خشت و آینه

همه‌چیز از دیدار شاعران با رهبر معظم انقلاب آغاز شد و نکته‌ای که رهبری در باب توجه به شاعران جوان و نقد آثار ادبی فرمودند.
هنگامی که شاعران جوان شعر‌ها و به‌ویژه غزل‌هایی خلاقانه و سرشار از مفاهیم غنی خود را خدمت رهبر انقلاب خواندند ایشان بی‌درنگ توجه به این نسل را امری مهم دانستند.
واقعیت این است اگر به دهه‌های مختلف شعر فارسی در چهل، پنجاه سال اخیر نگاهی حتی گذرا نیز داشته باشیم درمی‌یابیم که در هر دهه شاعرانی جوان به همت پیش‌کسوتان معرفی شده‌‌اند و مورد حمایت نهاد‌های مختلف قرار گرفته‌‌اند اما اگر به وضعیت شعر در دهه هفتاد و حتی همین دهه هشتاد نیک بنگریم متوجه خواهیم شد که اگرچه شاید به لحاظ آمار جشنواره و کنگره رشد بسیاری داشته‌ایم اما واقعاً در دهه گذشته چند شاعر جوان که امروز نیز به‌صورت جدی فعالیت کنند به جامعه ادبی معرفی شد و اصلاً چرا اکثر شاعران جوان ما و به‌ویژه شاعران نوپرداز دهه هفتاد به اعتقاد کارشناسان و منتقدان به انحراف کشیده شدند.
عوامل متعددی را در این زمینه می‌توان ذکر کرد از عدم توجه به شعر جوان، نقد نشدن جریان‌های انحرافی، وضعیت آشفته بازار انتشار و توزیع و پخش کتاب‌های شعر گرفته تا حتی انتقاد به پیش‌کسوتان شعر و ادب که نسل جوان را به فراموشی سپردند.
آنچه که در ادامه می‌خوانید گفت‌وگوهایی کوتاه است که در زمینه توجه به شعر جوان با شاعرانی از نسل‌های مختلف انجام شده است و هریک از دریچه نگاه خود این موضوع را مورد بررسی قرار داده‌‌اند.
● محمود اکرامی: سرمایه‌گذاری فرهنگی
محمود اکرامی را همه با شعر یا علی گفتیم و عشق آغاز شد می‌شناسند اکرامی درباره وضعیت شعر جوان امروز و ضرورت توجه به این نسل معتقد است:
امروز ما یکی از درخشان‌ترین دوران‌ را در شعر جوانمان داریم. در هیچ عصری از تاریخ ما، شعر جوان مثل امروز شعری مثبت‌نگر، بالنده، قوی و پویا نبوده است. شعر جوان امروز از نظر محتوا، ارزش‌محور و زندگی‌نگر است. از نظر قالب نیز شعرهای خوبی در دو قالب کلاسیک و نو داریم و از نظر تعداد هم شاعران جوان زیادی به فعالیت مشغول‌اند؛ بنابراین از نظر کمیت، کیفیت، قالب و محتوا شعر جوان قابل قبول و خوبی داریم.
فکر می‌کنم همیشه شعر جوان است که بر اثر گذر زمان و حرکتی که شاعر دارد، به‌عنوان شعری غنی، آیندة خود را نشان می‌دهد؛ بنابراین پرداختن به شعر جوان، سرمایه‌گذاری فرهنگی است. اگر امروز به شعر و شاعران جوان توجه کنیم، دویست سال آینده جریان شعری پخته‌ای خواهیم داشت که به تولیدات فرهنگی جامعه می‌تواند کمک کند.
از آنجا که انسان جوان، انسانی دگراندیش، نوجو و نوخواه و با نگاهی نو و خلاق است و شاعر نیز به‌ دلیل ویژگی‌های شخصی و خیالی که دارد، خلاقیت و نوجویی‌اش بیشتر خواهد بود؛ پس اگر این جریان تقویت و به آن بها داده شود، شاعران خوبی در آینده خواهیم داشت.
