مشارکت مردان در تنظیم خانواده ( وازکتومی )

● کدام روش بهترین است؟
برای انتخاب روش پیشگیری از بارداری، همیشه زوجین باید مشاورة خانوادگی بگیرند. زیرا روش مطلوب پیشگیری از بارداری برای زوج‌های مختلف، متفاوت است. هدف از مشاوره، انتخاب و استفادة صحیح از روش پیشگیری از بارداری در افراد مختلف متناسب با شرایط خاص آنان است. بدین منظور، قبل از پیشنهاد یک روش پیشگیری به هر فرد، باید شرایط خاص وی، نیاز او، وضعیت فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی‌اش در نظر گرفته شود. در مشاوره برای پیشنهاد یک یا چند روش پیشگیری از بارداری، بهتر است که با زوج صحبت شود یا اگر با یکی از آنان صحبت شد، به او فرصت داده شود تا با همسر خود مشورت کند. قبل از شروع مشاوره، باید نحوة عمل روش‌های جلوگیری، میزان اثربخشی آنها، موارد منع مصرف، عوارض جانبی و نحوة برخورد با آنها و علائم خطری که نیاز به پیگیری دارند به تفصیل بیان شود.
در مشاوره، به فرد آگاهی می‌دهیم تا خودش شیوة مناسب را انتخاب کند و به دنبال دو هدف عمده هستیم: یکی اصلاح باورهای غلط عامیانه و دیگری آشنا کردن مردم با عوارض و مشکلات وسایل پیشگیری. در پایگاه بهداشتی، با استفاده از پوسترهای آموزشی، مزایا و معایب هر روش را به‌طور مجزا بیان می‌کنیم. موفقیت زمانی به دست می‌آید که فرد بتواند به دلخواه شیوة مناسب برای خود را انتخاب کند. به داوطلبانی که روش مورد نظرشان به سلامت آنها لطمه می‌زند روش دیگری پیشنهاد می‌کنیم.
● مشارکت مردان در تنظیم خانواده:
یکی از عوامل مؤثر در موفقیت برنامه‌های تنظیم خانواده جلب مشارکت مردان است. مشارکت مردان در برنامه‌های تنظیم خانواده به معنای استفادة آنها از روش‌های مخصوص مردان نیست. این مشارکت شامل درک درست مردان از محدودیت‌ها و نیازهایی است که با استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری برای همسرانشان پیش می‌آید. زن و مرد به یک میزان مسئول جلوگیری از بارداری هستند . اگر عارضه‌ای در نتیجة استفاده از شیوه‌های جلوگیری از بارداری در یکی از زوجین مشاهده شود، همسر وی باید از او حمایت کند. در نظام‌های تأمین بهداشت خانواده، به جنبة حمایتی مردان توجه بیشتری می‌شود. در مجموع، مردان علاوه بر استفادة شخصی از روش پیشگیری، نقش‌های دیگری را نیز شامل مشورت با همسر در انتخاب و استفاده از یک روش، مشارکت در تعیین بعد خانوار و نیز حمایت از همسر در هنگام استفاده از وسایل پیشگیری برعهده دارند.
تنوع وسایل پیشگیری از بارداری برای زنان، محدود بودن روش‌های مخصوص مردان و وجود برخی نگرش‌های نادرست، که تنظیم خانواده را تنها وظیفة زنان می‌دانند، سبب شده تا مردان مشارکت کمتری در برنامه‌های تنظیم خانواده داشته باشند. بر طبق آمار اعلام‌شدة وزارت بهداشت در سال ۱۳۷۶، میزان مشارکت مردان در استفاده از روش‌های تنظیم خانوادة مخصوص آنان ۳/۷ درصد از کل مردان واجد شرایط را شامل می‌شود.
مشارکت کم مردان را در برنامه‌های تنظیم خانواده ناشی از مسائل متعددی است. تأثیر نگرش منفی افراد جامعه، تأثیر برخورد منفی اعضای خانواده، ناآگاهی زنان از حقوقشان که باعث می‌شود تنها خود را مسئول پیشگیری از بارداری بدانند، کم‌رویی مردان برای مراجعه به مراکز بهداشتی و درمانی و درخواست خدمات تنظیم خانواده، رواج فرهنگ شفاهی بین مردان، غرور مردانه و باورهای غلط فرهنگی و اعتقادی از جملة مشکلات مردان برای شرکت در برنامه‌های تنظیم خانواده است. از لحاظ شغلی، عواملی همچون تطبیق نداشتن ساعت کار مراکز بهداشتی تنظیم خانواده با وقت آزاد مردان، مشغلة زیاد مردان، اتلاف وقت آنان هنگام مراجعه به مراکز دولتی و محدود بودن خدمات مشاوره‌ای غیرحضوری را باید در نظر گرفت.
