این ساعات لطیف

نخستین کاری که باید در ارتباط با ماه مبارک رمضان انجام گیرد، به‌دست آوردن نگاه صحیح نسبت به آن است؛ نگاهی برگرفته از آنچه کتاب خدا و پیشوایان راستین الهی به انسان ارائه کرده‌اند.
به‌ این ترتیب انسان مومن، در آغاز و پیش از انجام هرگونه رفتار و برخورد با این ماه، در تب و تاب به دست آوردن آگاهی از چیستی ماه رمضان و کسب معرفت لازم درباره مقام، موقعیت و جایگاه آن است.
آن گونه که امام زین‌العابدین‌(ع) این آگاهی و معرفت را ملتمسانه از پروردگارش طلب می‌کند:‌«خدایا بر محمد و آل او درود فرست و شناخت فضیلت ماه رمضان و بزرگداشت حرمتش را به ما الهام فرما.
شناخت ماه مبارک رمضان، تعیین‌کننده‌ نحوه برخورد با آن، پی‌بردن به ماهیت و موقعیت ماه رمضان و آگاهی از چیستی آن است. در پرتو شناساییِ موقعیت و جایگاه ماه خدا است که انسان مومن هنگام حلول و تشریف فرمایی آن، می‌تواند استقبال شایسته‌ای از آن به عمل آورد.
در حقیقت با این شناسایی و شناخت راه چگونگی برخورد با این ماه و نوع رفتار با آن هموار می‌شود. در این خصوص، این گزارش انس بن مالک شنیدنی است: ‌هنگامی که ماه رمضان فرا می‌رسید پیامبر (ص) می‌فرمود: «منزه است خدا، بنگرید که به استقبال چه می‌روید و چه به شما روی می‌آورد و این جمله را سه بار تکرار می‌فرمود.»
در سایه این شناخت و شناسایی است که نقش بی‌بدیل، تاثیر شگرف و آثار و فواید ارجمند آن هویدا می‌شود و تلاش و تقلای انسان مومن برای شرف‌یابی به محضر آن، رعایت وظایف و آداب، بهره‌مندی از برکات و کوشش برای نگهداری و از دست نرفتن لحظات و ساعت آن را بر می‌انگیزد.
چنانچه در روایت ابو مسعود انصاری از پیامبر اکرم(ص) می خوانیم:‌«اگر بنده، از آنچه در ماه رمضان قرار داده شده آگاهی داشت، با تمام وجود دوست می‌داشت که همه سال، ماه رمضان باشد.»
به هر حال برخورداری از درک درست از ماه مبارک رمضان، زمینه و موجبات به دست آوردن مواهب و برکات الهی و هدایا و عطایای ربانی در این ماه را فراهم می‌کند.ماه رمضان نعمتی بسیار بزرگ و موهبتی بسیار عظیم است که بی‌تردید هرکس با بهره‌مندی درست و شایسته از آن نیکبختی خود را رقم زده، قله سعادت و ظفرمندی را فتح کرده و مدال پر افتخار رستگاری را نصیب خود می‌کند؛ نعمتی که از شدت گرانقدری و ارجمندی نمی‌توان برای آن قیمت و‌ بهایی تعیین کرد. از این رو سزاوار است، کسی که از این نعمت بزرگ بهره‌مند شد خداوند را شکر فراوان و سپاس بسیار گوید: «اگر آنچه را که در ماه رمضان برای شما قرار داد شده می‌دانستید فراوان شکر خدا می‌گذاشتید.»
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «نفحت‌های حق، بوهای خوش الهی، عنایت و رحمت‌ها و دم مبارک خداوندی، اندر این ایام پی درپی می‌آیند، یعنی در تمام اوقات و در همه ساعات؛ پس ای کسانی که نفحات الهی را طالب هستید این اوقات را که نفحه حق به شما می‌رسد با گوش هوش، غنیمت شمرید و این ساعات لطیف و شریف را دریابید.»
