نگاهی به سیاست های مسکو در پرونده هسته ای ایران

در اجلاس سپتامبر شورای حكام مسكو با رای ممتنع به قطعنامه پیشنهادی كشورهای غربی عملا از مواضع آنان حمایت كرد و خواستار تعلیق برنامه غنی سازی اورانیوم از سوی جمهوری اسلامی ایران شد.با این وجود منافع اقتصادی و تجاری این كشور در مشاركت با پروژه های هسته ای ایران سبب شده تا مسكو همچنان بعنوان دغدغه اصلی آمریكا در متقاعد ساختن رهبران كرملین برای افزایش فشار به ایران مطرح باشد.در نوشتار زیر ابعاد گسترده قراردادهای منعقده میان ایران و روسیه، ریشه ها و علل دیپلماسی پنهان و دوگانه مسكو و مواضع ایران در قبال روسیه بررسی شده است.
همكاری هسته ای ایران و روسیه
بیش از یك دهه است كه مسكو نقش مهمی در برنامه های هسته ای صلح آمیز ایران دارد. در واقع روسیه تنها كشوری است كه آشكارا با ایران همكاری می كند و به همین دلیل بارها از سوی آمریكا كه مخالف برنامه هسته ای ایران است مورد انتقاد قرار گرفته است. روسیه طرف اصلی ایران در قرارداد مربوط به احداث و تكمیل نیروگاه اتمی بوشهر به شمار می رود. این قرارداد كه بالغ بر یك میلیارد دلار برای روسیه ارزش اقتصادی دارد. یكی از مهمترین منابع درآمد خارجی كرملین محسوب می شود. طبق قراردادی كه میان ایران و روسیه امضاء شده است، فاز اول نیروگاه بوشهر باید اواسط سال آینده كار خود را آغاز كند و ظرفیت تولید برق آن تا سال ۲۰۰۶ به حداكثر خود برسد. هزینه ساخت فاز اول نیروگاه بوشهر هشتصد میلیون دلار اعلام شده و ظرفیت تولید آن قرار است یك هزار مگاوات باشد. روسیه اعلام كرده است كه در حال حاضر كار مونتاژ رآكتور بلوك تولید انرژی بوشهر كه مطابق با جدول زمانی مربوطه قرار است در سال ۲۰۰۶ میلادی به بهره برداری برسد، با شدت تمام جریان دارد. ایران برای راه اندازی نیروگاه بوشهر اعلام كرد كه قصد دارد سوخت مورد نیاز این نیروگاه را در داخل كشور تأمین كند. این تصمیم واكنش هایی را از سوی كشورهای اروپایی و همچنین آژانس بین المللی انرژی اتمی بدنبال داشت. در پی آن مسكو اعلام نمود كه مایل است تا به ایران سوخت هسته ای عرضه كند مشروط بر اینكه باقیمانده این سوخت برای فرآیند مجدد به آن كشور بازگردانده شود. پذیرش این پیشنهاد از سوی ایران و امضای پروتكل بازگردانی سوخت هسته ای مصرف شده از ایران علاوه بر پیروزی دیپلماتیك برای روسیه در مقابل رقبایی كه از سویی درصدد فشار بر ایران برای كنارگذاشتن برنامه هسته ای آن بودند و همچنین كشورهایی كه خواستار سرمایه گذاری در پروژه های هسته ای ایران هستند، به لحاظ تجاری و اقتصادی نیز برای مسكو سودآور محسوب می گردد. بدنبال این توافق مسكو اعلام كرد كه سوخت هسته ای نیروگاه اتمی بوشهر شش ماه قبل از به كار افتادن فیزیكی رآكتور تحویل داده خواهد شد.مقامات آژانس فدرال انرژی اتمی روسیه همچنین اعلام كردند كه ۷۰۰ متخصص ایرانی در سه رشته بهره برداری از رآكتور، توربین و سیستم های امنیتی در نیروگاه بوشهر تربیت می كنند.مؤسسات انرژی اتمی روسیه همچنین اعلام نمودند كه برای بدست آوردن حق احداث بلوك دوم تولید انرژی در نیروگاه اتمی بوشهر شركت خواهند كرد. پس از این توافقات، دكتر محمود احمدی نژاد رئیس جمهور كشورمان كه برای شركت در اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورك سفر كرده بود طرح مشاركت كشورها را در مورد پروژه های هسته ای ایران مطرح نمود.
