پزشکی اجتماعی یا بهداشت عمومی

تحول سریع علم و ایجاد شاخه‌های گوناگون علمی در عصر حاضر، موجب می‌شوند تا اگر به درستی و با دقت لازم به واژه‌ها توجه نکنیم، بسیاری اوقات دچار سوءبرداشت از مفاهیم موجود در آنها شویم. یکی از رشته‌هایی که طی قرن گذشته دستخوش تحولات زیادی شد، شاخه‌ای از علم است که ما آن را در ایران بیشتر با عنوان «پزشکی اجتماعی» می‌شناسیم. نگاه به گذشته این رشته و توجه به تازه‌های آن، می‌تواند کمک زیادی به فهم ما از این شاخه علمی بکند.
تاریخچه پس از جنگ جهانی دوم، با شیوع بیماری‌های واگیردار و مرگ و میر ناشی از آنها، کشورهای اروپایی و به طور عمده کشورهای درگیر در جنگ به فکر جلوگیری از پیشرفت بیماری‌ها و عوارض ناشی از آنها افتادند. این توجه موجب شد تا «مراعات اصول بهداشتی» (Sanitation) در مجامع علمی مطرح شود.
تحولات اجتماعی طی زمان موجب شد تا موضوع فوق، گستردگی بیشتری پیدا کند. گسترش این علم سبب شد ت ا «مراعات اصول بهداشتی» به «علم بهداشت» (Hygiene) تبدیل شود. در واقع پس از آنکه جامعه جهانی توانست بر مشکلات اولیه و حادی که پس از جنگ جهانی حادث شده بودند فایق آید، دایره مطالب بهداشتی مورد بحث در این حوزه باز هم وسیع‌تر شد. تغییر تحولات اجتماعی و شهری، موضوع «علم بهداشت» را به «بهداشت عمومی» (Public health) تبدیل کرد.
در این تعریف، کماکان علاوه بر موضوعات گذشته که مورد توجه بودند، موضوعات جدیدتری نیز به این علم اضافه شد و گستره بیشتری پیدا کرد. هم‌زمان با این تغییر و تحولات، تحقیقات و مطالعات نیز در این زمینه گسترش پیدا کردند. انتشار مجلات عمومی معتبری مانند BMJ یا Lancet مقدمه‌ای بودند برای اینکه این کار وسعت بیشتری پیدا کند.
تغییر و تحولات اجتماعی ـ سیاسی در سطح جهان و اضافه شدن مطالب جدید به دایره دانش بشر، موجب شد تا «بهداشت عمومی» به «پزشکی اجتماعی» (Community medicine) تبدیل شود.
● رشته علمی ـ تعریف علمی
برای آنکه تفاوت این دو رشته را بهتر درک کنیم، نگاهی به تعاریف بین‌المللی آنها داریم. بر اساس منابع علمی مستند، پزشکی اجتماعی اینگونه تعریف شده است:
«پزشکی اجتماعی در پی آن است تا تاثیرات شرایط اقتصادی و اجتماعی را بر سلامت و بیماری جستجو کرده و شرایطی را فراهم کند که به جامعه‌ای سالم‌تر منجر شود.»
این نوع از مطالعات در اوایل سال ۱۸۰۰ میلادی آغاز شد. گسترش فقر و بیماری ناشی از انقلاب صنعتی در دهه‌های آغازین ۱۸۰۰ در میان اقشار محروم موجب سرآغاز تولد رشته‌ای به نام پزشکی اجتماعی شد (که سیر تاریخی این تحولات را پیش‌تر بیان داشتم). از جمله چهره‌های شاخص و پیشگام در تاریخ پزشکی اجتماعی می‌توان به «Rudolf Virchow» و «سالوادر آلنده» اشاره کرد.
اما بهداشت عمومی در متون علمی این گونه تعریف شده است: «علم و هنر پیشگیری از بیماری و افزایش طول عمر و ارتقای سلامت از طریق تلاش‌های نظام‌مند و انتخاب آگاهانه جامعه، سازمان‌های عمومی و خصوصی و فردی و اجتماعی.» این تعریف در سال ۱۹۲۰ و از سوی «Winslow» ارایه شد.
● چیرگی پزشکی بر سلامت
مباحث جدید، نوع نگاه وسیع بالینی و ورود مسایل بالینی به حوزه پزشکی اجتماعی موجب شد زمانی احساس شود که وجه پزشکی و وجه بالینی در حال غلبه یافتن بر وجه سلامت در این شاخه از علم است. بنابراین پیشگامان این رشته بار دیگر به گذشته بازگشت کردند و عنوان داشتند که ما نه پزشکی اجتماعی می‌خواهیم و نه سلامت اجتماعی، بلکه ما دنبال همان بهداشت عمومی هستیم. به همین دلیل امروزه بسیاری از دپارتمان‌های علمی و دانشگاهی و انجمن‌های علمی که نام خود را تغییر داده بودند، دوباره به گذشته بازگشت کرده‌اند.
برای مثال، یکی از تشکل‌های حرفه‌ای و بسیار شناخته شده در جهان، انجمن سلطنتی پزشکان انگلستان است. این انجمن یک دپارتمانی داشت با عنوان
Faculty of Public Health Medicine در چند سال اخیر با توجه به همین نگاه جدید، لغت پزشکی از نام دپارتمان حذف شده و فقط نام بهداشت عمومی باقی مانده است.
این نگرش به این نکته تاکید دارد که در سلامت عمومی علاوه بر وجوه بالینی، مسایل دیگری نیز مطرح هستند که در بسیاری از اوقات فراموش می‌شوند.
صاحب‌نظران رشته بهداشت عمومی بر این نکته تاکید می‌کنند که سلامت فقط جسم نیست. سلامت، جنبه‌های متعددی دارد و این جنبه‌ها فقط در بیمارستان‌ها برآورد نمی‌شوند. متاسفانه کماکان در کشور ما از واژه پزشکی اجتماعی برای اشاره به این شاخه علمی استفاده می‌شود. این نشان می‌دهد که ما هنوز درک درستی از ابعاد این رشته در کشور خود نداریم.
متولیان سلامت در کنار مباحثی که مطرح می‌کنند، باید به طور عملی ثابت کنند که به ابعاد گوناگون سلامت توجه دارند. نباید سیاست‌ها طوری تدوین شوند که سلامت روان، سلامت اجتماعی، سلامت کار و... مورد بی‌مهری قرار بگیرند. مورد استقبال قرار گرفتن عوامل اجتماعی تاثیرگذار بر سلامت در سطح جهان، نشان دهنده ایجاد یک نگرش صحیح از سلامت است.

دکتر علی منتظری
استاد پژوهش و رییس پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی

منبع : هفته نامه سپید