● شناسایی و شناساندن ماه رمضان
یکی از اوصاف ماه رمضان که در برخی از روایات و ادعیه بدان تصریح شده صفت «مبارک» است، اینک تعدادی از آنها را با هم مرور می‌کنیم:
پیامبر(ص) فرمود: «ماه رمضان به سوی شما آمد؛ ماه مبارک؛ ماهی که خداوند روزه‌اش را بر شما واجب کرده است...»
از امام علی (ع) روایت شده که فرمود: روزی رسول خدا (ص) چنین فرمود: مردم، ماه خدا همراه با برکت و رحمت و مغفرت به شما روی آورده است...
در گزارشی از سلمان فارسی آمده است: «رسول خدا (ص) در آخرین روز ماه شعبان برای ما سخنرانی کرد و چنین فرمود: ماه رمضان؛ماهی مبارک؛ ماهی که در آن ماه، شب قدر که از هزار شب برتر است، سایه خود را بر شما گسترده است...»
نیز از رسول خدا (ص) روایت شده که آن حضرت همیشه در شب اول ماه رمضان اینگونه دعا می‌خواند:‌«حمد و سپاس خدایی را که ما را به تو ای ماه مبارک کرامت بخشید...»
از امام صادق (ع) روایت شده که آن حضرت در آخرین شب ماه شعبان و در نخستین شب ماه رمضان این دعا را می خواند: «بارالها! این ماه مبارک را که در آن قرآن، برای راهنمایی مردم، نشانه هدایت و جداکننده حق و باطل فرو فرستاده شد، فرا رسید...»
به هر روی، فراوانی اطلاق عنوان «مبارک» بر ماه رمضان در متون دینی موجب شده این عنوان جزو مشهورترین اوصاف و عناوین این ماه شناخته شود.
● معنی برکت و مبارک در لغت و قرآن
علمای لغت واژه «برکت» را به فزونی و رشد همراه با ثبات و دوام معنی کرده اند.
در کتاب لسان العرب به نقل از ابن عباس آمده است: «معنی برکت، فراوانی در هر چیز خیر است».
راغب اصفهانی نیز آن را به معنای ثبوت و استقرار خیر الهی در چیزی می‌داند، چنانچه برکه «چیزی شبیه حوض» به جایی که آب در آن مجتمع و مستقر می‌شود، گفته می‌شود، اما مبارک، به آنچه که در آن خیر فراوان وجود دارد و از او بروز و صدور می‌یابد اطلاق می‌شود.
زجاج می‌گوید: «مبارک آن چیزی است که از آن خیر فراوان برآید». راغب نیز می‌نویسد:«به آنچه که خیر و فایده الهی در آن ثبوت و استقرار داشته باشد مبارک گفته می‌شود».
بنابراین، آنچه در آن خیر فراوان و نفع و فایده بسیار، ثبات و قرار داشته و از آن صادر شود، مبارک نامیده می‌شود، اما عنوان «با برکت» و «مبارک» در آیات قرآن کریم و در این موارد به کار رفته است:
۱) ذات اقدس الهی که خیر محض و برکت ناب است: «تبارک الله رب العالمین»، «فتبارک الله احسن الخالقین».
۲) قرآن کریم: «وهذا کتاب انزلناه مبارک»، «وهذا کتاب انزلنا مبارک فاتبعوه...»، «کتاب انزلناه الیه مبارک لیدبروا آیاته...».
۳) خانه خدا (کعبه): «ان اول بیت وضع للناس للذی ببکه مبارکا وهدی للعالمین».
۴) مسجد الاقصی: «.. الی المسجد الاقصی الذی بارکنا حوله...»
۵) شب قدر: «انا انزلناه فی لیله مبارکه...»
۶) پیامبران الهی: «وجعلنی مبارکا اینما کنت...»، «وبارکنا علیه وعلی اسحاق...»
۷) باران: «ونزلنا من السما ماء مبارکـا...»