به باور بسیاری از كارشناسان طرح اعلام فراخوان برای مشاركت با ایران در زمینه چرخه سوخت هسته ای گامی در جهت اعتمادسازی گسترده تر میان دو كشور ایران و روسیه به شمار می رود، چرا كه روسیه نخستین و بزرگ ترین شریك پروژه های هسته ای ایران است. گرچه آفریقای جنوبی نیز از طرح پیشنهادی رئیس جمهور مبنی بر مشاركت در چرخه سوخت هسته ای استقبال نمود، لیكن همكاری هسته ای مسكو با ایران به دلیل ابعاد گسترده اقتصادی و نقش ویژه روسیه در مجامع جهانی نظیر شورای امنیت سازمان ملل، همكاری ایران با این كشور را حائز اهمیت می كند. منافع اقتصادی روسیه در انعقاد قراردادهای متعدد هسته ای با ایران موجب گردیده كرملین در مقابل فشار روزافزون آمریكا و اروپا به ایران برای توقف كامل برنامه هسته ای اش، از جمهوری اسلامی ایران حمایت كند.پوتین همواره از احداث نیروگاه شماره یك بوشهر كه منافع بسیاری را برای مسكو دارد حمایت كرده است. این در حالی است كه آمریكا خواستار توقف همكاری روسیه در پروژه های هسته ای ایران بوده و به دفعات از روسیه درخواست كرد كه به منظور اعمال فشار بیشتر بر ایران جهت امضای پروتكل الحاقی، جمهوری اسلامی ایران را به توقف همكاری در بوشهر تهدید كند. اما به رغم فشارهای آمریكا، روسیه ضمن اینكه از تهران خواست پروتكل الحاقی را امضاء كند اما علنا اعلام كرد كه مسأله ادامه همكاری در نیروگاه بوشهر را در ماجرا دخالت نخواهد داد.
الكساندر رومیانتسف رئیس آژانس انرژی اتمی فدرال روسیه در تیرماه امسال با اشاره به ادامه عملیات احداث نیروگاه اتمی بوشهر خاطر نشان ساخت كه سوخت هسته ای نیروگاه در پاییز ۲۰۰۵ به ایران ارسال خواهد شد.همانگونه كه پیشتر ذكر شد روسیه در حال حاضر نامزد اصلی احداث نیروگاه دوم بوشهر تلقی می شود. احداث این رآكتور هزار مگاواتی احتمالا یك میلیارد دلار هزینه خواهد داشت و به گفته مقامات وزارت انرژی اتمی روسیه می تواند تا سال ۲۰۱۰ تكمیل شود. طول عمر این دو رآكتور ۳۰ تا ۶۰ سال رقم زده می شود و به این ترتیب روسیه سالانه ۲۰ تا ۳۰ میلیون دلار نیز سوخت اتمی به ایران صادر خواهد كرد، كه خود منبع درآمد مستمری برای این كشور خواهد بود. با شرایط موجود به نظر نمی رسد روسیه تحت فشار آمریكا قصد چشم پوشی از چنین منبع درآمدی داشته باشد. چنانكه رایس در سفر اخیر خود به مسكو نتوانست مقامات روسی را برای حمایت از خط مشی سرسختانه علیه برنامه هسته ای ایران متقاعد سازد. بنابراین مشاركت در پروژه های هسته ای ایران برای روسیه بسیار حائز اهمیت است. شاید به همین دلیل است كه لاوروف پس از ملاقات با رایس و در جمع خبرنگاران در پاسخ به این سؤال كه «چرا روسیه دوست ایران است؟» گفت: دلایل روشن بسیاری وجود دارد. اول آنكه روسیه آماده دریافت میلیاردها دلار در بلندمدت برای تجهیز فن آوری هسته ای صلح آمیز ایران است. دوم اینكه روسیه می تواند آنچه را برای ایران انجام می دهد، برای سایر كشورهای جهان كه فن آوری مشابهی را توسعه می دهند، نیز انجام دهد و سوم آنكه تعامل با ایران موضع روسیه را بعنوان یك صاحب قدرت در منطقه حفظ می كند. روسیه تمایل دارد با تمامی بازیگران خاورمیانه روابط خوبی داشته باشد.مسكو و دیپلماسی دو پهلو
