کوبه یا زنگ اخبار خانه‌ها در قدیم

سرعت تحول و توسعه علم در جهان به قدری زیاد شده است که گاهی اگر شخص ۵۰، ۶۰ ساله‌ای دفتر خاطرات خودش را هم ورق بزند و به روزهای کودکی و جوانی‌اش برگردد چیزهایی را به یاد می‌آورد که اکنون آنقدر قدیمی و کهنه می‌نماید که انگار قرن‌ها از دوران شیوع و رواج آنها گذشته است. یعنی در برخی از موارد به‌یاد آوردن وسیله، عادت و رسم یا رفتاری و... از زندگی ۴۰، ۵۰ سال قبل یا حتی کمتر همانقدر فرد را در بهت و تعجب فرو می‌برد، که به مثل مرور اوضاع زندگی مردم عصر ساسانی خواهد برد و این وضع جز تاثیرپذیری از توسعه و پیشرفت انفجارگونه علم محصول چیز دیگری نیست.
در تهرانی که امروز می‌شود از اتومبیل خود فرمان داد در پارکینگ باز شود و در پارکینگ وارد آسانسور اتومبیل شد و با اتومبیل به طبقه بیستم رفت و کنار اتاق خواب از اتومبیل پیاده شد، به‌یاد آوردن <کوبه و حلقه> درهای چوبی خانه‌ها شبیه افسانه‌هایی است از دورانی که جنگاوران با منجنیق به جنگ می‌رفتند. کوبه و حلقه‌ای که نه‌تنها در شهرها و روستاهای دورافتاده بلکه در تهران مدرن امروزی هم در ۴ محله عتیق از قبیل بازار، سنگلج، عودلا‌جان و چال‌میدان می‌توان دید.
هنوز خانه‌هایی در این محلا‌ت پیدا می‌شود که در هجوم بی‌رحمانه و ویرانگر ساخت و سازها به تسخیر بساز و بفروش‌ها درنیامده و درهای دولته چوبی‌شان با کوبه و حلقه و با وقاری باستانی‌گونه، چشم میهمان صاحبخانه را می‌نوازد و صمیمانه او را به داخل دعوت می‌کند. ‌
سال گذشته در تکیه منوچهرخانی محله بازار یکی از آن خانه‌ها را دیدم که صاحبخانه گفت‌وگوی مقدماتی را برای تخریب خانه به ارث‌مانده اجدادش برای ساخت <پاساژ> آغاز کرده بود. البته در این ویرانگری گناه صاحبخانه و سازنده و خریدار را شاید نمی‌توان وارد دانست زیرا آنان ارکان اقتصادی جامعه‌اند و هر جا امنیت سرمایه و سود باشد جذب خواهند شد.
این دولت است که باید مانند دیگر دولت‌های عالم مسیر حرکت سرمایه و سرمایه‌گذار را خود هدایت کند و آنگونه تعریف و معین سازد که بیشترین بهره را جامعه بدون زیان به بخش دیگر از آن ببرد. مثل محله‌های عتیق تهران که از حیث قدمت و پیشینه بسیار ارزشمند و دارای هویت یکتا و تکرارنشدنی است و جزو ثروت ملی و میراث فرهنگی این مرز و بوم به‌شمار می‌رود و باید در فهرست آثار ملی ثبت و ضبط ‌شود. حفظ و نگهداری این محله‌ها از وظایف مسلم دولت است و باید مصرانه از آنها حمایت و حفاظت کند.
این بدان معنا است که شهرداری حق صدور پروانه تخریب و نوسازی در این محلا‌ت را نباید داشته باشد.
با این اشاره بازگردیم به موضوع اصلی که شرح و معرفی <کوبه و حلقه> است. کوبه اسم از مصدر کوبیدن است و آن وسیله‌ای آهنی است که چکش‌وار به صفحه آهنی زیرینش کوبیده می‌شود تا صاحبخانه از آمدن شخص باخبر شود. حلقه نیز که به ظاهر با کوبه متفاوت بوده و به شکل حلقه است در عمل همان کار کوبه را می‌کند. صدای تولیدشده کوبه بم و به مردان اختصاص داشته و حلقه به زنان.
در فرهنگ برهان قاطع آمده: بضم اول و ثانی مجهول و فتح بای ابجد،... و هر چیز را نیز گویند تا بدان چیزی کوبند، و عربان مدق خوانند.
در فرهنگ دهخدا می‌خوانیم: هر چیز را گویند که بدان چیزی کوبند و عربان مدق گویند. (برهان( )ناظم‌الا‌طباء) هر چیز که با آن چیزها کوبند چون دسته هاون ‌
آن زبازوش برکند گوشت ‌
آن کوبه را داد به یک دو غوشت. رودکی
کوبه که بدان برنج و مانند آن کوبند. (منتهی الا‌رب) وسیله‌ای فلزی که بر در خانه تعبیه کنند و آن را بر صفحه فلزی زیرین کوبند تا اهل خانه را خبر کنند. چکش در خانه. (فرهنگ فارسی معین) چکشی که بر در آویخته است و بدان دق‌الباب کنند. (یادداشت به خط دهخدا) شبیه به گوشت‌کوب که بر سر آن سیم‌های کوتاه آهنی یا برنجی فرو کرده باشند و با آن خمیر بعضی از انواع نان را می‌کوبند. (فرهنگ فارسی معین) دسته هاون یا نه، چوبی که بدان طبل و نقاره و امثال آن را نوازند. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا)
در <فضای ورودی معماری> در این‌باره می‌خوانیم:
در گذشته کوبه‌هایی بر روی درها نصب می‌کردند که در ساده‌ترین شکل، کارکرد آنها اطلا‌ع‌رسانی بود. روی در ورودی خانه‌ها دو درکوب فلزی نصب می‌کردند. هر کوبه روی یک لته در قرار می‌گرفت. یکی از آنها را که چکش می‌نامند، صدای بم تولید می‌کرد و دیگری را که معمولا‌ حلقه می‌نامیدند، صدای زیر ایجاد می‌کرد. چکش در مواردی مورد استفاده قرار می‌گرفت که مراجعه‌کننده مرد بود و در هنگامی که مراجعه‌کننده زن بود از حلقه استفاده می‌کرد. به این ترتیب ساکنان خانه از جنسیت مراجعه‌کننده با اطلا‌ع می‌شدند و خود را آماده می‌کردند.
کوبه را در ورودی بعضی از بناهای بزرگ و مهم از جمله خانه‌های بزرگ و اعیان‌نشین با طرح‌های بسیار زیبا و متنوع و پرکار چنان می‌آراستند که بعضی از آنها را می‌توان از آثار هنری ارزشمند این مرز و بوم به شمار آورد. در برخی از دوره‌ها و نیز در برخی از شهرها چکش را بر روی لنگه راست و حلقه را بر روی لنگه چپ در ورودی نصب می‌کردند.
در مواردی نیز چکش را روی لنگه چپ و حلقه را در روی لنگه راست نصب می‌کردند. در برخی موارد منحصرا از واژه کوبه برای نامیدن چکش استفاده می‌کردند. ‌

داریوش شهبازی

منبع : روزنامه اعتماد ملی