شناخت خواص ”گیاهان داروئی“

گیاهان از همان آغاز تمدن بشری در درمان‌های داروئی به‌کار برده می‌شدند و حتی بعضی از مشتقات آنان مانند آسپرین، رزرپین و گلیکوزیدهای قلبی نقاط اتکاء اصلی در دارودرمانی بوده‌اند.
امروزه نیز داروهای گیاهی سهم بزرگی از فرآورده‌های داروئی تجاری ساخته شده را به خود اختصاص داده‌اند که برای مثال می‌توان افدرین از گیاه افدرا، دیژیتوکسین از گل انگشتانه، سالیسین از درخت بید و رزرپین از گل مار را نام برد و حتی کشف داروی ضدسرطان Paclitanel از گیاه سرخدار، بر نقش گیاهان به‌عنوان یک منبع جاودانه برای طلب مدرن تأکید مضاعفی می‌باشد.
اگرچه با توسعه صنایع داروئی در اوایل قرن بیستم، داروهای گیاهی تا حد زیادی اعتبار و ارزش خود را نسبت به داروهای جدید صناعی در بین اطباء از دست دادند. اما در دهه اخیر اقبال دوباره‌ای برای مصرف داروها و فرآورده‌های گیاهی - طبیعی به‌وجود آمده است. در این میان از آنجائی‌که با وجود فلور متنوع گیاهی ایران، هنوز گیاهان داروئی به‌صورت کاملاً علمی و مستند معرفی نشده‌اند، از این رو ”سرزمین سبز“ سعی دارد در حد مقدور خود و در جهت اطلاع‌رسانی نسبت به معرفی این نوع گیاهان اقدام کند.
به همین منظور در این مبحث نگاهی داریم به ویژگی‌ها، محل رویش، کاربرد درمانی و آثار سداب، فوکا و درخت بید که با هم می‌خوانیم:
● سداب
Ruta graveolens L. (Rutaceae) Rue
▪ ریخت‌شناسی گیاه
گیاه پایا، سبز مات متمایل به آبی که ارتفاع آن به ۸۰-۳۰ سانتی‌متر می‌رسد. با ساقه‌های متعدد در بخش فوقانی بدون کرک، برگ یا پیرامون کلی مثلثی‌شکل، منقسم و بریده، معمولاً دارای دو بار تقسیم شانه‌ای عمیق است. گل‌ها زردرنگ مجتمع در خوشه‌های تقریباً کوتاه و تنک دیهیمی شکل، کپسول تقریباً کروی با ۵-۴ بخش مدور می‌باشد.
▪ محل رویش
در گیلان، رشت و مازندران پراکندگی دارد.
▪ زمان برداشت
برداشت محصول از سال دوم آغاز می‌شود. شاخه‌های برگ‌دار را کمی قبل از گل‌دهی در بین خرداد و تیرماه جمع‌آوری می‌کنند.
▪ قسمت مورد استفاده
سرشاخه
▪ کاربرد درمانی
محرک، بادشکن و ضدکرم است. مهمترین خاصیت درمانی که از این گیاه ذکر شده است تسکین‌دهنده نقرس و دردهای روماتیسمی می‌باشد. روغن و دم‌کرده گیاه ضدگرفتگی عضلانی می‌باشد.
▪ آثار فارماکولوژیک
اثر ضددرد و ضدالتهاب از این گیاه گزارش شده است.
▪ احتیاط مصرف
مصرف خوراکی روغن سداب باعث درد شدید معده، تهوع، ضعف، گیجی، تشنج و حتی مرگ می‌شود و تماس با گیاه تازه و آب آن باعث التهاب پوستی می‌گردد.
▪ منع مصرف
در زنان باردار مصرف نشود.
▪ ترکیبات شیمیائی:
اسانس، فلاوونوئید، فورانوکومارین، الکالوئیدهای فوروکینولین
▪ نحوه و میزان مصرف
۱) دم‌کرده: یک قاشق مرباخوری گیاه خشک، در نصف فنجان آب روزانه میل شود.
