت کشور، برنامه مدون و روشنی برای جهت دهی سرمایه تجهیزاتی کشور با اولویت‌های کشوری بخش سلامت ندارد ولی به طور مقطعی یا بر اساس مورد، به تصمیم‌گیری در خصوص تناسب خرید دستگاه‌ها با شرایط روز خدمات سلامت می‌کند.‌
نکته مهمی که باید به آن توجه شود این است که چنانچه در چارچوب سیاست‌ها و برنامه ریزی های کوتاه مدت و بلند مدت توسعه خدمات سلامت، اولویت های خرید یا جایگزینی فناوری‌ها برای تحقق اهداف وعملیات مورد نظر مدیران ارشد تدوین شود، به تخصیص بهتر منابع و جلوگیری از هدایت صرف این گروه از هزینه ها توسط ارائه کنندگان خواهد انجامید.‌
‌ رویکرد فعلی سازمانی و ساختار تشکیلاتی مدیریت تجهیزات، مبتلا به حجم گسترده ای از وظایف غیر شفاف اداری در قالب روابط پیچیده سازمانی است که ارزش افزوده کمی در افزایش کارایی و بهره وری تجهیزات دارد. این وظایف باید با فرایندهای محوری مدیریت تجهیزات از جمله ارزیابی نیاز جامعه و ارائه کنندگان خدمات به فناوری تجهیزات و کمک به انتخاب بهترین ‌گزینه‌های سرمایه‌گذاری تجهیزات از حیث اثربخشی بالینی، هزینه اقتصادی، ایمنی و تطابق با سیستم سلامت ایران جایگزین شود.‌
‌ ارزیابی و انتخاب فناوری در شرایط کنونی به بررسی وجود تاییدیه‌های کیفی سازمان‌های خارجی برای دستگاه، قیمت و خدمات پس از فروش محدود می‌شود، این درحالی است که نیاز جدی کشور به ارزیابی آثار بالینی، اقتصادی و سازمانی (میزان افزایش هزینه‌ها در مقایسه با نتایج بالینی مثبت و میزان عوارض جانبی تحمیلی به بیمار) ناشی از‌ استفاده از برخی دستگاه‌ها محسوس است .رقابت بیمارستان‌ها و کلینیک ها در تملک فناوری‌های جدید به منظور جذب بیماران در بخش خصوصی و جذب منابع در بخش دولتی - که عموما از ضرورت استفاده و منافع و مضار خدمات این دستگاه‌ها بی‌اطلاع هستند - فارغ از بار هزینه های تحمیلی به بیمار و دولت، پدیده‌ای است که گریبان گیر خدمات سلامت ایران و بسیاری از کشورهای در حال توسعه شده است.‌
ارزیابی فناوری می‌تواند در سطوح ابتدایی به صورت پیش ارزیابی و درسطح ملی به صورت پیشرفته توسط طیفی از متخصصین در گروه‌های کاری کوچک در بیمارستان‌ها تا موسسات پژوهشی کشوری ارزیابی فناوری سلامت ‌Technology Assessment Agency Health‌ صورت پذیرد.‌
یافته های فاز شناخت این مطالعه در قالب نمودارهای جریان داده ها‌‌ DFDs‌ در سطوح اداره کل مرکزی تجهیزات پزشکی وزارت، دانشگاه علوم پزشکی و بیمارستان ترسیم شده است و تحلیل لایه ای و سیستمی از آن‌ها صورت گرفته است. سپس مدل جدید برای هرسه سطح شامل ساختار، روابط افقی و عمودی سازمانی و فرایندها و روال ارزیابی و انتخاب فناوری در سطوح سازمانی سیستم سلامت تدوین شد و با مشارکت مجدد خبرگان مورد نقد و بازبینی قرار گرفته است. ‌
● نتیجه گیری
ظرفیت سازی برای اجرای آزمایشی مدل جدید می‌تواند زمینه ارتقا سازمان و روال مدیریت انتخاب و کاربرد تجهیزات در ایران را فراهم کند. همچنین این مدل قابلیت بومی سازی و استفاده در کشورهای هم تراز از نظر توسعه یافتگی مدیریت سلامت را دارد. ‌
● پیشنهادات
با توجه به این که مداخلات اصلاحی این چنینی در نظام سلامت نیازمند پژوهش‌ها و مداخلات کاربردی در کلیه ابعاد تاثیر گذار بر موضوع تغییر است توصیه می‌شود:‌
برنامه آموزش سیاست‌گذاران و مدیران ارشد و میانی سیستم در قالب یک مجموعه آموزشی ارزیابی و مدیریت فناوری سلامت ویژه مدیران، با هدف انتقال ایده و نهادینه سازی آن صورت پذیرد.‌
برای تبیین نیاز تکنولوژیک بخش سلامت، بسته های خدمات Benefit Packages ‌باید فناوری مورد نیاز هر خدمت یا گروهی از خدمات در هر سطح از ارائه کنندگان را شامل شوند. تصویب و تدوین بسته خدمت در یک مجموعه و لیست تجهیزات در مجموعه دیگر و تخصیص منابع مالی در جزیره سازمانی دیگر حلقه های مدیریت فناوری سلامت را از یکدیگر می گسلد و توان هدایت و کنترل منابع به سمت اولویت‌ها را از دست مدیران خارج می‌کند .‌
