تخصیص یارانه به سبد کود‌سرطان زا به رغم مزیت بهداشتی و اقتصادی، الگوی اصلاح شده‌ی مصرف کود، اجرا نمی‌شود ـ تعطیل شدن تولید کود بهینه ـ بخش اول

▪ خبرنگار:
سرویس مسائل راهبردی ایران مدتی است که موضوع بکارگیری نیروی متخصص در عرصه‌ی کشاورزی را پیگیری می کند؛ درپی کارگاه‌های متعددی که از سوی این سرویس با حضور نمایندگان بخش دولتی و خصوصی در این باره در دفتر مطالعات خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) برگزار شد، به رغم اتفاق نظر تمامی کارشناسان بخش دولتی و خصوصی درباره‌ی ضرورت تدوین و تصویب و الزام‌آور شدن مجموعه‌ی قوانین و آئین نامه‌های اجرایی لازم برای تولید محصول سالم در بخش کشاورزی، اختلاف نظرهایی درباره‌ی شیوه‌ی اجرایی این کار وجود داشت.
با توجه به سوابق علمی جناب‌عالی در این زمینه، به ویژه درباره‌ی سازوکار‌های اصلاح خاک برای تولید محصول سالم، چه راهبرد‌هایی را برای اصلاح رویه‌های تولید محصولات کشاورزی در ایران پیشنهاد می‌کنید؟
ـ دکترملکوتی:
متاسفانه بستر پیدایی استاندارد محصولات کشاورزی درایران وجود ندارد، این هدف هنگامی محقق می شود که آزمایشگاه‌های انجام آزمون‌های خاک، آب و گیاه‌پزشکی به بهره وری رسد. ما توانستیم موضوع تاسیس و راه اندازی آزمایشگاه‌های خصوصی را در مصوبه‌ی سال ۱۳۸۴ مجلس شورای اسلامی قانونمند کنیم.
درواقع همچنان‌که پزشک معالج برای آسیب شناسی و ارائه‌ی راه حل درمانی مناسب، درابتدا بیمارانش را به‌سوی آزمایشگاه خون هدایت می کند، دربخش کشاورزی نیز باید آزمایشگاه‌های مجهزخاک، آب و...تاسیس و به بهره‌وری رسد تا مهندسین کشاورزی بتوانند با در نظر گرفتن نتایج آزمون‌های مورد نیاز، پیشنهادات کارشناسی مناسبی برای رفع مشکلات موجود ارائه دهند.
اما می‌توانم بگویم در شرایط کنونی بدون توجه نبود آزمایشگاه‌های لازم، پرداختن به موضوعاتی مانند تولید محصول سالم مفهومی نخواهد داشت، زیرا پایه و اساس کار سست است.
▪ خبرنگار:
با توجه به آن‌که خاک بستر رشد و تغذیه‌ی گیاهان است و از بسترآلوده توقع تولید محصول سالم گیاهی را نمی توان داشت، به عنوان شخصی که سال‌های بسیاری در زمینه‌ی تغذیه‌ی خاک و مصرف بهینه‌ی کود تحقیق و مطالعه انجام داده‌اید، درحال حاضر مهمترین مشکل موجود در تولید محصول سالم گیاهی را در ایران چه عاملی می‌پندارید؟
ـ دکترملکوتی:
متاسفانه ۵/۸۶درصد کود مصرفی کشور فسفره است این در حالی‌ست که افزایش فسفر درخاک منجر به بروز واکنش منفی این عنصر با دیگر عناصر ریز مغذی و در نتیجه آسیب وارد آمدن به روند تغذیه‌ی گیاه خواهد شد.