● وازکتومی چیست؟
بیش از پنجاه سال تحقیقات گسترده‌ای دربارة وازکتومی صورت گرفت. از ۱۹۷۴ تا ۱۹۸۵، یعنی به مدت یازده سال، عمل وازکتومی در ایالت سی‌چوان چین انجام شد و در سال ۱۹۸۵، انجمن جلوگیری داوطلبانه از بارداری از طریق جراحی، بی‌عارضه بودن این روش را اعلام کرد و در سال ۱۹۸۶، وازکتومی به تمام نقاط دنیا معرفی شد. در اوایل اردیبهشت ۱۳۷۲ نیز پروفسور لیسون چان به ایران آمد و این روش را به محافل علمی ما معرفی کرد.
سازمان بهداشت جهانی وازکتومی را به‌عنوان بهترین، مطمئن‌ترین و راحت‌ترین روش جراحی برای جلوگیری دائمی از باروری تأیید کرده است. وازکتومی را نخستین‌بار در ایران دکتر فریدون فروهری، مدیر پلی‌کلینیک شهید جعفری مرکز بهداشت شرق تهران، انجام داد. وی که پدر وازکتومی ایران شناخته شده است، شاگردان متعددی تربیت کرد و برای ترویج این روش به تمام نقاط ایران فرستاد.از آن زمان تاکنون، ۷۷۵ پزشک دوره‌های آموزشی وازکتومی را طی کرده‌اند و در نقاط مختلف کشور ایران در حال خدمت هستند. شمار موارد موفق وازکتومی انجام‌شده در مرکز مذکور در حدود ۲۹ هزار مورد است .
وازکتومی به دو روش انجام می‌شود:
روش قبلی یا کلاسیک که جراحی با تیغ بوده است و روش جراحی بدون تیغ. دکتر جعفری در توضیح وازکتومی می‌گوید: «وازکتومی عبارت است از قطع لولة منی‌بر در مرد که با عمل جراحی ساده و مطمئنی در مدتی کوتاه انجام می‌شود. این روش آسان‌ترین و مؤثرترین روش پیشگیری از بارداری است که به‌تازگی با عملی بسیار ساده و بدون استفاده از تیغ جراحی صورت می‌گیرد و نیازی به بخیه‌زدن ندارد.»
● وازکتومی برای چه افرادی مناسب است؟
استفاده از این روش برای افرادی توصیه می شود که:
۱) مایلند روشی را انتخاب کنند که با فعالیت جنسی آنها تداخلی نداشته باشد؛
۲) تصمیم به بچه‌دار شدن مجدد ندارند؛
۳) به دلایل پزشکی نمی‌خواهند بچه‌دار شوند؛
۴) احتمال بروز بیماری‌های ژنتیکی در فرزند آنها وجود دارد؛
۵) وازکتومی را، به دلیل سهولت و نداشتن عوارض، بر لولـه بستن همسرشان ترجیح می‌دهند.
● وازکتومی چگونه از حاملگی جلوگیری می‌کند؟
سلول‌های جنسی که در بیضه ساخته می‌شوند، از طریق لوله‌های منی‌بر راست و چپ، وارد مایع ‌منی می‌شوند. در وازکتومی، این دو لولـه را مسدود می‌کنند و در نتیجه سلول‌های جنسی قادر به عبور نیستند. در وازکتومی بدون تیغ جراحی، که با بی‌حسی موضعی انجام می‌شود، شکاف کوچکی به طول ۲ تا ۳ میلی‌متر بر روی پوست ایجاد می‌کنند. سپس با وسایل مخصوصی لایه‌های سحطی را کنار می‌زنند و از همین فضای کوچک لولـه‌های منی‌بر را خارج می‌سازند. پس از انجام عمل، که بی‌نیاز از بخیه است، محل را پانسمان می‌کنند. سوراخ باقی‌مانده حداکثر ظرف ۴۸ ساعت ترمیم و محو می‌شود.