صرف نظر از منافع اقتصادی مشاركت در پروژه های هسته ای ایران برای مسكو، اینكه كرملین تا چه اندازه خواهد توانست مواضع كشورش را در قبال اروپا و آمریكا پابرجای نگه دارد جای تأمل بسیار است. پر واضح است كه مسكو مانند همه كشورهای جهان با محاسبه سود و زیان ناشی از بهره مندی از منافع خود با تحولات منطقه ای و جهانی برخورد خواهد كرد و بر همین اساس روابط خود را با كشورهای جهان شكل می دهد. از ابتدای طرح مسأله هسته ای ایران در مجامع جهانی و فشار آمریكا و اروپا در قالب قطعنامه های شورای حكام بر جمهوری اسلامی ایران مسكو مواضع نسبتا پایداری را در این راستا اتخاذ نموده است. هر چند كه این مواضع با تأثیرگذاری مقطعی برخی متغیرها من جمله نفوذ آمریكا بر معادلات جهانی و همچنین پرهیز از رفتارهایی كه دوستان اروپایی و آمریكایی اش را آزرده خاطر نكند، دستخوش افت و خیزهای محسوس شده است. روسیه طی چند سال اخیر همواره از فعالیت های صلح آمیز هسته ای ایران دفاع كرده است. مقامات روسیه به دفعات و در موضعی رسمی بر حق ایران برای بهره برداری صلح آمیز از انرژی هسته ای تأكید نمودند. به دنبال افزایش فشار آمریكا، كانادا و اروپا كه در آخرین اجلاس شورای حكام در سپتامبر گذشته خواهان ارجاع پرونده هسته ای جمهوری اسلامی به شورای امنیت بودند، سرگئی لاوروف گفت كه از نظر روسیه لزومی برای ارجاع پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل وجود ندارد. وی تنها راه مفید برای حل و فصل مسأله برنامه هسته ای ایران را مذاكرات این كشور با سازمان بین المللی انرژی اتمی دانست. مقامات روسی در اظهار نظرهای مختلف ضمن تأكید بر حق ایران در دستیابی به انرژی هسته ای، فشار كشورهای غربی را به ایران سیاسی ارزیابی كردند. دبیر كمیته امور بین الملل مجلس دومای روسیه تصریح كرد كه در حال حاضر می توان فشار بین المللی بر برنامه های هسته ای ایران را مشاهده كرد كه استدلال حقوقی نداشته و دارای ماهیت سیاسی است.كنستانتین كاساچف همچنین تأكید كرد: در حال حاضر نمی توان ایران را سرزنش كرد كه از تعهدات قرارداد منع گسترش سلاح هسته ای تخطی می كند؛ چرا كه آژانس بین المللی انرژی اتمی مدركی دال بر این كه ایران به طور غیرمجاز برنامه های هسته ای خود را توسعه می دهد، پیدا نمی كند.