تاریخچه چای در ایران و جهان

تحقیقات نشان می‌دهد که بوته چای را حدود سه هزار سال قبل از میلاد مسیح در چین می‌شناختند. گیاه چای و انواع آن به حالت وحشی در شمال هند در ناحیه‌ای به نام آسام و مناطقی مانند تونیکین و لائوس می‌رویید. هم‌اکنون کشت این گیاه در کشورهای چین، هندوستان، ژاپن، سیلان، جاوه، برزیل، نواحی شمالی ایران و... و بسیاری از کشورهای اروپایی رواج دارد. از نظر کاشت و مصرف چای، چین اولین محلی است که این گیاه در آنجا در حدود ۲۷۰ سال قبل از میلاد مسیح کشت شده و به مصرف می‌رسیده است، مردم ایالات شان (shan) و برمه از برگ چای استفاده می‌کردند.
آنگاه پس از آن به سایر کشورها منتقل شده است. هم‌اکنون کشت چای از مدار ۴۲ درجه عرض شمالی تا ۳۳ درجه عرض جنوبی رواج دارد. از نظر گیاهشناسی و جغرافیایی، دانشمندان طبق بررسی‌ها و تحقیقات انجام شده، مکان درختان وحشی چای را در ناحیه‌ای بین یونان (یکی از ایالات جنوبی چین) و شمال هندوچین و بیرمانی و شمال‌شرقی هندوستان تعیین کرده‌اند. کشت چای از دوره یانگ‌تسه آغاز شد و سپس از آنجا به طرف سواحل اقیانوس آرام و آنگاه به طرف جزایر ژاپن کشیده شده است، پس از آن نیز از سمت جنوب و غرب کشت چای توسعه یافته و سپس به هندوستان، هندوچین و جزایر اندونزی رسیده است. تا مدت‌ها کشت و تولید چای تنها به کشور چین اختصاص داشت و دیگر کشورها از وجود این گیاه و مصارف آن اطلاع چندانی نداشتند. در زمان‌های بسیار کهن کاهن‌های بودایی برای خواندن دعای بیشتر و درمان بیماری‌ها از چای به عنوان یک عامل تقلیل‌دهنده خواب استفاده می‌کردند که البته کشت اولیه چای نیز در این معابد انجام گرفته است.
هزاران سال پیش کشاورزان چینی، برگ‌های چای را که به صورت وحشی می‌رویید می‌چیدند و پس از پلاس کردن در معرض نور آفتاب و مالش دادن آن توسط دست آن را به وسیله حرارت آفتاب و یا ذغال خشک سپس از آن استفاده می‌کردند. در مورد مصرف اولیه چای در ژاپن افسانه‌ای وجود دارد بدین صورت که، کشیشی به نام بودهیدهارما (BODHIDHARMA) در هنگام مراجعت از چین به ژاپن خواب بر او غلبه کرد، پس از بیدار شدن برای تنبیه خود مژه‌های خود را کند و روی زمین ریخت، این مژه‌ها در خاک ریشه داد و تبدیل به درخت چای شد، از آن به بعد برای مبارزه با خواب از این گیاه استفاده کردند.
همانطور که بیان شد، این گیاه پس از ژاپن به نواحی دیگر آسیا از قبیل اندونزی، هندوستان، سیلان، پاکستان و... منتقل شد، آنگاه از حدود قرن ۱۵ کشت چای در اروپا نیز رواج یافت به‌طوری که در کشورهایی نظیر انگلستان، فرانسه، هلند، آلمان، کشورهای متحده آمریکای شمالی و روسیه کشت و تولید چای در کشورهای مشترک‌المنافع (شوروی سابق) از سال ۱۸۹۳ آغاز شد، در این سال اولین بوته‌های چای در آذربایجان کشت شد. در این سال‌ها توسط یکی از مالکان لنکران به نام «م.او.نووسیلف» بیش از دو هزار بوته چای کاشته شد. در حال حاضر مزارع چای این کشور در حدود شش هزار هکتار است.
● تاریخچه کشت چای در ایران
از اوایل قرن بیستم چایکاری در کشورهای ایران و ترکیه آغاز شد. قبل از سال ۱۲۸۰ هجری شمسی، کشت چای در ایران رواج نداشت و ایرانیان قدیم به جای چای، قهوه می‌نوشیدند. به همین دلیل چایخانه‌های امروزی همان نام سنتی خود یعنی قهوه خانه را حفظ کردند. در سال ۱۲۸۰ هجری شمسی مطابق با سال ۱۹۰۱ میلادی به علت علاقه دولت وقت ایران به کشت چای در کشور به مرحوم شاهزاده حاج‌محمدمیرزا کاشف‌السلطنه چایکار که در آن زمان ژنرال کنسول ایران در هند بود ماموریت داده شد تا چگونگی کشت و کار چای و اصول چایسازی را بیاموزد. مرحوم چایکار پس از مدت‌ها کار و تلاش روی مزارع چای در هند (حدود یکسال و نیم) موفق شد اصول و فنون چایکاری را بیاموزد. پس از آن با موافقت دولت‌وقت هند دو هزار نهال را به ایران آورد بعد از مدت‌ها تلاش و تحقیق و بررسی بهترین محل کشت آن را شهرستان لاهیجان شناخت.
پس از آن، مرحوم چایکار با مشقات زیاد قطعه زمینی به مساحت حدود شش جریب در اطراف لاهیجان و همچنین مقداری زمین در اطراف تنکابن یافت و شروع به کشت چای در این دو قطعه اراضی کرد که خوشبختانه از آنها چای معطر به دست آورد. مرحوم چایکار اولین شخصی بود که در ایران به کاشت این گیاه و تهیه چای خشک اقدام کرد. مرحوم چایکار بار دیگر در سن ۶۵ سالگی عازم هند و چین و ژاپن شد و متخصصینی به نام‌های دیلونگزی، فونچین و موچین را به استخدام دولت ایران درآورد تا چایکاری و چایسازی را به ایرانیان بیاموزند ولی متاسفانه، کاشف‌السلطنه در مراجعت از این سفر در سال ۱۳۰۸ هجری شمسی روز دوشنبه ۳۱ فروردین‌ماه در نزدیکی بوشهر با اتومبیل شخصی خود به دره پرت و کشته شد.
هم‌اکنون آرامگاه این مرد که اکثر عمر خود را صرف کشت چای و ترویج آن در ایران نمود بنا به وصیتش در شهر لاهیجان روی تپه‌ای به مساحت هزار متر مربع در قسمت جنوب‌غربی لاهیجان واقع شده است. پس از کشت چای در لاهیجان، کشت این گیاه در سایر شهرهای شمالی از قبیل لنگرود، سیاهکل، املش، رودسر، تنکابن، رامسر و برخی از شهرهای دیگر شمالی رواج یافت.
در سال ۱۳۰۹ سطح زیر کشت چای به ۱۰۰ هکتار رسید و در این سال اولین باغ کشاورزی در تنکابن تاسیس شد. سپس در سال ۱۳۳۰ سطح زیر کشت آن به ۱۰۲۸۱ هکتار رسید.

منبع : روزنامه کارگزاران