کویرهای جنوب تهران ، تهران

كویرها با وجود شرایط نامناسب زیستی، دارای ویژگی‌هایی بی‌مانند‌اند. هر یك از این ویژگی‌ها در صورت برنامه‌ریزی و بهینه‌سازی ارزش‌های نهفته آن می‌توانند كویرها را جذاب‌تر كنند.
آب و هوای كویر دست‌كم در نیمی از سال دل‌پذیر است. آسمان در شب كویر به راستی برای شهرنشینان و طالبان چشم‌اندازهای نو، دیدنی و شگفت است. شب‌ها آسمان پرستاره دیدنی‌تر از آن است كه به تصور درآید. سكوت محض و آرامش كامل، چشم‌اندازهای بدیع، سراب‌های اغواكننده، زمین‌های سیاه وسفید، خاك‌های برآمده، موزائیك‌های تشكیل شده از نمك، لایه‌های نمكی برخاسته از زمین و سایر مناظر طبیعی و زیبا را تنها می‌‌توان در كویرها دید. علاوه بر این زیبایی‌ها، كویر آثار تاریخی و باستانی پرشماری مشتمل بر كاروان‌سراها، كاخ‌ها، آب‌‌انبارها، قنات‌ها، مراكز زیارتی و مذهبی را در خود جای داده است. این نشان‌گر دیرینگی زیست انسان در كناره‌های كویر است.
میان قوس‌های جنوبی البرز در شرق تهران و بلندی‌های آتشفشانی خرقان و ساوه و تفرش در جنوب غربی پایتخت، منطقه‌ای بزرگ و مثلث مانند است كه قاعده آن در شرق كوه‌های طبس تا كوه‌های سبزوار واقع شده است. دو ضلع دیگر آن از یك سو به كوه‌های تفرش و كاشان و انارك و جندق و از سویی دیگر به ارتفاعات جنوبی البرز و سمنان و كوه‌های ته‌رود تا سبزوار می‌انجامند. این منطقه را دشت كویر می‌نامند. یك ضلع این مثلث در جهت شمال غربی به جنوب شرقی و ضلع دیگر آن در جهت جنوب غربی به شمال شرقی است. سمت شمال غربی به جنوب شرقی مربوط به چین‌های البرز شرقی تا كوه‌های خراسان است. حوزه‌های داخل این مثلث را ارتفاعاتی از هم جدا می‌كند. در مركز این مثلث ارتفاعات خور و جندق و در مغرب آن ارتفاعات دوازده امام و سیاه‌كوه و سفیدآب و كوشك كوه واقع شده و بین آن‌ها چاله‌ها و حوزه‌هایی قرار دارد. حوزه مسیله در مغرب و حوزه‌ دشت كویر در مشرق است. بخشی از محدوده جنوب استان تهران در حوزه‌ كویر مسیله قرار گرفته است. ویژگی‌های عمومی این حوزه در زیر برشمرده می‌شود :
حوزه مسیله به صورت چهار ضلعی در جهت شمال غربی به جنوب شرقی قرار گرفته است كه گودترین آن در جنوب شرقی، دریای نمك یا دریای مسیله نام دارد. در شمال غربی حوزه، بلندی‌های آتشفشانی ساوه و زرند، و در جنوب غربی آن بلندی‌های ساوه، قم و كاشان قرار دارند. در شمال شرقی آن نیز بلندی‌های رودشور و دوازده امام و سیاه‌كوه واقع است و جنوب شرقی آن بریده‌تر است و شامل بلندی‌های مرنجاب و كوه سفیداب و طلحه و ملك‌آباد است.
بلندی‌های پیرامون حوزه، به هم متصل نیستند و بین آن‌ها، شكاف‌ها و دشت‌ها قرار دارد كه این حوزه را به نواحی اطراف مربوط می‌كند. تنها بلندی‌های آتشفشانی گوشه شمال غربی، این بخش از منطقه كویری را مسدود كرده است. حوزه مسیله در سمت مغرب از طریق دره قره‌چای، به خارج راه دارد؛ در این قسمت، ارتفاعاتی در جهت شمال غربی به جنوب شرقی به موازات هم كشیده شده كه مركز آن‌ها در توده‌های آتشفشانی یا در تاقدیس‌های دوران سوم زمین‌شناسی است : مانند بلندی‌های كوه گؤی داغ و باقرآباد و هندس و مانند اینها.
