سلنیوم، عنصری ضد سرطان

به‌طور کلی تمام عناصر، مانند بقیه مواد مغذی، در ارتباط با یکدیگر یا با سایر مواد مغذی فعالیت می‌کنند.
در این بین، سلنیوم مانند ید یک عنصر غیرفلزی است و در تمام سلول‌های بدن به ویژه در کلیه، کبد و پانکراس موجود است. مقدار سلنیوم خاک در نقاط مختلف دنیا متفاوت است. مثلا در چین به دلیل محتوای بالای سلنیوم خاک، مقادیر اضافی سلنیوم دریافت می‌شود.
از طرفی در کیشان چین، کمترین محتوای سلنیوم خاک وجود دارد و برای اولین بار کمبود شدید سلنیوم در انسان در سال ۱۹۷۹ در این منطقه گزارش شد. همچنین در منطقه آمریکای شمالی، شرق کانادا و نیز بخش‌هایی از فنلاند و نیوزیلند، سلنیوم کم است.
● اعمال سلنیوم
عمل اصلی سلنیوم شرکت در آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز است. در اوایل دهه ۱۹۷۰ کشف شد که گلوتایتون پراکسیداز یک سلنو آنزیم است، این آنزیم فعال‌ترین شکل سلنیوم در بافت‌ها است. اگرچه پروتئین‌های دیگری که حاوی سلنیوم هستند نیز کشف شده‌اند.
این آنزیم در سیستم دفاعی آنتی اکسیدانی بدن دخالت دارد، بنابراین سلنیوم در طبقه آنتی‌اکسیدان‌ها قرار می‌گیرد. سلنیوم بخشی از آنزیم‌های دیگر را نیز تشکیل می‌دهد و برای فعالیت درست پانکراس و سیستم ایمنی لازم است.
حامل برخی فرایندهای متابولیسمی، پراکسیدهای سلولی و رادیکال‌های آزاد است که می‌توانند برای بدن بس خطرناک و حتی سرطان‌زا باشند. سلنیوم همراه با سایر آنتی‌اکسیدان‌ها مثل ویتامین C یا E ، پراکسیدهای سلولی و رادیکال‌های آزاد را به‌طور کلی به آب و مولکول‌های بی‌خطر دیگر احیا می‌کنند.
آنزیمی که قادر به تبدیل هورمون تیروئیدی تیروکسی (T۴) به هورمون دیگر تیروئیدی یعنی‌تری یدو تیرونین (T۳) است، یک سلنوپروتئین است که به نظر می‌رسد برای حفظ فعالیت این آنزیم، دریافت متوسط سلنیوم (۴۰ میکروگرم در روز) کافی باشد.
هر چند دریافت مقادیر زیاد با کاهش سطوح T۳ همراه است که نشان‌دهنده فعالیت کمتر این آنزیم است.
آثار آنتی‌اکسیدانی سلنیوم و ویتامین E از طریق هم‌پوشانی اعمال حفاظتی‌شان در مقابل تخریب اکسیداتیو، یکدیگر را تقویت می‌کنند.
این دو ماده مغذی آنتی‌اکسیدان ممکن است در فعالیت‌های مشترک دیگر که به حفظ سلول‌های سالم کمک می‌کند، با هم عمل نمایند.
در یک مطالعه، مقادیر کمی مکمل سلنیوم به افراد داده شد و پس از چند سال منجر به کاهش زیادی در سرطان پروستات و کاهش کمتری در بروز چندین سرطان شد.
● فرآیندهای متابولیکی سلنیوم
جذب سلنیوم در بخش‌های بالایی روده باریک انجام می‌شود و در حالات کمبود با کفایت بیشتری انجام می‌شود.
سلنیوم هیچ محل خاصی برای ذخیره ندارد. کلیه‌ها می‌توانند مقادیر مختلف آن را دفع کنند.
حدود دو سوم سلنیوم با ادرار و بقیه با مدفوع دفع می‌شود. در صورتی که بیش از نیاز دریافت شود، از طریق عرق و ریه‌ها نیز دفع می‌شود به‌طور کلی افزایش دریافت سلنیوم، غالبا با افزایش دفع آن در ادرار همراه است.