● راز مبارکی ماه رمضان
بی تردید مبارکی و نامبارکی و سودمندی و زیان‌باری هر چیزی که به انسان منتسب می‌شود، با حیات آدمی و ابعاد وجودی او رابطه‌ای تنگاتنگ و گسست ناپذیر داشته و با مصالح و مفاسد حیات و جنبه‌های مختلف وجود او ارتباط کامل دارد. به همین علت، برای پی بردن به «مبارکی» ماه رمضان و برکت زایی آن برای انسان، توجه و تامل در نکات زیر ضروری است:
۱) حقیقت حیات و گوهر وجود انسان: روشن است که آدمی علاوه بر جنبه‌های مادی و زندگی حیوانی از جنبه‌های معنوی و زندگی انسانی نیز برخوردار است. این جنبه معنوی و انسانی در پرتو اعطای وجودی برتر به او بخشیده شده است: «.. ثم انشاناه خلقا آخر فتبارک الله احسن الخالقین»، «فاذا سویته ونفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین».
این وجود برتر و حقیقت فراتر که اساس هستی و گوهر حیات انسان را تشکیل می‌دهد همان روح آدمی و جان انسانی است که دیگر موجودات از آن بهره‌ای ندارند؛ غیر این جانی که در حیوانات است آدمی را عقل و جانی دیگر است که در صورت نبود این گوهر ارجمند، آدمی از حیات انسانی تهی شده و در ردیف دیگر حیوانات قرار خواهد گرفت.
۲) نیازمندی‌ها و موجبات حیات انسانی: همان گونه که برای حیات حیوانی و جنبه مادی انسان نیازمندی‌ها و خواسته‌هایی متناسب با آن وجود دارد و در صورت تامین نشدن و پاسخ ندادن به آنها حفظ و بقای آن ناممکن است، برای حیات انسانی و معنوی نیز نیازها و تمایلاتی وجود دارد که حفظ و بقای آن تنها در پرتو تامین و برآورده کردن آنها امکان پذیر خواهد بود.
پیداست که نیازمندی‌ها و خواسته‌های این دو جنبه وجود و دو بعد حیات انسانی متناسب با تفاوت و اختلاف آنها متفاوت و مختلف خواهد بود؛ تغذیه، رشد، بالندگی و نشاطِ بعد حیوانی و جنبه مادی انسان، به امور مادی و تامین خواسته‌های حیوانی وابسته است و از امور مورد نیازِ بعد انسانی بیگانه و بی‌خبر؛ اما برای تغذیه، فربهی، شادابی و پرورشِ بعد انسانی و جنبه معنوی و روحی انسان موجبات و نیازمندی‌های دیگری وجود دارد و این گونه نیست که با به دست آوردن عوامل و زمینه‌های شادابی، فربهی و آسایش تنی، زمینه تنومندی، رشد، نشاط و آرامش جان نیز فراهم شود.
۳) هدف ماه رمضان: بنابراین، در خصوص هدف و نقش ماه رمضان برای پرورش، رشد و بالندگی جان و تامین خواسته‌های آن باید به سراغ اموری غیر از عوامل تامین کننده نیازهای تن شتافت.
هدف اساسی و نتیجه نهایی و دستاورد اصلی «روزه» که برجسته‌ترین وظایف مسلمان در ماه مبارک رمضان بوده، تقوا است:«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما نوشته شده؛ آن گونه که بر آنها که پیش از شما بودند نوشته شد، تا پرهیزکار باشید.»
تقوا که همان نگهداری، کنترل و مهار تمایلات حیوانی و خواسته‌های نفسانی است، یک امر واقعی و عینی است که در سایه روزه و روزه‌داری در وجود انسان محقق می‌شود.
ماه رمضان با همه آنچه به همراه دارد (و برجسته‌ترین آن روزه است)، در صدد کنترل انسان و مهار تمایلات جسمانی و ایجاد و تقویت روحیه مقاومت در برابر جاذبه‌های نفسانی است تا بتواند بعد حقیقی و گوهر اصلی وجود انسان را سرزنده، بالنده، با نشاط و فربه کند؛
تا تو تن را چرب و شیرین می‌دهی
گوهر جان را نیابی فربهی
۴) ارتباط ماه رمضان با حیات حقیقی انسان:انسان برای تامین حیات معنوی خود و تقویت، پرورش و فربهی روح خویش به این ماه الهی نیازمند است.
