میرزا ابراهیم خان حکیم الملک

میرزا ابراهیم خان حكیم الملك فرزند میرزاابوالحسن حكیم باشی در سال ۱۲۸۸ه. ق در تبریز متولد شد. او تا سال ۱۳۰۶ ه. ق در دارالفنون مظفری تبریز به تحصیل پرداخت و در همین سال به تهران رفت و به ادامهٔ تحصیل در دارالفنون تهران پرداخت. در سال ۱۳۱۰ بر اثر بروز بیماری وبا در تهران میرزا ابراهیم خان كه تحصیل خود را در دارالفنون به اتمام رسانده بود به تبریز بازگشت و تمایل خود را برای ادامهٔ تحصیل با برادر بزرگش نصرت الحكما در میان گذاشت. سرانجام تلاش برادر مثمر ثمر بود و او موفق شد تا از ولیعهد مظفرالدین میرزا مجوز ادامهٔ تحصیل در فرنگ را بگیرد. میرزا ابراهیم خان در سال ۱۳۱۰ برای ادامهٔ تحصیل در رشتهٔ پزشكی دانشگاه پاریس عازم فرنگ شد. این ادامهٔ تحصیل چند سال به طول انجامید و سرانجام نیمه و ناتمام ماند.
در سفر اول مظفرالدین شاه به اروپا، میرزا ابراهیم خان به استقبال شاه در اتریش رفت و از آن پس در التزام ركاب شاه درآمد، به تهران بازگشت و با منصب پیشخدمت باشی سلام به خدمت در دربار مظفری پرداخت. او به زودی پله های ترقی را طی كرد و در سال ۱۳۲۰ در سفر دوم مظفرالدین شاه به فرنگستان سمت طبیب مخصوص را داشت.یكسال بعد، پس از مرگ میرزا محمودخان حكیم الملك، لقب حكیم الملك به میرزا ابراهیم خان اعطا شد ولی چهار ماه بعد به خاطر تجویز داروی اشتباه برای مظفرالدین شاه از سمت خود بركنار شد و جای او را دكتر خلیل خان اعلم الدوله اشغال كرد.
میرزا ابراهیم خان همچنان در جرگهٔ درباریان بود و در سال ۱۳۲۳ در سفر سوم شاه به فرنگستان او را همراهی كرد. میرزا ابراهیم خان حكیم الملك در دوران تحصیل در فرانسه با اندیشه فراماسونری آشنا شد و در صدد برآمد تا این تشكیلات را در ایران نیز بنیاد گذارد. تلاشهای او و همفكرانش سرانجام در سال ۱۳۲۴ه. ق نتیجه داد و در همین سال فرمان تاًسیس لژ بیداری ایران از سوی لژ فراماسونری گراند اوریان پاریس صادر شد. او كه از مشروطه خواهان بود در سال ۱۳۲۵ به همراه عده أی دیگر از اعضای لژ بیداری مانند حسینقلی خان نواب، میرزا سلیمان میكده، سیدعبدالرحیم خلخالی، سیدمحمدرضا مساوات، سیدحسن تقی زاده و ملك المتكلمین وو برخی دیگر كمیتهٔ سری انقلاب ملی را تشكیل دادند. از اهداف این كمیته مبارزه با مخالفان مشروطه، تشكیل نیروی نظامی و تهییج مردم با استفاده از منابر و وعاظ بود. جلسات این كمیتهٔ شبه ماسونی هر نیمه شب در منزل میرزا ابراهیم خان حكیم الملك تشكیل می شد و تا قبل از طلوع آفتاب اعضای این كمیته متفرق می شدند. با پیروزی مشروطه خواهان، مجلس شورای ملی تشكیل شد و میرزا ابراهیم خان نیز در ۱۰ صفر ۱۳۲۶ به جای یكی از نمایندگان مستعفی به نمایندگی مجلس منصوب شد. او در مجلس به گروه تقی زاده پیوست و به فعالیت در انجمن آذربایجان كه نظرات تندروانه داشت پرداخت.
در روز بمباران مجلس، میرزا ابراهیم خان به همراه سیدعبدالله بهبهانی، سیدمحمد طباطبایی و دیگر نمایندگان به پارك امین الدوله گریخت و تا شب هنگام در این پارك پنهان بود تا آنكه در نیمه شب با استفاده از تاریكی و لباس مبدل خود را به سفارت فرانسه رسانده و پناهنده شد. ازجمله اقدامات مهم وی، خارج كردن اسناد لژ بیداری از منزل ظهیرالدوله قبل از بمباران مجلس بود.در روز بمباران مجلس، میرزا ابراهیم خان به همراه سیدعبدالله بهبهانی، سیدمحمد طباطبایی و دیگر نمایندگان به پارك امین الدوله گریخت و تا شب هنگام در این پارك پنهان بود تا آنكه در نیمه شب با استفاده از تاریكی و لباس مبدل خود را به سفارت فرانسه رسانده و پناهنده شد. ازجمله اقدامات مهم وی، خارج كردن اسناد لژ بیداری از منزل ظهیرالدوله قبل از بمباران مجلس بود.
او موفق شد تا این اسناد را به همراه یكی دیگر از اعضای لژ به سفارت فرانسه منتقل كند. پس از بیست روز تحصن در سفارت فرانسه، مورد عفو قرار گرفت و از این محل خارج شد و در دوران استبداد صغیر در تهران بر علیه محمدعلی شاه فعالیت بسیار كرد و پس از فتح تهران به فاتحان پیوست. او یكی از بیست و هشت عضو كمیسیون عالی بود كه توسط فاتحان برای رسیدگی به امور كشور تشكیل شده بود. از اولین اقدامات این كمیسیون انتصاب احمد میرزای ولیعهد به پادشاهی، تشكیل كمیسیون اعانه برای تاًمین مخارج فوری كشور كه كمیسیون اصلاح اوضاع مالی بود. كمیسیون انتصاباتی نیز انجام داد كه یكی از آنها انتصاب حكیم الملك به معاونت وزارت دربار بود. حكیم الملك در دورهٔ دوم مجلس شورای ملی به نمایندگی از آذربایجان انتخاب شد و این بار هم به همراهی با سیدحسن تقی زاده، حسینقلی نواب و سیدمحمدرضا مساوات حزب تندروی دموكرات را بنیان گذاشت.
پس از هشت ماه در رجب ۱۳۲۸ از نمایندگی استعفا داد و در كابینهٔ مستوفی الممالك به وزارت مالیه منصوب شد ولی عمر وزارت وی نیز كوتاه بود و چهار ماه بعد به علت اختلاف بین اعضای اعتدالی و دموكرات كابینه از منصب خود كناره گرفت. او در كابینه های محمدولی خان تنكابنی، و صمصام السلطنه نیز به وزارت برگزیده شد. در رژیم پهلوی خود سه بار به نخست وزیری و چند دوره به نمایندگی مجلس سنا منصوب شد و همچنین مناصب گوناگون دیگری نیز به وی داده شد. میرزا ابراهیم خان حكیم الملك در سال ۱۳۳۸ ش در تهران درگذشت.
از حكیم الملك مجموعه أی نزدیك به ۶۰۰ برگ سند و دویست و نود قطعه عكس در مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران موجود می باشد.

فاطمه معزی

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران