روش تحقیق در هنرها

امروزه‌، در جهان‌ هیچ‌ جامعه‌ای‌ قادر نیست‌ بدون‌ انجام‌ تحقیقات‌ و پژوهش‌های‌ علمی‌، تنها با بهره‌گیری‌ از نتایج‌ تحقیقات‌ دیگران‌، داعیه‌ی‌ پیشرفت‌ و ترقی‌ داشته‌ باشد و برای‌ خود بیش‌ از میزانی‌ كه‌ تولید علم‌ كرده‌ است‌، حقی‌ قائل‌ بشود. بنابراین‌، برای‌ ما كه‌ به‌ دنبال‌ اثبات‌ هویت‌ خود در جهان‌ امروز هستیم‌، بهترین‌ و كارآمدترین‌ راه‌ انجام‌ پژوهش‌هایی‌ است‌ كه‌ بتواند به‌ تولید علم‌ منجر شود و راه‌ كارهای‌ مناسبی‌ برای‌ پیشرفت‌ و توسعه‌ در تمام‌ زمینه‌های‌ اقتصادی‌، سیاسی‌، فرهنگی‌ و هنری‌ فراهم‌ كند. بی‌تردید، جایگاه‌ پژوهش‌ در كشورهای‌ توسعه‌یافته‌ واقعی‌تر است‌. در آن‌جا سال‌هاست‌ كه‌ پژوهش‌ نهادینه‌ شده‌ است‌؛ یعنی‌ تمام‌ نظام‌های‌ اقتصادی‌، اجتماعی‌، فرهنگی‌ و هنری‌ از آن‌ پیروی‌ می‌كنند. به‌ همین‌ دلیل‌ است‌ كه‌ پژوهش‌ از سال‌های‌ ابتدایی‌ دوران‌ تحصیل‌ در دستوركار مدارس‌ قرار می‌گیرد. كودكان‌ از همان‌ ابتدا به‌ سمت‌ پژوهش‌ سوق‌ داده‌ شده‌، ناگزیرند در سطح‌ علمی‌ و توانِ خود، به‌ تحقیق‌ بپردازند و فعالیت‌ پژوهشی‌ را به‌ عنوان‌ بخش‌ تفكیك‌ناپذیری‌ از فرایند علمی‌ و فرهنگی‌ خود به‌ شمار آورند. آن‌ها نگران‌ انجام‌ تحقیق‌ نیستند، بلكه‌ نگران‌ نتایج‌ واقعی‌ حاصل‌ از آن‌اند. این‌ در حالی‌ است‌ كه‌ ما تازه‌ در همین‌ سال‌های‌ اخیر به‌ طور جدی‌ درباره‌ی‌ پژوهش‌ و ضرورت‌ آن‌ فكر و صحبت‌ می‌كنیم‌. تحقیق‌ به‌ معنای‌ تولید دانش‌ است‌ نه‌ انتقال‌ آن‌. فرایند پژوهش‌ با كشف‌ و یادگیری‌ چیزهای‌ نوین‌ همراه‌ است‌؛ یعنی‌ فرایندی‌ اندیشه‌ای‌، ادراكی‌ و نوآور. عدم‌توجه‌ و اهمیت‌ندادن‌ به‌ امر پژوهش‌، نادیده‌پنداشتن‌ توان‌ بالقوه‌ی‌ پژوهش‌ در آگاه‌كردن‌ انسان‌ است‌.پژوهش‌ اولویت‌ ملی‌ و زیربنای‌ توسعه‌ی‌ هر كشور است‌. بنابراین‌ اگر خواهان‌ آینده‌ای‌ بهتر هستیم‌، باید بدون‌ مقاومت‌ یا منفی‌بافی‌ (از جمله‌ این‌كه‌ پژوهش‌ كار مردم‌ كشورهای‌ درحال‌توسعه‌ نیست‌، یا پژوهش‌ در رشته‌هایی‌ مانند هنرها امكان‌پذیر نیست‌ كه‌ می‌تواند ناشی‌ از ضعف‌ در روش‌شناسی‌ تحقیق‌ باشد) با بهره‌گیری‌ از روش‌شناسی‌ علمی‌ در همه‌ی‌ زمینه‌های‌ اجتماعی‌ از جمله‌ هنر به‌ پژوهش‌ بپردازیم‌. هرگاه‌ هنر توأم‌ با پژوهش‌، نوآوری‌ و خلاقیت‌ باشد، می‌تواند به‌ درك‌ كلی‌ روح‌ جامعه‌ برسد. پس‌ از بیان‌ این‌ مقدمه‌، می‌پردازم‌ به‌ بحث‌ پژوهش‌های‌ هنری‌ و روش‌های‌ تحقیق‌ در هنرها. ابتدا با این‌ سؤال‌ شروع‌ می‌كنم‌ كه‌ هدف‌ پژوهش‌ هنر چیست‌؟ هدف‌ پژوهش‌ هنر آن‌ است‌ كه‌ با یك‌ روش‌شناسی‌ علمی‌، دستیابی‌ به‌ واقعیت‌های‌ موجود را در هنر امكان‌پذیر كند. به‌ این‌ ترتیب‌ پژوهش‌ هنر در سه‌ قلمرو كلی‌، به‌ «توصیف‌ وضعیت‌ هنرها» می‌پردازد؛ یعنی‌ به‌ معرفی‌، تفسیر و تأویل‌ موضوعات‌ هنر و آثار هنری‌ اهتمام‌ می‌ورزد؛ یا آن‌كه‌ «عوامل‌ اعتلا، رشد یا ركود هنرها» را شناسایی‌ می‌كند و سرانجام‌ آن‌كه‌ با «انجام‌ مداخله‌» و ایجاد تغییرات‌ در عوامل‌ تأثیرگذار در موفقیت‌ یا عدم‌موفقیت‌ هنرها، موجبات‌ تعالی‌ آن‌ها را فراهم‌ می‌آورد. این‌ها رسالت‌های‌ پژوهش‌ در هنرها است‌ كه‌ اغلب‌ به‌ سبب‌ ندانستن‌ روش‌ تحقیق‌، از انجام‌ آن‌ سر باز زده‌ می‌شود یا به‌ صورت‌ غیرعلمی‌ انجام‌ می‌پذیرد. باید یادآوری‌ كرد كه‌ هدف‌ از تحقیق‌ رسیدن‌ به‌ واقعیت‌ است‌ و این‌ راه‌ باید به‌ روش‌ علمی‌ طی‌ شود تا دسترسی‌ به‌ حقیقت‌ امكان‌پذیر گردد. بنابراین‌ تلاش‌ شده‌ در این‌جا به‌ اجمال‌، مسیری‌ را كه‌ هر پژوهشگر باید گام‌به‌گام‌ طی‌ كند، به‌ ترتیب‌ بیان‌ شود:
۱ـ انتخاب‌ موضوع‌
۲ـ پیشینه‌، منابع‌، بازنگری‌ منابع‌ و اطلاعات‌ موجود
۳ـ طراحی‌ تحقیق‌
۴ـ اجرا
۵ـ گزارش‌دهی‌
۶ـ ارزیابی

۱ـ انتخاب‌ موضوع‌
در این‌ گام‌، سه‌ مقوله‌ی‌ ضوابط‌ و معیارهای‌ انتخاب‌ موضوع‌، عنوان‌ مناسب‌ و بیان‌ مسئله‌ تبیین‌ می‌شوند.
ضوابط‌ و معیارهای‌ انتخاب‌ موضوع‌ تحقیق‌ به‌ قرار زیر است‌:
ـ وجود مشكل‌ یا سؤال‌: یعنی‌ آیا مشكل‌ یا سؤالی‌ وجود دارد؟ اگر وجود دارد، چقدر است‌ و چگونه‌ این‌ تحقیق‌ می‌تواند مشكل‌ را حل‌ كند، یا از شدت‌ آن‌ بكاهد؟
ـ الویت‌ تحقیق‌: یعنی‌ سهم‌ این‌ مشكل‌ نسبت‌ به‌ سایر مشكلات‌ به‌ چه‌ میزانی‌ است‌؟ اگر مشكل‌ همچنان‌ باقی‌ بماند، چه‌ عوارضی‌ به‌ دنبال‌ دارد؟ آیا تحقیق‌ مورد نظر یك‌ كاربرد، یا كاربردهای‌ متعدد دارد؟
ـ توانایی‌ انجام‌ تحقیق‌: یعنی‌ توضیح‌ در مورد علاقه‌ و انگیزه‌ی‌ محقق‌، دانش‌ و توانایی‌ او در انجام‌ تحقیق‌، وجود وسایل‌ كار و مواد مصرفی‌ و شرایط‌ دسترسی‌ به‌ امكانات‌.
