رؤیت هلال ماه مبارک رمضان

״ومن آیاته اللیل والنهار والشمس والقمر و از نشانه‏های او، شب و روز و خورشید و ماه است. [41 (فصلت) : 37] .
ماه، با حركت منظم و دقیق و با نور افشانی خاص خود، به صورت هلال تربیع و بدر و...این امكان را برای انسان به وجود آورده تا بتواند تقویم را به وجود آورد. حجم كره‏ی ماه، 150 كره‏ی زمین است پس حجم كره زمین برای كسی كه در كره ماه است پنجاه برابر كره ماه قابل رؤیت است و 81ٍ1 كره‏ی زمین هم وزن دارد. انسان، بر روی ماه، تنها 6ٍ1 وزن زمینی خود را دارد. كره‏ی ماه، در یك مدار بیضی كه كره‏ی زمین در یكی از كانون‏های آن قرار دارد - به دور زمین می‏چرخد، لذا فاصله‏ی كره‏ی ماه تا زمین، متغیر است. نزدیك ترین فاصله‏ی ماه به زمین حدود mk 356500 و دورترین فاصله‏ی آن حدود mk 406700 است، به همین خاطر، در طول سال، در هنگام بدر، قرص كامل ماه، از نظر مساحت، متغیر است. از نظر طلوع نیز، ماه، هر روز به طور متوسط، 51 دقیقه دیرتر از روز قبل طلوع می‏كند و همیشه، یك روی ماه به سوی زمین است و روی دیگرش، همیشه، برای بینندگان زمینی، پوشیده است.
ماه، تقریبا، همان مسیری را می‏پیماید كه خورشید طی می‏كند; یعنی، صفحه‏ی مدار ماه، بسیار نزدیك به صفحه‏ی دایرة البروج است و با آن زاویه‏ی 5 می‏سازد. به هنگام محاق، تمام طرف روشن ماه، رو به خورشید است و تمام طرف تاریك آن، به جانب زمین. به هنگام هلال، مقدار كمی از طرف روشن ماه و مقدار زیادی از طرف تاریك ماه، رو به زمین است. به هنگام بدر، تمام طرف روشن ماه هم، چنان كه رو به خورشید است، رو به زمین هم هست. پنج دایره‏ی واقع بر مدار ماه نیمكره‏ی روشن ماه را نشان می‏دهند، در پنج دایره‏ی داخلی، شكل ماه به صورتی كه از زمین دیده می‏شود نشان داده شده است. منجمان، دو نوع ماه را در نظر گرفته‏اند: ماه هلالی و ماه نجومی. ماه هلالی را نیز دو گونه شمرده‏اند:
الف / 1- ماه هلالی حسابی
هر گاه زمین و ماه و خورشید، در یك خط قرار گیرند، ماه، برای ناظران زمینی، در محاق است و ״ماه هلالی‏״ آغاز می‏شود و بعد از 29 روز و 12 ساعت و 44 دقیقه و 78 ، 2 ثانیه دوباره این حالت تكرار خواهد شد و چون منجم، باید عدد روزهای هر ماه را با عدد صحیح بیان كند و در ثبت تاریخ و رویدادها نمی‏تواند نصف روز سی‏ام را متعلق به ماه قبل بداند و نصف دیگر را متعلق به ماه بعد، از این جهت، ماه قمری را حد اقل 29 روز و حد اكثر 30 روز گرفته‏اند.
در ماه هلالی حسابی، ملاك، سیر ماه بر طبق قواعد نجومی است و تعیین اوائل ماه‏ها، بر طبق قاعده‏ی حركت وسطای ماه و خورشید و ستارگان دیگر تنظیم شده است و رؤیت هلال، هیچ دخالتی در آغاز ماه ندارد. بر این اساس، هر گاه، ماه و خورشید، در یك درجه از دائرة البروج قرار گیرند، ماه قمری آغاز می‏شود و به اجتماع بار دیگر ماه و خورشید در همان درجه، ماه قبلی تمام می‏شود. بعضی منجمان، ماه نخست‏سال را، یعنی محرم را، سی روز می‏گیرند (كه 12 ساعت از ماه بعد به آن اضافه كرده‏اند) و ماه صفر را 29 روز حساب می‏كنند، به همین ترتیب، ماه‏های فرد را سی روز و ماه‏های زوج را 29 روز حساب می‏كنند، مطابق این حساب، هیچ‏گاه دو ماه قمری متوالی، 29 روز یا سی روز نخواهد بود، مگر سال‏های كبیسه كه توضیح آن واگذار به محل خودش می‏شود.
الف / 2- ماه هلالی رؤیتی
در ماه هلالی رؤیتی، ملاك، رؤیت هلال است و با رؤیت هلال، ماه قمری آغاز می‏شود و با رؤیت هلال بعدی، معلوم می‏شود كه ماه قبل، تمام شده است و مدار احكام اسلام، بر همین ماه است. در روایت است كه ״صم للرؤیة وافطر للرؤیة‏״ .
در ماه هلالی رؤیتی، ممكن است چند ماه متوالی (حداكثر چهار ماه) سی روز، و ممكن است چند ماه متوالی (حداكثر سه ماه) 29 روز، باشد.
در ماه هلالی رؤیتی، ممكن است چند ماه متوالی (حداكثر چهار ماه) سی روز، و ممكن است چند ماه متوالی (حداكثر سه ماه) 29 روز، باشد.