دره‌های كرج و جاجرود و كن در شمال، حوزه مسیله را به دشت شهریار و دشت ساوجبلاغ متصل می‌كند و در سمت مشرق، دو دشت در حدفاصل حوزه مسیله و حوزه دشت كویر دیده می‌شود. در شمالِ سیاه‌‌كوه، دشت‌های دوازده امام و در جنوب سفیدآب، دشت سفیدآب بین حوزه‌ مسیله و دشت كویر واقع است.
در شمالِ حوزه مسیله، جلگه گسترده آبرفتی ورامین قرار دارد كه مخروط‌افكنه جاجرود است. در جنوب غربی این جلگه، فاضلاب‌های جاجرود و كرج به هم می‌پیوندند و با قسمتی از آب‌های رودشور وارد دریای مسیله می‌شوند. در جنوب شرقی آن، دو كوهستانِ دوازده امام و سیاه‌كوه واقع شده و قدری دورتر، كوه‌های طلحه، ملك‌آباد و نخجیر قرار دارند.
در این بخش از كویر ایران - كه در محدوده استان تهران و در نزدیكی با استان قم قرار گرفته است - جاذبه‌های بالقوه برای برنامه‌ریزیِ تورهای سیاحت كویری فراهم است. مهم‌ترین این جاذبه‌ها كه در پیوند با زیبایی‌های طبیعی كویر می‌توانند در خدمت تشكیل و توسعه‌ تورهای كویری قرار گیرند عبارت‌اند از :
راه‌های ارتباطی تهران به قم؛ راه شوسه كنونی تهران - قم در سال 1883 میلادی توسط اتابك ساخته شد و انگیزه پی‌ریزی آن پیدایش دریاچه حوض سلطان بود. در مسیر این راه ارتباطی، پل‌های تاریخی و كاروان‌سراهایی قرار داشت كه به مرور زمان یا تخریب شد یا به كلی از میان رفتند. از قم‌رود به سوی شمال شرقی و به موازات دره قم‌رود، «پل دلاك» قرار داشت كه پس از اتصال قم‌رود به قره‌چای ایجاد شد و منزل اول نیز به نام پل‌ دلاك بود. این پل 16 دهنه داشت كه چند دهنه آن ویران شده است. بنای پل از آجر و مربوط به دوره‌ صفویه است و برای برقراری ارتباط میان قم و مشهد ساخته شده بود. یك راه قدیمی از پل دلاك به طور مستقیم از حاشیه غربی مسیله به سوی ورامین و گرمسار می‌رود. نام پل برگرفته از اسم یكی از شخصیت‌های دوره صفوی است. در شمال این پل، دو ساختمان ویرانه قرار دارد كه سابقاً اقامتگاه كاروا‌ن‌ها بود، اوّلی از خشت و گل و شبیه به كاروان‌سراست و دومی از آجر بنا شده و مانند قلعه است. از پل دلاك به سمت شمال، یك راه ارتباطی از بلندی‌های باقرآباد می‌‌گذشت و با عبور از میان چال سلطان، به منزل دوم كه كاروان‌سرای حوض نام داشت می‌رسید. كاروان‌سرای حوض، قلعه‌ای محكم دارد و از آجر بنا شده و در زمان گذشته چند رشته قنات و آب‌‌انبار بزرگ آن را پر می‌كرد. كاروان‌سرای حوض چندین بار تعمیر شده و هم اینك مسكونی است.
كاروان‌سرای دیر؛ در مسیر راه تهران به قم، پس از حسن‌آباد، راهی به سمت چپ جدا می‌شود كه به بند علی‌‌خان و ورامین می‌رود. این راه در جهت شمال غربی به جنوب شرقی و در شمال رودشور قرار دارد.
12 كیلومتر پیش از بند علی‌خان راهی دیگر از جنوب به شمال آن را قطع می‌كند. اگر راه را به سوی جنوب دنبال كنیم به كاروان‌سرای دیر می‌رسیم و امتداد آن به طرف شمال از طریق دولت‌آباد به ورامین می رسد؛ این همان راه قدیمی ساسانی است كه اصفهان را به ری وصل می‌كرد.