ـ علمی‌ و عملی‌ بودن‌: یعنی‌ موضوع‌ مورد نظر علمی‌ و عملی‌ است‌ و امكان‌ اجرای‌ آن‌ در یك‌ محدوده‌ی‌ زمانی‌ وجود دارد. جنبه‌ی‌ مهم‌ این‌ قسمت‌ مسئله‌ تئوری‌سازی‌ ( concept ) است‌، یعنی‌ آیا تفكر تحقیق‌ دارای‌ جنبه‌ی‌ علمی‌ است‌؟
ـ نتایج‌ مادی‌ (cost benefit) : یعنی‌ انجام‌ این‌ تحقیق‌ نتایج‌ مادی‌ دارد و مقرون‌ به‌ صرفه‌ است‌.
ـ وجود منابع‌: منابع‌، یعنی‌ نمونه‌های‌ موردبررسی‌ و پیشینه‌ی‌ تحقیق‌ به‌ اندازه‌ی‌ كافی‌ وجود دارد. بدیهی‌ است‌ كه‌ وجود این‌ پیشینه‌ نه‌ تنها به‌ غنای‌ طراحی‌ و تفسیر و توجیه‌ یافته‌ها كمك‌ می‌كند، بلكه‌ نشان‌دهنده‌ی‌ اهمیت‌ موضوع‌ تحقیق‌ نیز است‌.
۱ـ۱ـ عنوان‌ تحقیق
ـ عنوان‌ تحقیق‌، شناسنامه‌ و هویت‌ تحقیق‌ است‌ و بر اساس‌ هدف‌ مشخص‌ می‌شود.
ـ عنوان‌ تنها یك‌ اسم‌ نیست‌، بیان‌كننده‌ی‌ محتوای‌ تحقیق‌ نیز است‌ و نوع‌ كار را نشان‌ می‌دهد.
ـ عنوان‌ باید جامع‌ و مانع‌ باشد.
۱ـ۲ـ بیان‌ مسئله
هدف‌ از نگارش‌ بیان‌ مسئله‌ توجیه‌ طرح‌ است‌؛ یعنی‌ توجیه‌ صاحب‌ تحقیق‌، صاحبان‌ كار، همكاران‌ طرح‌ و مخاطبان‌ تحقیق‌. اهمیت‌ نگارش‌ بیان‌ مسئله‌ و نشان‌دادن‌ جذابیت‌ طرح‌، قابل‌درك‌ كردن‌ و موردپذیرش‌ قراردادن‌ آن‌ است‌. محتوای‌ بیان‌ مسئله‌ را باید چنین‌ نوشت‌:
ـ با توضیحی‌ درباره‌ی‌ مشكل‌ (مورد) شروع‌ كرد.
ـ سپس‌ اهمیت‌ مشكل‌ را توضیح‌ داد. توضیحات‌ می‌تواند بر اساس‌ گستردگی‌ مشكل‌ و ارائه‌ی‌ آمار مربوط‌ به‌ آن‌ باشد.
ـ این‌كه‌ در حال‌ حاضر با مشكل‌ چگونه‌ برخورد می‌شود. مثلاً می‌نویسیم‌ كه‌ در این‌باره‌ پایان‌نامه‌ یا مقاله‌ای‌ نوشته‌ شده‌، یا نقد شده‌ یا كتاب‌هایی‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. تمام‌ این‌ اطلاعات‌ از پیشینه‌ی‌ تحقیق‌ به‌ دست‌ می‌آید.
ـ باید توضیح‌ داد كه‌ تداوم‌ مشكل‌ به‌ كجا ختم‌ می‌شود و پیامدهای‌ عدم‌انجام‌ این‌ تحقیق‌ چیست‌ كه‌ معمولاً به‌ ترتیب‌ از خفیف‌ به‌ شدید ذكر می‌شوند.
ـ باید راه‌حل‌ مشكل‌ را توضیح‌ داد، به‌ این‌ ترتیب‌ كه‌:
الف‌) اگر تحقیق‌ بررسی‌ وضعیت‌ باشد، روش‌ تحقیق‌ «توصیفی‌» یا «پیمایشی‌» ( descriptive ) است‌ و باید سؤالاتی‌ را مطرح‌ كرد كه‌ تحقیق‌ به‌ آن‌ پاسخ‌ بدهد. به‌ این‌ ترتیب‌ كه‌ آیا مشكل‌ وجود دارد؟ وسعتش‌ چقدر است‌؟ در چه‌ مواردی‌ این‌ مشكل‌ وجود دارد و در چه‌ مواردی‌ وجود ندارد؟ در مثال‌ «بررسی‌ وضعیت‌ یادگیری‌ دانشجویان‌ رشته‌ی‌ هنرهای‌ نمایشی‌ سال‌ ۱۳۸۲»، سؤال‌ها چنین‌ مطرح‌ می‌شوند: آیا تمام‌ دانشجویان‌ به‌ لحاظ‌ یادگیری‌ در وضعیت‌ مطلوب‌ قرار دارند؟ اگر نباشند، چند درصد در وضعیت‌ مطلوب‌ قرار دارند؟ وجوه‌ افتراق‌ و اشتراك‌ دانشجویان‌ مطلوب‌ و نامطلوب‌ به‌ لحاظ‌ یادگیری‌ چیست‌؟
ب‌) اگر تحقیق‌ بررسی‌ نقش‌ عامل‌ با بروز مشكل‌ باشد، روش‌ تحقیق‌ «تحلیلی‌» ( analytic ) است‌ كه‌ فرضیه‌ مطرح‌ می‌شود و باید عامل‌ را شناسایی‌ كرد. به‌ طور مثال‌، روش‌ كار در تحقیق‌ «بررسی‌ نقش‌ مهارت‌ ارتباطی‌ استادان‌ با میزان‌ یادگیری‌ دانشجویان‌ رشته‌ی‌ نمایش‌» چنین‌ خواهد بود: استادانی‌ را كه‌ مهارت‌ ارتباطی‌ دارند (به‌ عنوان‌ مورد )، با میزان‌ یادگیری‌ دانشجویان‌، و استادانی‌ را كه‌ مهارت‌ ارتباطی‌ ندارند (به‌ عنوان‌ گروه‌ شاهد ) با میزان‌ یادگیری‌ دانشجویان‌ مورد مطالعه‌ قرار می‌دهیم‌ و نتایج‌ را اعلام‌ می‌كنیم‌.
پ‌) اگر تحقیق‌ بررسی‌ تأثیر مداخله‌ باشد، تحقیق‌ «تجربی‌» یا «آزمایشی‌» ( experimental ) است‌ كه‌ فرضیه‌ دارد و باید مؤثرترین‌ و پراهمیت‌ترین‌ مداخله‌ را شناسایی‌ كرد. به‌ عنوان‌ مثال‌: «بررسی‌ اثر آموزش‌ مهارت‌ ارتباطی‌ استادان‌ بر یادگیری‌ دانشجویان‌ رشته‌های‌ هنر»؛ در این‌جا، با یك‌ مداخله‌ یعنی‌ افزودن‌ عامل‌ «آموزش‌ مهارت‌» به‌ روشی‌ تجربی‌ عمل‌ می‌كنیم‌، به‌ این‌ ترتیب‌ كه‌ استادانی‌ را كه‌ مهارت‌ ارتباطی‌ ندارند، شناسایی‌ و آن‌ها را به‌ دو گروه‌ مورد و شاهد تقسیم‌ می‌كنیم‌. برای‌ گروه‌ مورد كلاس‌ مهارت‌ ارتباطی‌ می‌گذاریم‌، امّا برای‌ گروه‌ شاهد كلاسی‌ نمی‌گذاریم‌. حال‌ هر دو گروه‌ مورد و شاهد را به‌ كلاس‌ مشابهی‌ از یكی‌ از دروس‌ هنر می‌فرستیم‌ و سپس‌ میزان‌ یادگیری‌ دانشجویان‌ را در دو كلاس‌ بررسی‌ و مقایسه‌ كرده‌، نتایج‌ را اعلام‌ می‌كنیم‌.