وزارت جهاد کشاورزی کود اوره وفسفر را با ارزش هرکیلو ۵۰۰ ریال به زارع ارائه می دهد، بنابراین نمی‌توانیم کودهای مناسبی مانند سولفات روی را با ارزش هر کیلو ۸ هزارریال به کشاورزان پیشنهاد دهیم، ما در نامه‌ای درمورخ ۳/۱۰/۸۳ به منظور بهینه کردن نیاز کودی کشوربه دکترجهانسوز معاون وزیر در امور تولیدات گیاهی اعلام کردیم با توجه به این‌که مصرف بهینه‌ی کود موثرترین گام درافزایش کمی و کیفی تولیدات کشاورزی است؛ یکی از اصول اولیه‌ی تولید پایداررا می‌توان، ارتقاء‌ کیفیت خاک از منظر حاصل‌خیزی و برگرداندن مجدد عناصر غذایی جذب شده توسط گیاهان به خاک دانست‌ که متاسفانه به نظر می رسد در برنامه‌ی کودی کشور نادیده گرفته شده است.
در این نامه همچنین توضیح داده شده است: دهه‌ی ۱۳۷۰، برپایه‌ی یک دهه‌ تحقیقات و انجام ۵ هزار طرح تحقیقاتی و تحقیقی- ترویجی که در گستره‌ی وسیعی (از گلخانه تا مزرعه) که با کمک و مساعدت تمام نهاد‌های مسوول از جمله گروه خاکشناسی دانشگاه تربیت مدرس، پژوهشگران مؤسسه تحقیقات خاک و آب و سازمان‌های ترویج و کشاورزی استان‌ها انجام شد،‌ توانستیم نقش بسیار مثبت مصرف بهینه‌ی کود در افزایش کمی و کیفی محصولات کشاورزی در دست‌یابی به خودکفایی و پایداری در تولیدات کشاورزی، به رغم خشکسالی نشان دهیم.
هم‌چنین فرمول کودی کشور از (۱۰۰N-۱۱۱(P۲O۵)-۰۳(K۲O)+۰۳(S)+۰%(Micro به (۱۰۰N-۵۰(P۲O۵)-۲۴(K۲O)+۱۰%(S)+۱.۵%(Microبهبود یافت. تغییرفرمول کودی منجر به صرفه جویی بیش از ۵۰درصدی مصرف کودهای فسفاتی شد. که این موفقیت منجر به دریافت نشان لیاقت درجه ۳ و دریافت جایزه‌ی جهانی آکادمی علوم جهان سوم شد.
چنان‌که در زیرنویس این جدول نیز توضیح داده شده است، معمولا تحقق تامین کودهای نیتروژنی و فسفاتی ۱۰۰درصد است اما کودهای پتاسیمی به‌ویژه کود کامل ماکرو با توجه به نقشی که در ارتباط با اصلاح خاک و تغذیه‌ی گیاهی می‌تواند ایفا کند از درصد تامین بسیار پایین تری نسبت به کودهای نیتروژنی و فسفاتی برخوردار است.
براساس جدول فوق ۷۰ درصد کودهای مصرفی در بخش کشاورزی شامل اوره و فسفاتهای وارداتی می شود اما به استنادآخرین اطلاعات جمع آوری شده از چندین استان ایران متاسفانه حدود ۵/۸۶درصد یعنی ۵/۱۶درصد بیش از آن‌چه در جدول فوق گزارش شده است به این دو ماده‌ی غذایی اختصاص داشت. این موضوع درواقع زنگ خطری برای تولید پایدار و تهدیدی برای امنیت غذایی کشور است.
براساس جدول وضعیت مصرف کود در کشور طی سالهای ۱۳۸۴تا ۱۳۸۶(وزارت جهاد کشاورزی،۱۳۸۶) ۵/۸۶درصد کود مصرفی فسفر وارداتی است که حداقل ۳۰ میلی گرم بر کیلوگرم کادمیوم دارد. با ورود ۱ میلیون تن کود فسفر حدود ۳۰-۲۵ تن کادمیوم وارد چرخه ی زندگی مردم می شود. به باور من این موضوع بسیار ناراحت کننده است، در صورتی‌که ما می‌توانیم در داخل کشور کودهای مناسب با درنظرگرفتن نیاز گیاه تولید کنیم بخشی از بودجه‌ی مملکت را به واردات کود اختصاص داده‌ایم.
در ادامه‌ی این نامه توضیح داده شده است که اعتقاد مابرآن است که مصرف کود در کشور به جای جدول شماره‌ی۱ که متاسفانه براساس آن بیش از۸۶ درصد کودهای مصرفی کشور را کودهای ازته وفسفاته تشکیل می‌دهند باید مطابق جدول شماره‌ی ۲ باشد.