● منابع سلنیوم
غلظت سلنیوم در مواد غذایی بستگی به مقدار سلنیوم خاک و آبی دارد که ماده غذایی در آن رشد کرده است.
غذاهای دریایی، قلوه، جگر، گوشت و ماکیان منابع غذایی عمده سلنیوم هستند. میوه‌ها و سبزی‌ها محتوای سلنیوم پایینی دارند و در میان مواد گیاهی دانه‌ها، بیشتر حاوی سلنیوم هستند.
سلنیوم در مواد غذایی به اسیدهای آمینه حاوی گوگرد (متیونین و سیستئین) متصل است. بنابراین منابع پروتئینی‌ حیوان، حاوی سلنیوم هستند.
● کمبود سلنیوم
وقتی دریافت غذا کافی باشد، سال‌ها طول می‌کشد تا کمبود سلنیوم به وجود آید و به‌طور کلی با وجود دامنه وسیع دریافت سلنیوم از مواد غذایی، کمبود آن در سراسر دنیا نادر است.
اما این کمبود در بیماری کیشان دیده می‌شود. بیماری کیشان نوعی مشکل از بیماری قلبی است که به‌طور عمده در کودکان و زنان دیده می‌شود و اولین بار در استان کیشان کشور چین دیده شد. از زمان کشف این بیماری، برنامه‌های مکمل یاری در کیشان، بیماری کیشان را ریشه‌کن کرده است.
دومین بیماری کمبود سلنیوم در مغولستان کشف شد و به نام بیماری کشین – بک شناخته می‌شود که در سنینی قبل از بلوغ و بلوغ شایع است.
● بیماری کشین ـ بک دارای یک جزو ویروسی‌ همراه با کمبود غذایی سلنیوم است. بیماری ابتدا با سفتی قرینه، تورم و اغلب درد در مفاصل انگشت‌ها مشخص می‌شود و سپس استئوآرتریت عمومی آرنج‌ها، زانوها و قوزک پا را درگیر می‌کند. در بیماری کشین بک ممکن است کمبود ید نیز یک عامل خطر باشد.
به افرادی که برای مدت طولانی تغذیه کامل وریدی شده و یا با لوله تغذیه می‌شوند، مکمل عناصر جزئی می‌دهند تا کمبود سلنیوم رخ ندهد.دریافت ناکافی سلنیوم ممکن است در سرطان‌زایی نیز نقش داشته باشد. سطح سلنیوم در سرم بیمارانی که مبتلا به برخی سرطان‌ها بوده‌اند، پایین است.
علاوه بر این بیماران مبتلا به سیروز غلظت پلاسمایی سلنیوم کمی دارند که ممکن است آنها را مستعد سرطان کند.
به‌طور کل نشانه‌های کمبود سلنیوم با بیماری‌های کمبود مواد مغذی دیگر همپوشانی دارد. ضعف عضلانی، ناراحتی مفاصل و اختلالات عضله قلب یا پانکر‌اس از آن جمله هستند.
● مسمومیت سلنیوم
مسمومیت با سلنیوم قبل از انسان در حیوانات شناخته شد. خشک و سخت شدن بدن، کوری،‌تغییر شکل سم، از دست دادن مو و گاهی مرگ در دام‌هایی که در منطقه دارای سلنیوم زیاد چرا کرده‌اند، مشاهده شد.
نشانه‌های مسمومیت به نام سلنوزیز شناخته می‌شود. افرادی که با مقادیر نسبتا بالای سلنیوم تماس مداوم داشته‌اند، با از دست دادن مو، ‌تغییر رنگ و شکنندگی و افتادن ناخن‌ها و بوی «سیر» در تنفس درگیر بوده‌اند.
مصرف کوتاه مدت مقادیر بسیار زیاد سلنیوم، مثلا استفاده از مکمل، سبب استفراغ، از دست دادن مو، خستگی و بوی «شیر ترشیده» در تنفس می‌شود. به‌طور کلی در سلنوزیز تغییرات پوستی و ناخن، پوسیدگی دندان و اختلالات غیر ویژه گوارشی و عصب شناختی دیده می‌شود.

محمد علی پازوکی مهر
کارشناس تغذیه

منبع : روزنامه تهران امروز