۱ـ۳ـ تناقض‌ یا خلأ اطلاعات
ـ اگر تحقیق‌ توصیفی‌ باشد، تناقض‌ در آمار یا تفاوت‌ در میزان‌ گستردگی‌ است‌.
ـ اگر تحقیق‌ تحلیلی‌ باشد، تناقض‌ در نقش‌ عامل‌ است‌ با بروز مشكل‌.
ـ اگر تحقیق‌ تجربی‌ باشد، تناقض‌ در میزان‌ مداخله‌ است‌.
ـ باید زمان‌ و مكان‌ ذكر و احیاناً گروه‌ شاهد معرفی‌ شود.
ـ باید توضیح‌ داده‌ شود كه‌ تحقیق‌ موردنظر چگونه‌ می‌تواند مفید واقع‌ شود.
البته‌ در این‌ قسمت‌ معیارهایی‌ برای‌ ارزش‌یابی‌ بیان‌ مسئله‌ مطرح‌ است‌ كه‌ بیان‌ آن‌ خارج‌ از حوصله‌ی‌ این‌ مطلب‌ است‌.
۲ـ پیشینه‌، بازنگری‌ منابع‌ و اطلاعات‌ موجود
هدف‌ بازنگری‌ مروری‌ بر سابقه‌ی‌ تحقیقاتی‌ است‌ تا مهارت‌های‌ لازم‌ در انتخاب‌ موضوع‌، طراحی‌، اجرای‌ تحقیق‌ و تدوین‌ گزارش‌ پایانی‌ فراهم‌ شود.اهمیت‌ بازنگری‌ در آن‌ است‌ كه‌ محقق‌ به‌ تحقیقات‌ و نظرات‌ قبلی‌ كه‌ به‌ صورت‌ منابع‌ و مآخذ در اختیار است‌، رجوع‌ كرده‌، بهترین‌ آن‌ها را انتخاب‌ و مورد استفاده‌ قرار دهد. پیشینه‌ را می‌توان‌ در تحقیق‌ به‌ ترتیب‌ زیر تنظیم‌ كرد: تاریخچه‌ی‌ موضوع‌ تحقیق‌ را نوشت‌؛ نظریات‌ و اطلاعاتی‌ را كه‌ در مقالات‌ تحقیقی‌، كتاب‌ها، رساله‌ها و غیره‌ آمده‌ جمع‌آوری‌ كرد و پس‌ از انتخاب‌ مناسب‌ترینشان‌، آن‌ها را به‌ رشته‌ی‌ تحریر درآورد. ضوابط‌ انتخاب‌ را می‌توان‌ چنین‌ خلاصه‌ كرد:
ـ به‌روز و به‌هنگام‌ باشند.
ـ برای‌ تهیه‌ی‌ مقالات‌ به‌ آن‌ها زیاد رجوع‌ شده‌ باشد.
ـ صاحبان‌ مقاله‌ یا كتاب‌ شناخته‌شده‌ باشند.
ـ نشریات‌ یا ناشران‌ معتبر باشند.
ـ مربوط‌ یا نزدیك‌ به‌ موضوع‌ موردنظر باشند.
ـ در یك‌ منطقه‌ی‌ جغرافیایی‌ یا محل‌ نزدیك‌ به‌ موضوع‌ موردبررسی‌ قرار گرفته‌ باشند. به‌ طور مثال‌، اگر موضوع‌ تحقیق‌ «بررسی‌ پوشاك‌ دوران‌ باستان‌ ایران‌» باشد، می‌توان‌ به‌ مطالبی‌ در مورد پوشاك‌ كشورهای‌ همجوار نیز مراجعه‌ كرد.
ـ منبع‌ نویسی‌ كه‌ باید مطابق‌ با اصول‌ بین‌المللی‌ بوده‌، از یك‌ چارچوب‌ استفاده‌ شود.