درحال حاضر کودهای مصرفی به صورت نامتعادل و غیرمنطبق با نیاز واقعی گیاهان در خاک‌ها زراعی مصرف می شوند. با توجه به مدارک و شواهد موجود، در چنین بستری چگونه می‌توان مدعی سیاست‌گذاری برای تولید محصول سالم شد؟
از نیمه دوم دهه‌ی ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۰، ۵هزار طرح پژوهشی در زمینه‌ی مصرف بهینه‌ی کود و معرفی کود آرمانی انجام گرفت که نتایج آن‌ها نشان لیاقت درجه سه در کار و تولید، جایزه رتبه اولی در رشته‌ی تغذیه و بهداشت از ششمین جشنواره تحقیقات پزشکی رازی، جایزه جشنواره بین المللی خوارزمی و... را به‌ دست آورد؛ اما متاسفانه تمام فعالیت‌ها و مقالات و کتاب‌هایی که در این زمینه ارائه کردیم بی نتیجه ماند.
برخی از مسوولین و مدیران احساس می کنند نتایجی که از مطالعات و طرح‌های تحقیقاتی درطی این سال‌ها کسب شده است ارزش چندانی نداشته و با بی تفاوتی به آن می‌نگرند.
برای افزایش ۲۵ درصدی تولید و ارتقاء سلامت جامعه با غنی سازی گندم گروه خاکشناسی دانشگاه تربیت مدرس تهران پیشنهاد داد تنها مسسولیت فرمول کودی ۲ تا ۳ استان از مجموعه‌ی ۳۰ استان کشور را عهده‌دار شود. با توجه به آن‌که طرح‌های ما بر پایه‌ی تحقیقات و مطالعات گسترده‌ای استوار است، مطمئن هستیم که درصورت اجرا موفق می شویم.
به رغم آن‌که در برنامه‌ی چشم‌انداز ۲۰ ساله‌ی بخش کشاورزی افزایش عملکرد، بهبود کیفیت محصولات کشاورزی و ارتقاء‌ سطح سلامت جامعه به عنوان سه هدف بنیادین مطرح شده است، اما تا به امروز گام موثری در زمینه‌ی تولید محصول سالم برداشته نشده است برای نمونه میزان نیترات در محصولات سیب زمینی بالاتر از حدمجازاست.
▪ خبرنگار:
شما خود در دروه‌ای سرپرست موسسه‌ی خاک و آب بودید، در این صورت بخشی از مسوولیت اقدامات انجام نگرفته نیز بر عهده‌ی خود شما بوده‌است، در این دوره چه راهکارهایی در زمینه‌ی بهبود کیفیت و سلامت محصولات کشاورزی و ازسویی حفاظت از محیط زیست ارائه دادید؟
ـ دکترملکوتی:
پیشینه‌ی پیگیری‌های انجام شده به سال ۱۳۷۳ می‌رسد؛ دکترکلانتری وزیر کشاورزی سابق در این سال براین موضوع تاکید کرد که افزایش تولید نباید به بهای تخریب محیط زیست بیانجامد. درپی گفته‌های ایشان خواستیم یارانه را هدفمند کنیم، اما متاسفانه با اعتراض عده‌ای مواجه شدیم و درنهایت نتوانستیم فرهنگ سازی مناسب را در این زمینه بوجودآوریم.
طی نامه‌ای در تاریخ۲۷/۸/۱۳۸۱به دکترعمادی معاون وزیر در امور نظام بهره برداری و ترویج کشاورزی اعلام کردیم؛ به منظور ارتقاء کیفیت محصولات کشاورزی تولیدی، که در نهایت منجر به افزایش ایمنی و سلامت جامعه می‌شود، به‌هنگام معرفی کشاورزان نمونه که الگو و سرمشقی برای سایر تولیدکنندگان بخش کشاورزی هستند، علاوه بر میزان تولید در واحد سطح (عملکرد هکتاری) آن‌ها، ملاک‌های کیفی محصولات تولیدی رانیز مدنظر قراردهند.