گرچه این فریضه الهی مانند دیگر فرایض و تکالیف اسلامی تنها با یک بعد وجود انسان سروکار ندارد و فواید و آثار آن به حیات روحی انسان محدود نمی‌شود و ضمن تامین نیازهای روحی و درپی داشتن آثار و نتایج معنوی، بهره‌ها و برکات مادی و دنیوی را هم برای انسان و جامعه به همراه دارد، ولی هدف اصلی و نقش اساسی و تاثیر عمده ماه رمضان به حیات معنوی و روان انسانی مربوط می‌شود و آدمی برای بالندگی، رشد و چالاکی به امساک، منع و محدودیتی که ماه رمضان برای بعد حیوانیِ انسان ایجاد می‌کند نیازمند است.
این امساک، هرگز به معنای محرومیت و از دست دادن توانایی‌ها و گرفتار ضعف و ناتوانی شدن نیست.«روزه» برای پیشگیری از محرومیت انسان و ایجاد قدرت کنترل در برابر شهوات نفس و تمایلات تن و برخوردار ساختن جان انسان از گوهرها و کمالات انسانی بسیار لازم و ضروری است.
چه بسیار افرادی که با رها کردن نفس و تن دادن به شهوات آنی و هوس‌های زودگذر، در حسرت ازدست دادن گوهر انسانیت نشسته و گرفتار اندوهی همیشگی شده‌اند: امام علی (ع) فرمود: و چه بسا شهوت یک لحظه که مایه اندوه طولانی شود.
باتوجه به نکات چهارگانه فوق، اکنون می‌توان چهره مبارک و سیمای پر خیر و برکت ماه رمضان را مشاهده کرد و به برکت‌آفرینی آن برای انسان پی برد. البته این چهره زیبا و سیمای نورانی آنگاه قابل مشاهده است که پرده از دیدگان آدمی برداشته شود و غبار تن، حجاب رخسار زیبای جان نشود و خواهش‌های نفسانی، مانع رویت ارتباط میان نیازهای جان آدمی با حقیقت و ماهیت روح‌پرورِ ماه رمضان نباشد و نگاه صحیح نسبت به این ماه و رابطه آن با جان انسانی و نیازهای او بدست آید.
در این صورت لحظه لحظه این ماه و همه آنچه که به همراه دارد، موجب خیر، برکت و مبارکی برای انسانی است که آن را درک کرده و در آستانش بستر افکنده است. چقدر شنیدنی است این گزارش محمد بن مسلم از امام باقر (ع):«خداوند دارای ملائکه‌ای است که وظیفه آنان استغفار کردن برای روزه‌داران در هر روز از ماه رمضان تا پایان این ماه است و در هر شب هنگام افطار به روزه داران بشارت می‌دهند: ای بندگان خداوند اندکی گرسنگی را چشیدید و به‌زودی سیر میشوید. شما و آنچه که در شماست مبارک شد» (وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۱۷۶.).
آری، اگر روح انسان را بشناسیم و نیازهای حقیقی او را بدانیم و رابطه بنده با خدا و راز نیازمندی بشر به ارتباط با عالم ملکوت را به درستی بیابیم، نه تنها ماه رمضان را موجب محرومیت و محدودیت نمی‌دانیم، بلکه آن را موجب توسعه و پیشرفت وجودی و صعود و تکامل انسانی خواهیم دانست.
در این صورت، برای تکامل و تعالی انسان و رسیدن به کوی حق، روزه و ماه رمضان (و اموری که موجب بالندگی و نشاط و قوت جان می‌گردد) را لازم و ضروری خواهیم شمرد؛ چنانکه در این روایت نبوی آمده است:«کسی که خدا را به درستی شناخته و به عظمت او پی برده باشد، دهان خود را از سخن و شکمش را از غذا بازداشته و رنج روزه و عبادت (نماز و شب زنده داری) را بر خود هموار می‌کند» (امالی صدوق، ص ۲۴۹).

حسن احمدی‌زاده

منبع : روزنامه همشهری