۳ـ طراحی‌ تحقیق
گام‌ سوم‌ هدف‌گذاری‌، انتخاب‌ شاخص‌ها (متغیرها)، طراحی‌ ( design ) و معیارهای‌ ورود و خروج‌ از جامعه‌ی‌ پژوهش‌ است‌. هدف‌گذاری‌ شامل‌: هدف‌ كلی‌( general objectives )، اهداف‌ اختصاصی‌ ( specific objectives ) و فرضیه‌ی‌ تحقیق‌ است‌.
۳ـ۱ـ هدف‌ كلی‌ تحقیق
ـ مشخص‌كننده‌ی‌ مقصد تحقیق‌ است‌. طراحی‌، اجرا، گزارش‌ پایانی‌ و ارزش‌یابی‌ بر اساس‌ هدف‌ تعیین‌ می‌شوند.
ـ از سردرگمی‌، به‌ بیراهه‌ رفتن‌ و اتلاف‌ وقت‌ جلوگیری‌ و نیازها و بودجه‌بندی‌ را مشخص‌ می‌كند.
ـ هدف‌ كلی‌، تكرار عنوان‌ تحقیق‌ است‌ با این‌ تفاوت‌ كه‌ معمولاً با كلمات‌ اقدامی‌ مانند «تعیین‌»، «تبیین‌» و «مقایسه‌» شروع‌ می‌كنیم‌.
ـ زمان‌ و مكان‌ را مشخص‌ می‌كنیم‌.
ـ چنان‌چه‌ تحقیق‌ از نوع‌ تحلیلی‌ یا تجربی‌ باشد، گروه‌ شاهد را ذكر می‌كنیم‌.
ـ واژه‌هایی‌ را كه‌ در هدف‌ آمده‌ است‌، تعریف‌ عملیاتی‌ می‌كنیم‌. معمولاً كنار واژه‌ها ستاره‌ گذاشته‌ شده‌، در پانویس‌ معانی‌ آن‌ها را می‌نویسیم‌. به‌ طور مثال‌، اگر موضوع‌ تحقیق‌ «بررسی‌ میزان‌ موفقیت‌ آثار زنان‌ در نمایشگاه‌های‌ دوسالانه‌ی‌ نقاشی‌» باشد، هدف‌ می‌شود: «تعیین‌ میزان‌ موفقیت‌ آثار زنان‌ نقاش‌ در دوسالانه‌ی‌ نقاشی‌ در ایران‌». در این‌جا، باید موفقیت‌، آثار زنان‌ و دوسالانه‌ی‌ نقاشی‌ در پانویس‌ تعریف‌ شوند.
۳ـ۲ـ اهداف‌ اختصاصی
برای‌ رسیدن‌ به‌ هدف‌ كلی‌ امكان‌ دارد اهداف‌ اختصاصی‌ یا گام‌های‌ اجرایی‌ داشته‌ باشیم‌ كه‌ اهمیت‌ آن‌ها در آن‌ است‌ كه‌ می‌توانند به‌ تنهایی‌ یك‌ هدف‌ به‌ حساب‌ آیند. با مطرح‌كردن‌ اهداف‌ اختصاصی‌، كل‌ طرح‌ قابل‌ تجسم‌ و درك‌ می‌شود. واژه‌هایی‌ كه‌ تعریف‌ عملیاتی‌ شده‌اند، می‌توانند اهداف‌ اختصاصی‌ یا مراحل‌ اجرایی‌ طرح‌ به‌ حساب‌ آیند.
۳ـ۳ـ فرضیه‌های‌ تحقیق
در تعبیر عملیاتی‌ و متدولوژیك‌ تحقیق‌، فرضیه‌ به‌ این‌ صورت‌ مطرح‌ می‌شود كه‌ اگر پژوهشگری‌ بخواهد نقش‌ یك‌ عامل‌ ( factor ) را در بروز یك‌ مشكل‌ بررسی‌ كند، یا اثر یك‌ مداخله‌ را بر تغییر یك‌ مشكل‌ مطالعه‌ نماید، باید فرضیه‌ ارائه‌ كند.