ولادیمیر پوتین نخستین مقام عالی یك دولت بود كه انتخاب احمدی نژاد به ریاست جمهوری را به وی تبریك گفت. از سوی دیگر روسیه كشوری با داشتن حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل است كه در صورت ارجاع پرونده هسته ای ایران به آن شورا می تواند نقش كلیدی در صدور یا عدم صدور قطعنامه ای علیه جمهوری اسلامی ایران را ایفا كند. از سوی دیگر رهبران روسیه در نخستین سال های پس از فروپاشی تمایل گسترده ای به ایجاد رابطه جهان اسلام و خاورمیانه پیدا كردند. «یوگنی پریماكف» نخست وزیر پیشین روسیه به صراحت از نقش كشورهای اسلامی در تنظیم روابط با غرب سخن گفته بود. روابط با جمهوری اسلامی ایران پس از این دوران به سرعت گسترش یافت كه در موضوع فعالیت های هسته ای ایران و درخواست اخیر روسیه از ایران برای حضور در نیروی واكنش سریع برای تأمین امنیت خزر به اوج خود رسید. با این حال اما پیشینه تاریخی روابط دو همسایه حاكی از این است كه روسیه در بسیاری از مقاطع حساس نه تنها از ایران حمایت نكرده بلكه در جهت حفظ منافع خود چرخشی اساسی در مواضع خود داده است.روسیه برخلاف پیش بینی بسیاری از ناظران در آخرین اجلاس شورای حكام آژانس بین المللی انرژی اتمی در كنار چین و هند به قطعنامه شورای حكام رأی ممتنع داد. بدین ترتیب روسیه نیز مانند كشورهای غربی بر ضرورت همكاری همه جانبه و گسترده ایران با بازرسان آژانس تأكید كرد و همسو با مخالفان سرسخت فعالیت هسته ای ایران (آمریكا، كانادا و اروپا) خواستار توقف كامل چرخه سوخت هسته ای ایران شد. این رفتار روسیه البته انتقاد صریح ناظران و همچنین مقامات ایران را به دنبال داشت. جهت گیری مشابه آمریكا و اروپا از سوی روسیه در شورای حكام حكایت از دیپلماسی دوپهلو و مبهم اتخاذ شده از سوی كرملین را به نمایش می گذارد.دیپلماسی كه از سویی نشان از پیچیدگی تصمیم رهبران كرملین و از سوی غیرقابل پیش بینی بودن رفتار مسكو را در نشست های آتی اجلاس شورای حكام دارد.به نظر می رسد كه مسكو از سویی تمایل به رنجش آمریكا و اروپا را ندارد و از سویی دیگر نمی تواند از منافع بی شمار خود در همكاری مشترك با ایران چشم بپوشد.در این میان روسیه سیاست یك بام و دو هوایی را برگزیده است كه در یك مقطع با دادن امتیاز به ایران در صدد كسب منافع مادی و تفوق سیاسی است تا بدین ترتیب با هشدار به واشنگتن مبنی بر تأثیر كرملین بر معادلات منطقه ای و جهانی قابل انكار نیست تا بدین وسیله زمینه برای كسب امتیاز از آمریكا را فراهم آورد و در مقطعی دیگر با همسویی با سیاست های آمریكا و اروپا در صدد هماهنگی بیشتر با این كشورها برای كسب امتیازات بیشتر از ایران است.مسكو كه طی روزهای اخیر به مركز ثقل رفت و آمدهای دیپلماتیك تبدیل گردیده، در این اندیشه است كه از بازی دیپلماتیك پیش آمده نهایت استفاده را ببرد و با اتخاذ سیاستی كه به رضایت و مصالحه طرفین منجر شود سود دوجانبه ای را نصیب خود سازد.