۲) عصاره سرد: یک قاشق مرباخوری گیاه خشک، در یک فنجان سرخالی آب سرد، برای مدت ۱۰ ساعت خیس و بعد از صاف کردن میل شود.
۳) تنتور: ۲۰-۵ قطره یکبار در روز میل شود.
▪ مصرف غذائی
برگ گیاه به‌عنوان طعم‌دهنده در صنایع غذائی به‌کار می‌رود.
● فوکا
▪ بید مرتفع، سیاه بید، بید خشتی
(Salix fragilis auct fl orient. Nonl (Salicaceae
▪ ریخت‌شناسی
درختان دوپایه، دارای شاخه‌های ترد و شکننده، برگ‌ها ساده، منفرد، متناوب، با گوشوارک زودافت، تخم‌مرغی باریک یا سرنیزه‌ای که همیشه پس از پیدایش گل‌ها ظاهر می‌شود.
▪ محل رویش
در کنار بستر رودخانه‌های شمال ایران می‌روید.
▪ قسمت مورد استفاده
مان گیاه
▪ کاربرد درمانی
در طب سنتی در درمان تبخال و برفک به کار می‌رود.
▪ آثار فارماکولوژیک
سالیسین موجود در گیاه یک پیش‌ساز داروئی می‌باشد که در اثر متابولیزه شدن به سالوژنین در مجاری گوارشی و قبل از جذب به اسیدسالیسیلیک تبدیل می‌شود.
▪ ترکیبات شیمیائی
گلیکوزیدهای فنلی، سالیسیلات (سالیسین)، تانن، فلاوونوئید، ساکارید (ملزیتوز، ساکارز، گلوکز، فروکتوز)
● درخت بید
Salix spp. (Salicaceae) Willow
▪ ریخت‌شناسی گیاه
درختانی انبوه که ارتفاعشان به ۲۵ متر می‌رسد، برگ‌ها در انتهاء باریک شده و به رنگ سبز می‌باشد.
▪ محل رویش
در جنگل‌های نواحی شمال ایران، مازندران، گرگان و آذربایجان می‌روید. گونه‌های این گیاه در فلور ایران و برخی کتب علمی منعکس است که با فلور ایرانیکا مغایر است.
▪ زمان برداشت
پوست از شاخه‌های درختان ۵-۳ ساله در بهار جمع‌آوری می‌شود.
▪ قسمت مورد استفاده
پوست خشک‌شده از تنه.
▪ کاربرد درمانی
مدر، تب‌بر، ضددرد، ضدالتهاب و طعم‌دهنده تلخ است. ضدعفونی‌کننده و قابض نیز می‌باشد.
▪ آثار فارماکولوژیک
سالیسین موجود در گیاه یک پیش‌ساز داروئی می‌باشد که در اثر متابولیزه شدن به سالوژنین در جاری گوارشی و قبل از جذب به اسیدسالیسیلیک تبدیل می‌شود.
▪ احتیاط مصرف
سالیسیلات‌ها سبب ایجاد تحریک گوارشی، کلیوی، حساسیت مشاهده خون در مدفوع، وزوز در گوش، تهوع، استفراغ و راش پوستی می‌شود.
▪ منع مصرف: در بارداری و شیردهی مصرف نشود.
▪ ترکیبات شیمیائی
گلیکوزیدهای فنلی، سالیسیلات (سالیسین)، تانن، فلاوونوئید.
▪ نحوه و میزان مصرف
۱) جوشانده: ۳ - ۱ گرم پوست خشک شده تنه، سه بار در روز میل شود.
۲) عصاره مائی: به نسبت ۱:۱ در الکل ۵۲% سه بار در روز میل شود.
▪ مصرف غذائی
مصرف خوراکی ندارد.

منبع : ماهنامه سرزمین سبز