دکتر صدق‌آذر تأکید می‌کند: «داوطلب تنها زمانی درد مختصری احساس می‌کند که مادة بی‌حس‌کننده به او تزریق می‌شود و پس از تزریق، هیچ دردی احساس نخواهد کرد.» این عمل، به‌طور متوسط، در مدت ۱۰ الی ۱۲ دقیقه خاتمه می‌یابد. داوطلب باید تا مدت ۲۴ ساعت پس از عمل استراحت کند و از انجام دادن کارهای سنگین تا یک هفته بپرهیزد. اما اگر کار روزمرة او سنگین نباشد، زودتر از این مدت می‌تواند به سر کار خود بازگردد. احتمال وقوع بارداری بلافاصله پس از انجام عمل وازکتومی بسیار زیاد است . لازم به ذکر است که به علت باقی‌ماندن تعدادی از سلول‌های جنسی یا اسپرم در لولـه‌های تناسلی، خطر حاملگی بلافاصله پس از وازکتومی از میان نمی‌رود. زوج‌ها باید به مدت سه تا شش ماه از یک روش مطمئن دیگر پیشگیری از بارداری استفاده کنند. برای حصول اطمینان از حذف سلول‌های جنسی از ترشحات دستگاه تناسلی مرد، متقاضی باید آزمایش شمارش اسپرم انجام دهد. اولین آزمایش دو ماه پس از عمل درخواست می‌شود. البته برای حصول اطمینان کامل، تکرار آزمایش در چهار و شش ماه پس از عمل نیز ضروری است.
● مزایا و معایب وازکتومی:
وازکتومی یک عمل جراحی ساده است، در حالی‌که بستن لوله‌های زنان نیاز به بیهوشی عمومی و دسترسی به حفرة شکم دارد. بنابراین، بستن لولـه‌های زنان یک عمل جراحی وسیع محسوب می‌شود با کلیة عوارض بیهوشی عمومی. به علاوه، حاملگی خارج رحمی مرگ‌آورترین عارضة بستن لوله‌ها در زنان محسوب می‌شود. اما وازکتومی هیچ عارضة ناخواسته‌ای به همراه ندارد. برخلاف باور بسیاری از افراد ناآگاه، این روش نه‌تنها فعالیت جنسی را محدود نمی‌کند بلکه، با حفظ تمام مراحل طبیعی رابطة جنسی، قوای زوجین را افزایش نیز می‌دهد.
افرادی هستند که چند ماه پس از وازکتومی به مرکز مراجعه و از افزایش قوای جنسی خود شکایت می‌کنند. رفتارهای جنسی از افکار و عواطف انسان‌ها تأثیر می‌پذیرند. ترس از حاملگی ناخواسته عامل سردمزاجی و بی‌میلی در روابط زناشویی بسیاری از زوج‌هاست. آنچه اهمیت دارد این است که باید برای عموم مرز میان وازکتومی و اخته کردن مردان را روشن کرد. در اخته کردن، بیضه‌ها به‌طور کامل از بین می‌روند و دو وظیفة طبیعی آنها، یعنی تولید هورمون‌های جنسی مردانه و ساخت اسپرم، دیگر به انجام نمی‌رسد. با تخریب بیضه‌ها، خصوصیات ظاهری مردانه نیز همزمان با توقف تولید اسپرم از بین می‌روند. اما در فرد وازکتومی شده، هورمون‌های مردانه از راه عروق به بدن می‌رسد و بیضه سالم است. زوج‌های متقاضی وازکتومی باید بدانند که پس از این عمل، مقدار مایع منی مرد همانند پیش از انجام وازکتومی است و از لحاظ خصوصیات ظاهری، یعنی رنگ، بو و حجم آب نیز تغییری نخواهد کرد. در طی عمل وازکتومی، دستگاه ادراری آسیبی نخواهد دید و احتمال ابتلا به سرطان پروستات در داوطلبان افزایش نخواهد یافت.
برخی از مردان پس از وازکتومی دچار ناراحتی و تورم محل عمل می‌شوند. عده‌ای نیز ممکن است دچار خونریزی، کبودشدگی یا عفونت بشوند. اما به‌ندرت مسئلة جدی و مشکل‌سازی به‌وجود می‌آید. توصیه می‌شود که داوطلبان در صورت تب در چهار هفتة اول پس از عمل، بخصوص یک هفتة اول، خونریزی یا خروج چرک از محل زخم، درد و تورمی که قطع نشود یا تصور باردار شدن همسر به پزشک مراجعه کنند. دکتر جعفری رعایت نکاتی را در بهبود سریع‌تر محل جراحی مفید می‌داند: «حداقل تا دو روز از بیضه‌بند استفاده شود. محل جراحی در حین جوش خوردن زخم به‌هیچ‌وجه دست‌کاری نشود. در صورتی که وازکتومی به روش کلاسیک یا قدیمی انجام شده است، باید یک هفته پس از عمل برای کشیدن بخیه‌ها به مرکز انجام وازکتومی مراجعه کرد. در روش وازکتومی بدون تیغ جراحی، نیازی به کشیدن بخیه نیست و متقاضی می‌تواند سه روز بعد از عمل، پانسمان روی زخم را بردارد و پانسمان مجدد هم ضرورتی ندارد.