كاروان‌سرای كنونی دیر روی ویرانه‌های دیرالجص یا دیر گجین یا دیر كردشیر كه در تاریخ معروف است، ساخته شده است، ظاهر ساختمان قدیمی به نظر نمی‌رسد. در كناره‌های دروازه ورودی كاروان‌سرا، دو برج دو طبقه قرار دارد. داخل این بنا، حیاطی بزرگ است با اتاق‌های كوچك كه یك در دارد و بدون پنجره است؛ اتاق‌ها روی سكویی قرار دارند، جرزهای آن آجری و سقف آن‌ها ضربی است. وسط بدنه‌ها در سه سمت حیاط ایوان‌هایی بزرگ شبیه ایوان‌های داخل مسجد قرار دارد كه معلوم نیست به چه منظور ساخته شده‌‌اند.
كاروان‌سرای حوض؛ این كاروان‌سرا از اقامت‌گاه‌های بین راهی مسیر تهران - قم محسوب می‌شد كه علاوه بر كاروان‌سرا، قلعه محكمی نیز در آنجا قرار داشت. در شمال كاروان‌سرا، بقایای قلعه دیگری كه از گل ساخته شده است، وجود دارد.
مجموعه كاروان‌سرا، قلعه اربابی و قلعه روستایی به نام حوض، درگذشته به دلیل آمد و شد زیاد بین تهران - قم و اصفهان از رونق بسیار برخوردار بود. امروزه كاروان‌سرا و قلعه حوض به علت اینكه در محل خروج از مسیر راه اصلی قرار دارد، كاركرد سابق خود را از دست داده است.
كاروان‌سرای پل دلاك؛ این كاروان‌سرا نزدیك پلی كه روی رودخانه قره‌چای در محل اتصال آن به قم‌رود ساخته شده است قرار دارد، از جندق به سوی شمال در 35 كیلومتری منطقه، نخستین‌ كاروان‌سرا دیده می‌شود كه خرابه‌های آب‌انبار آن هنوز باقی است.
راه‌های قدیمی و پل‌ها؛ راه‌ها و پل‌های قدیمی این منطقه، عموماً از سه دوره تاریخی بر جای مانده‌اند. هر چند كه بیش‌تر این راه‌‌ها در دوره‌های بعدی روی همان مسیرهای قبلی بازسازی و مرمت شده‌اند، اما هنوز شواهد و نشانه‌‌های بارز این راه‌ها بر جای مانده است.
قدیمی‌ترین نشانه‌های برجای مانده از راه‌های گذشته، راه‌ها و پل‌های متعلق به دوره ساسانی است. این‌ها، راه‌هایی بوده‌اند كه اصفهان را به ری وصل می‌كردند.
از بقایای راه ساسانی بر جای مانده در این ناحیه، راهی است كه از جنوب حوض سلطان - بین دلاك و محمدآباد كاج - می‌گذشته است. این راه، با پلی كه روی رودخانه‌ مسیله در دوره ساسانی ساخته شده بود، از راه‌های مهم ارتباطی میان ری و اصفهان محسوب می‌شد. بقایای پل مزبور كه به پل شكسته معروف است در نزدیكی روستای كاج هنوز باقی است. ادامه این راه در شمال، از سنگ ساخته شده و به نام سد معروف است و از زمین‌های اطراف، دو تا سه متر بلندتر است و ظاهراً سنگ‌فرش بوده است.
پل دلاك نیز كه روی رودخانه قره‌چای بنا شده، دارای 16 دهانه است و بقایای آن هنوز در این محل پابرجاست. بنای این پل را به دوره صفوی نسبت می‌دهند كه گویا عمدتاً برای برقراری ارتباط میان قم و مشهد ساخته شد.
یك راه قدیمی دیگر كه در شمال سیاه كوه هنوز نشانه‌های آن بر جا است، سنگ‌فرشی گسترده است به عرض 6 تا 10 متر كه در زمان خود، از خطوط ارتباطی مهم میان اصفهان و سواحل دریای مازندران بوده است و آن را به دوره صفوی یا اوایل قاجار نسبت می‌دهند.