درمیان ملاک‌های کیفی، استاندارد بودن غلظت مواد آلاینده، مانند کادمیم (Cd) و نیترات (NO۳)در غده‌های سیب زمینی و پیاز و ازسویی غلظت عناصر غذایی محصولات کشاورزی مدنظر می باشند. هم‌چنین اعلام کردیم موسسه‌ی تحقیقات خاک وآب آمادگی همکاری درزمینه‌ی استانداردها و اندازه گیری غلظت عناصرغذایی را با حوزه‌ی مربوطه خواهد داشت.
در تاریخ۱۸/۸/۱۳۸۳ در نامه‌ای به مهندس علیلومشاور سازمان و مسوول هماهنگی امور ترویج و نظام بهره برداری سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان شرقی در ارتباط با سالم سازی محصولات کشاورزی به خصوص محصول سیب زمینی اعلام شد: حد مجاز غلظت نیترات در غده های سیب زمینی و پیاز برابر ۵۰ میلی گرم در کیلوگرم برحسب وزن تازه و یا ۲۵۰ میلی گرم در کیلوگرم بر مبنای وزن خشک (به شرط آن‌که درصد ماده خشک سیب زمینی ۲۰ درصد باشد) تعیین شده است، بنابراین اگر غلظت نیترات در محصول سیب زمینی بیش از حدمجاز باشد نشان‌دهنده‌ی مصرف بالای کودهای ازته و عدم رعایت اصول مدیریتی ومصرف بهینه کود است.
▪ خبرنگار:
شنیده‌ها حاکی از آن است که به دلیل آلودگی خاک به کود وسموم شیمیایی و عدم رعایت بهداشت کشاورزی آمار ابتلا به سرطان رو به افزایش است؛ آیا دراین زمینه می‌توانید مستنداتی ارائه دهید؟ همچنین با توجه به این‌ که شما پژوهش‌هایی درباره استفاده از کود اوره با پوشش گوگردی یا (SCU)، در پیشگیری از سرطان و تاثیر بسزای آن در اصلاح تغذیه‌ی گیاهان، ضمن تأمین سلامت مصرف کنندگان، انجام داده‌اید، توضیح دهید که نیاز خاک‌های زراعی ایران به این کود SCU را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ـ دکتر ملکوتی:
درزمینه‌ی دلایل افزایش آمار ابتلا به سرطان‌های دستگاه گوارش مانند سرطان‌های مری و معده بیش از هزار مقاله و کتاب و هم‌چنین پیشنهاداتی همانند کود آرمانی داشته‌ام. درحال حاضر سرطان‌های گوارشی در ایران بسیار شایع است که علت آن نوع کود مصرفی است.
درسال ۱۳۷۱ به همراه تعدادی از دانشجویان دکترا توانستیم آلودگی آب‌های شمال کشور را به نیترات اثبات کنیم که علت آن مصرف بی رویه و غیرفنی کودهای اوره است. کود ازته باید پوشش دار باشد تا ازت آن به تدریج آزاد شود و آب‌های زیرزمینی را آلوده نسازد.
در آن زمان با رویکرد مثبت دکترابتکار رئیس وقت سازمان محیط زیست، شرایط برای مطرح کردن تولید اوره با پوشش گوگردی فراهم شد، براساس آزمایش‌های بی‌شماری که در نقاط گوناگون کشورمانند شالیزارها و مزارع گندم در مورد اثر بخشی کود SCU انجام شده است این نتیجه حاصل شد که مصرف این کود سبب افزایش کارآیی ازت، کاهش آب‌شویی ازت، کاهش آلودگی نیترات آب های زیرزمین و اثر بخشی بسیار مطلوب آن در مزارع برنج، نیشکر و حتی گندم شده است، تولید و مصرف آن در سطح وسیع در کشور مورد تایید می باشد.
پس از ۳ سال آزمایش‌های گوناگونی که درارتباط با این طرح انجام دادیم، نتایج حاصل به وزیر وقت کشاورزی ارائه شد و ایشان پس از تایید، نتایج طرح را به آقای نعمت زاده مدیرعامل شرکت ملی پتروشیمی ارجاع دادند، سپس قرار شد واحد تولیدی این کود به‌وسیله‌ی بخش خصوصی در بندر امام راه اندازی شود.