ب) ماه نجومی
این ماه، كوتاه‏تر از ماه هلالی است و طول مدت آن، برابر با 27 روز و 7 ساعت و 43 دقیقه و 11 ثانیه و 47 ثالثه (1) است. تعریف ماه نجومی بر ستارگان خارج از منظومه‏ی شمسی مبتنی است; یعنی، مدت زمان میان دو بار متوالی كه زمین و ماه با ستاره‏ی ثابتی بر یك خط قرار گیرند، ماه نجومی است. علت این كه ماه هلالی، طولانی‏تر از ماه نجومی است، آن است كه همزمان با گردش ماه به دور زمین، زمین نیز به دور خورشید می‏گردد، لذا ماه، باید مقدار كمی جلوتر رود تا مجددا با خورشید و زمین در یك خط قرار گیرند و به این خاطر، 27 روز، 29 روز می‏شود.
نكته:
در قرآن كریم، 27 مرتبه نام قمر آمده است‏شاید این، اشاره به حركت 27 روزه ماه به دور زمین باشد.
حركت وضعی ماه
ماه، چنان كه به دور زمین می‏گردد، حول محور خودش نیز دوران دارد، اما یك دور كه به دور زمین می‏چرخد، تنها، یك بار دور خودش می‏گردد، لذا در هر ماه قمری، در كره‏ی ماه، تنها، یك بار خورشید طلوع و غروب می‏كند; یعنی، یك روز كره‏ی ماه، تقریبا، برابر با پانزده شبانه روز كره‏ی زمین، و یك شب كره‏ی ماه، تقریبا، برابر با پانزده شبانه روز كره‏ی زمین است.
حركت وضعی ماه
مانند حركت انتقالی‏اش به دور زمین، بر خلاف جهت‏حركت عقربه‏های ساعت است. مدار احكام، رؤیت هلال است همان طور كه بیان شد، ملاك و معیار در احكام شرع مقدس اسلام، رؤیت هلال است و نه گفتار و نظر منجمان; یعنی، اگر منجم بگوید: ״امشب، ماه دیده می‏شود و شهر رمضان آغاز می‏شود.״ ، اما كسی ماه را نبیند و سی روز هم از آغاز شعبان نگذشته باشد، ماه جدید نشده است و اگر منجم بگوید. ״امشب، ماه دیده نخواهد شد.״ ، اما افرادی آن را ببینند، ماه آغاز شده است. باید توجه داشت كه محاسبات نجومی فعلی، بسیار دقیق است، لذا، گاهی، قول منجم، طوری است كه خلاف آن ممكن نیست. مثلا اگر منجمی، با محاسبه‏ی دقیق و صحیح، بگوید كه ماه بیست دقیقه بعد از غروب شمس، غروب خواهد كرد، بعد افرادی ادعا كنند كه نیم ساعت‏بعد از غروب شمس، ماه را دیده‏اند، این ممكن نیست، زیرا، قمری روی افق نبوده است، تا كسی بتواند آن را ببیند.
رؤیت هلال در سال جاری
در سال جاری، یعنی سال 1420 هجری قمری هلال ماه شعبان، در روز سه‏شنبه سی رجب برابر با 18/8/1378 دیده خواهد شد، چون، ارتفاع ماه از افق شهر مقدس قم، در هنگام غروب خروشید، یازده درجه و 23 دقیقه است و مقدار درخشندگی آن، 78/1% و مدت حركت ماه بعد از غروب آفتاب 66 دقیقه است، ولی روز قبل، یعنی دوشنبه 29 رجب، ارتفاع‏اش در هنگام غروب خورشید، پنج درجه است و مقدار درخشندگی آن، 14/0% است و مدت مكث آن بعد از غروب آفتاب، سی دقیقه است. نیز، هلال ماه مبارك رمضان 1420 در روز پنج‏شنبه سی شعبان، برابر با 18/9/1378 دیده خواهد شد. ارتفاع ماه در هنگام غروب خورشید، در افق قم حدود سیزده درجه است و درخشندگی آن، 28/2% و مدت مكث ماه بعد از غروب خورشید، 82 دقیقه است، ولی روز قبل، یعنی چهارشنبه، 29 شعبان، ارتفاع ماه، پنج درجه و 43 دقیقه و مقدار درخشندگی‏اش، 32/0% و مدت مكث‏بعد از غروب خورشید، 36 دقیقه است. پس تشخیص قطعی منجم، این است كه در 29 رجب، ماه، بعد از غروب خورشید، به مدت سی دقیقه، و در 29 شعبان، به مدت 36 دقیقه، روی افق خواهد بود، ولی گمان منجم این است كه در این مدت، دیده نخواهد شد. حال، اگر كسی بعد از این مدت ادعا كند كه ماه را دیده است، مسلما، اشتباه كرده; زیرا، ماه، پس از این مدت، روی افق نیست تا دیده شود، اما اگر در آن مدت، چنین ادعایی كند، ممكن است درست‏باشد. نسبت‏به آخر ماه مبارك رمضان و روز عید سعید فطر به نظر منجمان، روز جمعه، 29 ماه مبارك رمضان، برابر با 17/10/1378، هلال ماه شوال دیده خواهد شد، با ارتفاع شش درجه و 22 دقیقه و با درخشندگی 59/0% و مدت مكث آن بعد از غروب خورشید، 39 دقیقه است، ولی روز قبل، یعنی پنج‏شنبه، ماه، در هنگام غروب شمس، زیر افق قرار دارد و اصلا قابل رؤیت نخواهد بود، اما روز بعد، یعنی شنبه، ماه، در هنگام غروب شمس، پانزده درجه و 25 دقیقه ارتفاع دارد و مقدار درخشندگی آن حدود 3% است و مدت مكث آن بعد از غروب شمس، 81 دقیقه است.
پی‏نوشت:
1. هر ثالثه، 60 ثانیه است، و یك ثالثه، یعنی 60/1 ثانیه.