۳ـ۴ـ شاخص‌های‌ (متغیرهای‌) تحقیق
شاخص‌ یا متغیر، صفت‌ یا مقداری‌ است‌ كه‌ از یك‌ نمونه‌ به‌ نمونه‌ی‌ دیگر تغییر می‌كند. به‌ طور مثال‌، در تحقیق‌ «بررسی‌ وضعیت‌ نمایش‌های‌ مركز هنرهای‌ نمایشی‌، تهران‌، سال‌ ۱۳۸۲»، مضمون‌ نمایشنامه‌ها، بازیگری‌، كارگردانی‌، صحنه‌پردازی‌، لباس‌، نور و غیره‌ از یك‌ نمایش‌ به‌ نمایش‌ دیگر تغییر می‌كند؛ بنابراین‌ آن‌ها متغیرهای‌ تحقیق‌ هستند. اهمیت‌ متغیر تا آن‌ درجه‌ است‌ كه‌ گفته‌ می‌شود تحقیق‌ یعنی‌ سنجش‌ متغیرها. اگر بگوییم‌ نقاشی‌های‌ دوره‌ قاجار را بررسی‌ كرده‌ایم‌، یعنی‌ متغیرهای‌ آن‌ مثل‌ نقوش‌، رنگ‌ها، تركیب‌بندی‌ها، مضامین‌، ابعاد، نام‌ نقاشان‌ و غیره‌ را بررسی‌ كرده‌ایم‌. معمولاً متغیرهای‌ تحقیق‌ از اهداف‌ اختصاصی‌ می‌آیند و پشتوانه‌ی‌ آن‌ها پیشینه‌ یا همان‌ منابع‌ تحقیق‌ است‌. در انتخاب‌ متغیرها باید دقت‌ كرد كه‌ به‌هنگام‌ باشند، به‌ موضوع‌ مربوط‌ باشند، قابل‌اعتماد و معتبر باشند و افراد آگاه‌ و ورزیده‌ از آن‌ها استفاده‌ كرده‌ و موردپذیرش‌ جامعه‌ی‌ علمی‌ و فرهنگی‌ باشند.
۳ـ۵ـ طراحی
الف‌) اگر محقق‌ به‌ «توصیف‌ وضعیت‌ هنرها» بپردازد، تحقیق‌ «توصیفی‌» است‌ و معمولاً بر اساس‌ «داده‌های‌ موجود» ( existing data ) برگرفته‌ از متون‌ و آثار هنری‌ انجام‌ می‌گیرد. پژوهش‌های‌ تاریخی‌ نیز در این‌ رده‌بندی‌ قرار دارند.
ب‌) اگر پژوهشگر به‌ بررسی‌ و تحلیل‌ عامل‌ یا نیروی‌ «نقش‌گذار» ( factor ) و یا «نقش‌پذیر» ( outcome ) در هنرها اقدام‌ كند، پژوهش‌ «تحلیلی‌» است‌.
پ‌) با شناسایی‌ عوامل‌ مؤثر در پیشرفت‌ یا ركود هنرها و تأیید یا رد فرضیه‌ها، پژوهشگر خود عامل‌ یا عواملی‌ را در ارتباط‌ با موضوع‌، «مداخله‌» ( manipulation/intervention ) می‌دهد؛ یعنی‌ محقق‌ با مداخله‌ یا عدم‌مداخله‌ بر علت‌ ( cause )، تأثیر ( effect ) آن‌ را بر یك‌ وضعیت‌ یا موضوعی‌ از هنر بررسی‌ می‌كند. این‌ نوع‌ پژوهش‌ «تجربی‌» یا «آزمایشی‌» نام‌ دارد و مرحله‌ای‌ پس‌ از پژوهش‌های‌ «تحلیلی‌» است‌. ۱
۴ـ اجرا
۴ـ۱ـ تنظیم‌ برنامه‌ای‌ برای‌ جمع‌آوری‌ داده‌ها. در این‌جا تأكید بر داشتن‌ برنامه‌ی‌ اجرایی‌ كار است‌.