بخش خصوصی با دریافت ۴ میلیارد تومان وام واحد تولیدی ۶۰ هزار تنی را راه اندازی کرد اما متاسفانه امروز مدیران کود SCU را لوکس معرفی کردند و با توجه به این‌که به کودهای لوکس یارانه تعلق نمی گیرد، درحال حاضر واحد تولید SCU در مجتمع پتروشیمی بندرامام تعطیل شده است. این در حالی است که سرمایه‌گذار،از لحاظ قانونی نیز نمی تواند این کود را صادر کنند زیرا برای تأسیس واحد تولیدی از یارانه استفاده کرده است. متاسفانه کودی که می تواند از افزایش سرطان‌های دستگاه گوارشی جلوگیری کند را لوکس معرفی می کنند.
ما در تاریخ۱۰/۱۲/۱۳۸۵طی نامه ای به آقای دکتر پورجم رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس اعلام کردیم؛ پیرامون اعلام نظر درباره‌ی کود اوره با پوشش گوگردی (SCU) یا Sulphur Coated Urea، ضمن ارج نهادن به تلاش‌های سرمایه‌گذار بخش خصوصی برای بومی سازی تولید این کود با ارزش در داخل کشور و جلوگیری ازخروج حداقل ۳۰ میلیون دلار ارز که قراربود برای خرید دانش فنی آن کود از کانادا توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی پرداخت شود و با توجه به فراوانی عنصرگوگرد در داخل کشور (درحال حاضر متجاوز از ۵/۱ میلیون تن در سال گوگرد تولید می شود که بیشتر آن‌ها بدون استفاده مانده است) و نیاز خاک‌های زراعی به این عنصر غذایی و اصلاح کننده و از سوی دیگربراساس آزمایش‌های بی‌شمار انجام گرفته و نتایجی که در پیش توضیح داده شد تولید و مصرف آن در سطح وسیع در کشور مورد تایید می باشد.
تمام سازمان‌های مرتبط طی نامه‌هایی به وزیر مصرف این کود را ضروری اعلام کردند هم‌چنین قرار بود به علت کمبود عنصر روی در شالی‌کارهای شمال، به کود Zinc,SCU نیز اضافه و کود کاملی به بازار عرضه شود، اما متاسفانه بار دیگر هنگامی‌که قرارشد این کود در سطح تجاری و انبوه تولید شود کود ‌را لوکس معرفی کردند و یارانه آن حذف شد.
جالب است هنگامی‌که به فسفر وارداتی یارانه تعلق می گیرد شخصی اعتراض نمی کند، اما اوره با پوشش گوگردی (SCU) را کود لوکس معرفی می‌کنند. ما ظرفیت تولید بیش از ۱ میلیون تن کود کامل میکرو را داریم اما به دلیل عدم تخصیص یارانه حذف می شود.
طی جلسه‌ای که با حضور آقای بروجردی در کمیسیون امنیت ملی تشکیل شد ما به استناد مقالات و طرح‌های تحقیقاتی ایده آل بودن این کود را اثبات کردیم، اما تا کنون بدون ارائه‌ی دلیل و مدرکی اختصاص یارانه به این کود رد شده‌ است. مسوولین موسسه‌ی تحقیقات آب و خاک نیز علت نپذیرفتن این کود را بالا بودن هزینه‌ی تمام شده آن اعلام کرده‌اند.
از سویی باید به این مسئله توجه داشت که کشاورز برای خرید کود درابتدا به شرکت‌های خدماتی -دولتی مراجعه و از آن‌ها کود یارانه‌ای دریافت می‌کند. طبیعی است که او بدون درنظر گرفتن سلامت مصرف کنندگان، کودی را خریداری می‌کند که از نظر اقتصادی برایش مقرون به صرفه باشد.

گفت و گو:
مهندس مرجان طاووسی ـ خبرنگار مهندسی کشاورزی سرویس مسائل راهبردی ایران

منبع : خبرگزاری ایسنا