● آیا وازکتومی برگشت‌پذیر است؟
احتمال باروری دوباره بعد از عمل جراحی جهت بازگشت قدرت باروری مردان زیاد است . ولی نباید فراموش کرد که بر خلاف انجام عمل وازکتومی که عملی آسان و رایگان است عمل ترمیم و بازگشت قدرت باروری نه تنها در مراکز خاصی انجام می گردد بلکه هزینه انجام عمل نیز بعهده متقاضی است. و احتمال موفقیت برگشت نیز صد درصد نیست . دلایل مختلفی برای تقاضای برگشت وازکتومی وجود دارد. میزان بالای طلاق، ازدواج‌های مکرر و مرگ همسر یا فرزند از شایع‌ترین این علت‌ها هستند. بر طبق مطالعات انجام‌شده، در نهایت، ۲ تا ۶ درصد از مردان وازکتومی‌شده تقاضای عمل برگشت را خواهند داشت.هشت سال پس از انجام عمل وازکتومی، احتمال موفقیت در عمل برگشت، یعنی وجود مجدد اسپرم در مایع منی، ۸۰ تا ۹۰ درصد و میزان وقوع بارداری ۵۰ تا ۶۰ درصد است. پیش از پیشرفت تکنیک‌های جراحی میکروسکوپی، احتمال بارداری مجدد بین ۱۵ تا ۵۰ درصد بود. اما امروزه، با استفاده از جراحی میکروسکوپی، این احتمال افزایش قابل توجهی یافته است. شکست عمل برگشت به متغیرهای مختلفی بستگی دارد، مانند وجود آنتی‌بادی ضد اسپرم و تنگی محل عبور. تجربة جراح نیز عامل بسیار مهمی در تعیین نتیجة عمل برگشت است.در مراکز مشاوره، هرگاه زن یا شوهر تمایل خود را به بچه‌دار شدن در آینده ابراز کند یا ازدواج در شرایط مساعد و ثابتی صورت نگرفته و متزلزل باشد، استفاده از این روش جلوگیری از بارداری پیشنهاد نمی‌شود.
به‌طور کلی، انتخاب وازکتومی از جانب مراجعان به شرایط هر یک از آنها بستگی دارد. به همین دلیل استانداردی برای سن و تعداد فرزند متقاضیان تعیین نمی‌شود. اما به شرایطی مانند داشتن حداقل دو فرزند و سن بالاتر از دو سال برای فرزند دوم در مراکز بهداشتی توجه می‌شود.
● ممنوعیت انجام وازکتومی:
برای روش وازکتومی بدون تیغ جراحی، هیچ ممنوعیتی وجود ندارد.
ولی افراد داوطلب در چهار گروه قرار می گیرند:
▪ گروه اول مشکلی را ذکر نمی‌کنند و به‌راحتی عمل وازکتومی می‌شوند.
▪ گروه دوم در پروندة پزشکی خود سابقة جراحی دارند، مثلاً برای رفع یک نقص آناتومیکی کوچک. این افراد را با احتیاط وازکتومی می‌کنیم.
▪ گروه سوم دچار عفونت یا یک بیماری مردانه هستند. در مورد این گروه نیز، پس از درمان کامل، عمل وازکتومی با فاصلة زمانی مناسب انجام می‌شود.
▪ گروه چهارم به دلیل ابتلا به یک بیماری زمینه‌ای باید در بیمارستان مجهز و در اتاق عمل وازکتومی شوند. مبتلایان به بیماری هموفیلی در این گروه طبقه‌بندی می‌شوند.
جراحی ساده و بی‌خطر وازکتومی، در بسیاری از کشورها، شیوه‌ای رایگان و مناسب برای تعداد زیادی از زوج‌های میان سال است.تشخیص شرایط مناسب اقتصادی و خانوادگی برای بچه‌دار شدن و کسب آمادگی روانی ـ عاطفی لازم، تنها از عهدة دو شریک زندگی ساخته است. تردیدی نیست که کودکان ناخواستة امروز مطرودان فردای جامعة ما هستند .

منبع : پزشکان بدون مرز