۴ـ۲ـ مطالعه‌ی‌ آزمایشی‌ ( pilot study ) است‌ كه‌ برای‌ اطمینان‌ از انجام‌ كار است‌. در این‌جا، تأكید بر داشتن‌ برنامه‌ی‌ اجرایی‌ است‌ تا از دوباره‌ كاری‌ و سردرگمی‌ جلوگیری‌ شود. دریافت‌ مجوزها و پیش‌بینی‌ نیازهای‌ تحقیق‌ باید در این‌ قسمت‌ منظور گردد. همچنین‌ اطمینان‌داشتن‌ از كارایی‌ ابزارها و نیروی‌ انسانی‌، یعنی‌ اطمینان‌ از كیفیت‌ لازم‌ برای‌ انجام‌ كار باید در این‌جا مطرح‌ شوند.
۴ـ۳ـ بررسی‌ به‌ لحاظ‌ آماری‌ است‌. در این‌ قسمت‌، پژوهشگر باید به‌ فرایند تبدیل‌ داده‌ها ( data ) به‌ اطلاعات‌ ( information ) اهتمام‌ ورزد.
۴ـ۴ـ مدیریت‌، زمان‌بندی‌ و بودجه‌بندی‌. از اساسی‌ترین‌ مسائل‌ در تحقیق‌، نقش‌ محوری‌ پژوهشگر به‌ عنوان‌ یك‌ مدیر است‌ كه‌ باید با اصول‌ مدیریت‌، موضوع‌ تحقیق‌ را انتخاب‌ و مراحل‌ آن‌ را به‌ شرح‌ گفته‌شده‌ طی‌ كند و به‌ پایان‌ برساند. بعضی‌ از تجربیات‌ نشان‌ داده‌ است‌ كه‌ یك‌ موضوع‌ خوب‌، حتی‌ با طراحی‌ موردقبول‌، به‌ علت‌ ضعف‌ مدیریت‌ پروژه‌ نتوانسته‌ به‌ هدف‌ خود برسد. مدیر همچنین‌ باید برای‌ برنامه‌ی‌ زمان‌بندی‌ و بودجه‌بندی‌ طرح‌ در حد متعادل‌ ( optimum ) اقدام‌ كند.
۵ـ گزارش‌دهی‌ (گزارش‌های‌ تحقیق‌)
۱) گزارش‌های‌ پیشرفت‌ طرح‌؛ ۲) گزارش‌ پایانی‌ طرح‌؛ و ۳) تهیه‌ مقاله‌ از طرح‌. پژوهشگر باید پس‌ از تصویب‌ طرح‌ ( proposal ) پایان‌نامه‌ی‌ خود در مقاطع‌ مختلف‌، به‌ نگارش‌ گزارش‌ پیشرفت‌ اقدام‌ كند و در طی‌ تحقیق‌، حداقل‌ ۳ گزارش‌ پیشرفت‌ را برای‌ سازمان‌ اعتباردهنده‌ یا برای‌ استادان‌ راهنما و مشاور ارسال‌ نماید. در خاتمه‌ی‌ تحقیق‌، وی‌ با دقت‌ هر چه‌ بیش‌تر باید به‌ نگارش‌ گزارش‌ پایانی‌ طرح‌ و پایان‌نامه‌ و در نهایت‌ به‌ نگارش‌ مقاله‌ی‌ آن‌ اقدام‌ كند.
۶ـ ارزیابی
در این‌ قسمت‌، انتظار می‌رود كه‌ پژوهشگر بداند پژوهش‌ چگونه‌ مورد داوری‌ قرار می‌گیرد و نیز به‌ اصول‌ ارزیابی‌ در قلمرو تحقیق‌ و بحث‌ و تعمیم‌پذیری‌ آن‌ آشنا باشد.

شیرین‌ بزرگمهر *

یادداشت‌ها:
* شیرین‌ بزرگمهر در حال‌ حاضر دانشیار دانشگاه‌ هنر، دانشكده‌ی‌ سینما ـ تئاتر است‌.
۱ـ بخش‌ «طراحی‌ تحقیق‌» از مقاله‌ی‌ «پژوهش‌ در هنر» نوشته‌ی‌ شیرین‌ بزرگمهر است‌ كه‌ در نشریه‌ی‌ فرهنگ‌ و پژوهش‌ ، ویژه‌ی‌ صدمین‌ شماره‌ (آذر سال‌ ۱۳۸۱) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.

منبع : پایگاه رسمی انتشارات سوره مهر