در برنامه های استراتژیک و عملیاتی سازمان‌های سلامت به اولویت‌های فناوری مورد نیاز و به‌کارگیری ابزار ارزیابی علمی و انتخاب فناوری به صورت نهادینه پرداخته شود تا ضمانتی برای تحقق اهداف استراتژیک که عمدتا نیازمند به‌کارگیری فناوری هستند باشد. در غیر این صورت برنامه ها و سیاست‌های کتبی به یک سو و پول و سرمایه سازمان سلامت به سوی دیگر نشانه می‌گیرند.‌
نرم افزار پشتیبان نظام مدیریت تجهیزات با قابلیت دستیابی به اطلاعات چرخه حیات تجهیزات اعم از : ‌
خدمات و فناوری مورد نیاز در هر سطح، موجودی تجهیزات، وضعیت نگهداشت، تخصیص منابع به تجهیزات و هزینه یابی در ابعاد خرید، آموزش نیروی کاربر، نصب، تعمیرو نگهداری، خروج دستگاه از سیستم از طریق وزارت متبوع طراحی و در واحدهای زیر مجموعه به طور شبکه نصب شود.‌
فعالیت‌های پژوهشی و اجرایی مربوط به نهادینه سازی‌‌ HTA M‌ در ایران مورد حمایت واقع شده و نیاز به مطالعه ارزیابی و انتخاب قبل از صرف هزینه های گزاف برای خرید معدود تجهیزات پیشرفته گران‌قیمت یا خرید متنابه و گسترده تجهیزات سبک توسط یک گروه مرجع پژوهشی در دستور کار مدیران نظام سلامت قرار گیرد. ‌

سیما مرزبان - علی مرزبان - سید ابراهیم هاشم - بتول شریعتی
منابع
‌۱. بتول ذاکری، روش‌های ساخت یافته تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم‌ها، سازمان مدیریت صنعتی، چاپ ششم، ۱۳۸۰ .
‌‌۲- علی رضاییان، روش تحلیل و طراحی ساخت یافته سیستم‌ها، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۴.‌
۳ygolonhcet erac htlaeh etairporppa rof ygetarts lanoiger naenarretideM nretsaE-، naenarretideM nretsaE eht rof eciffO lanoigeR noitazinagrO htlaeH dlroW
۴( A vokassI -۴۹۹۱)، "seirtnuoc gnipoleved ni ecnanetniam dna ecivreS"، .pp ۱۲-۸۳ "ytefas dna htlaeh no sevitcepsrep lanoitanretnI :secived lacideM" :ni، ).de( DWC gniturG nav، ecneicS reiveslE، madretsmA
۵( J eiKcM-۰۹۹۱)، seirtnuoc gnipoleved ni ygolonhcet lacidem fo tnemeganaM"،.gnE .demoiB fo .J "، ۲۱(۳)، .pp ۹۵۲-۱۶۲.
۶dnalgnE seiduts tnempoleved etutitsni ycilop ygolonhcet erac htlaeh gnipoleved rof spets lacitcarP driB-elpmeT eniloraC - ۱۰۰۲
۷noitazinagrO htlaeH dlroW tropeR scitsitatS htlaeH dlroW - ۶۰۰۲
۸naenarretideM nretsaE eht rof eciffO lanoigeR noitazinagrO htlaeH dlroW krowemarf ycilop ygolonhcet erac htlaeH -، acirfA rof eciffo lanoigeR ۱۰۰۲
۸naenarretideM nretsaE eht rof eciffO lanoigeR noitazinagrO htlaeH dlroW sisylana lanoitautis yrtnuoC - ۱۰۰۲
۹enotsgniviL llihcruhC .snoisiceD tnemeganaM dna yciloP htlaeH ekam ot woH -erachtlaeH desab-ecnedivE .A .J yarG riuM -، ۱۰۰۲.
۰۱atnaB-، .D .H، pmeK dna، .B .K، kroY weN( seirtnuoC eniN ni ygolonhceT eraC htlaeH fo tnemeganaM ehT، .oC gnihsilbuP regnirpS :YN، ۲۸۹۱.)
۱۱( J eiKcM -۰۹۹۱)، seirtnuoc gnipoleved ni ygolonhcet lacidem fo tnemeganaM"،.gnE .demoiB fo .J "، ۲۱(۳)، .pp ۹۵۲-۱۶۲
۲۱A revilO -، E solaissoM، eraC htlaeH ni tnemssessA ygolonhcet fo lanruoJ lanoitanretnI .gnittes ytiroirp erac-htlaeh no ecneulfni sti dna tnemssessa ygolonhcet htlaeH .R nosniboR ۴۰۰۲;۰۲(۱:)۱-۰۲.
۳۱etisbew etutitsnI tnemssessA ygolonhceT htlaeH nainarI php.swen/moc.athari//:ptth-
۴۱JM streboR -، W oaisH، P namreB، cnI sserP ytisrevinU drofxO .ytiuqE dna ecnamrofreP gnivorpmI ot ediuG A :thgiR mrofeR htlaeH gnitteG .RM hcieR، ;ASU ۳۰۰۲

منبع : ماهنامه تخصصی مهندسی پزشکی