مواضع ایران
جمهوری اسلامی ایران از ابتدای طرح مسأله هسته ای اش در مجامع بین المللی همواره مواضع ثابتی را اتخاذ كرده است. تحركات دیپلماتیك كه در خصوص رایزنی درباره موضوع فعالیت های هسته ای كشورمان با سه كشور اروپایی در زمان ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی آغاز شد با افت و خیزهایی به صورت مستمر ادامه یافت. هرچند كه این مذاكرات در پی زیاده خواهی های طرف های غربی و درخواست هایی فراتر از NPT و عدم پذیرش ایران در مقاطعی متوقف شد اما طرفین پس از طی دوره زمانی كوتاه مدت به این نتیجه رسیدند كه حل مناقشه موجود در سایه مذاكره و گفت وگو در شرایط موجود بهترین و كم هزینه ترین گزینه محسوب می گردد. بدین ترتیب دو سوی مذاكره پس از وقفه ای نسبتاً كوتاه در مذاكرات از استمرار گفت وگوها استقبال كردند. «نگاه به شرق» نیز به عنوان استراتژی جدید از سوی دولت احمدی نژاد با تغییر تیم مذاكره كننده در پیش گرفته شد. چین، روسیه و هند سه كشور حوزه شرق هستند كه نمایندگان دیپلماتیك ایران، برای مذاكره و گفت وگو و متقاعد ساختن آنها در همسویی با مواضع جمهوری اسلامی ایران، سفرهای متعددی را به پایتخت های این كشورها داشتند. تعامل مثبت ایران با پكن، مسكو و دهلی نو در كنار گسترش حجم مبادلات تجاری و اقتصادی و انعقاد قراردادهای مهم انرژی میان ایران و كشورهای فوق، افق های جدیدی را فراروی مناسبات دیپلماتیك جمهوری اسلامی با كشورهای فوق گشوده است.مواضع این سه كشور در آخرین اجلاس شورای حكام اگرچه افق این همكاریها را تیره ساخت اما ایران امیدوار است كه در فرصت اندك باقی مانده تا اجلاس نوامبر، بتواند نظر مساعد آنها را جهت همراهی با فعالیت های خود جلب كند تا مانع از ارجاع پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل گردد.تلاش های دیپلماتیك ایران اما در حالی انجام می شود كه دیپلمات های غربی همچنان به لابی با متحدان خود برای اقناع آنها جهت ارجاع پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل در ماه نوامبر ادامه می دهند و به این ترتیب در صدد فشار بیشتر به ایران هستند. شكست سفر رایس از دیدارش با مقامات مسكو و وجود اختلاف نظر میان اروپاییان و آمریكاییان نشان می دهد كه آمریكا هنوز به فرصت زیادی برای اجماع جهانی برضد فعالیت های صلح آمیز ایران و اتخاذ تصمیم های سخت گیرانه در شورای امنیت سازمان ملل احتیاج دارد. بنابراین غربیان برای به انزوا كشیدن ایران نیاز به همسویی بیشتری از سوی متحدین خود دارند كه این امر زمان طولانی را می طلبد چرا كه آمریكا در صدد است قبل از رفتن پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل نظر مثبت تمام اعضای شورای امنیت را جلب كند.خبرها به نقل از دیپلمات ها حاكی است كه روسیه و چین حاضر نیستند به چنین مسأله ای تن دهند. بر اساس گفته دیپلمات های اروپایی، اگر روسیه تغییر عقیده ندهد در ماه نوامبر (اجلاس بعدی شورای حكام) پرونده ایران به شورای امنیت ارجاع نخواهد شد.به باور بسیاری از كارشناسان تصمیم روسیه اكنون می تواند تأثیر سرنوشت سازی را در بحران هسته ای ایران داشته باشد و هرگونه لغزشی از جانب این كشور به سمت ایران یا غرب موازنه قدرت ها در شورای حكام را به شدت تغییر دهد.با توجه به شرایط كنونی جمهوری اسلامی ایران بایستی با اتخاذ دیپلماسی چندجانبه و استمرار مذاكراتی كه به توافق پایدار و تضمین های عینی و عملی منجر شود رویكرد تازه ای را در گفت وگوها اتخاذ كند. سیاستی كه همه سرنوشت فعالیت های هسته ای و انزوا یا عدم انزوای ایران را تنها به بازیگری روسیه گره نمی زند بلكه می تواند با گسترش دایره مذاكره كنندگان پایان معادله هسته ای ایران را به فرجامی مثبت منتهی كند.
فریبا مسعود پورشیرازی

منبع : روزنامه همشهری