اگر بخواهم به آسیبی در این زمینه نیز اشاره کنم باید بگویم شاعر و شعر را به‌عنوان ابزار می‌نگریم. اگر این نگاه ابزاری عوض شود، شاعران خوبی خواهیم داشت که به تولیدات ادبی ما کمک می‌کنند و به بالندگی ادبیاتمان منجر می‌شوند.
گاهی ما به شاعر و گاهی به شعر توجه می‌کنیم؛ اما امروز عصری است که هم باید به شعر جوان و هم به منزلت شاعران جوان توجه کرد. نباید به شاعر به‌عنوان کسی نگریست که محفل ما را گرم می‌کند؛ بلکه باید او را به‌عنوان کسی که باعث رونق فرهنگی می‌شود، نگریست؛ چراکه شعر دستاوردی فرهنگی است.
نکته دیگری که به ذهنم می‌رسد وضعیت نقد ادبی و به‌ویژه نقد شعر است که اصولاً بازار نقد در ایران بازار سیاه است. ما در بازار نقدمان با چند آسیب مواجه‌ایم؛ یکی اینکه تعریف درستی از نقد نداریم. نقد یعنی نشان دادن نقاط قوت اثر، یعنی جدا کردن پول‌های درست از تقلبی، و در این صورت است که ما فضای ادبی خوب و زیبایی خواهیم داشت؛ ولی امروز نقد را به‌عنوان عیب‌جویی تعریف کرده‌ایم، که نتیجه‌اش تکثیر بدی‌هاست.
● مرتضی امیری اسفندقه: نقد شعر جوان را جدی بگیریم
واقعیت این است که در عرصة هنر و ادبیات هیچ‌چیز مهم‌تر از توجه به هنر، شعر، نقاشی و... جوان نیست؛ زیرا اگر استعدادی در میان جوانان باشد و ما نتوانیم این استعداد را کشف کنیم، خود را از داشتن یک هنرمند بزرگ محروم کرده‌ایم. برای داشتن یک شاعر بزرگ باید جوانان مستعد امروز را پرورش دهیم، که پیش‌کسوتان بزرگ امروز همان جوانان مستعد دیروز هستند انتشار آثار و معرفی هنرمندان و شاعران جوان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی روند رو به رشدی داشته است و این روند می‌تواند رو به تعالی و تکامل گام بردارد.
نباید فراموش کنیم که نعمت هنر که از سوی خداوند به بندگانش بخشیده شده از بالاترین نعمت‌هاست و ما می‌توانیم توجه بیشتری داشته باشیم و بر انتشار آثار جوانان با توجه و تأمل علمی اصرار کنیم، تا با این توجه، بر رونق و تعالی انتشار آثار جوانان بیافزاییم.
در همین راستا فکر می‌کنم اگر جوانان مستعدی را که واقعاً در هنر ریشة ذاتی دارند، معرفی و کارشان را منتشر نکنیم و اگر این جلوة خدادادی که در جان جوانان است، به رخ کشیده نشود، قطعاً سرخوردگی به وجود خواهد ‌آمد.
اگر آثار شاعران جوان منظم و مستمر منتشر شود و با نقد شعر آن در زمینه شعر جوان شاهد افق‌های روشن‌تری می‌توان بود.
● علی‌رضا طباطبایی: مافیای پخش و شعر جوان
برای حمایت از شعر جوان، اول از همه باید چارچوبی برای شناخت شعر داشته باشیم؛ اگرچه اعتقاد دارم شعر تعریف‌ناپذیرترین هنر است. از آغازی که شعر فارسی شکل گرفته، تعاریف متعددی برای شناخت کیفیت شعر ارایه شده؛ اما هیچ‌گاه تعریف جامعی که مورد تأیید اهالی هنر و به‌خصوص شعر باشد، مطرح نشده است.
در روزگاری که ایده‌ها و دیدگاه‌های مختلف به شکل‌های مختلفی ارایه می‌شوند، اول باید تکلیف خود را با شعر مشخص کنیم که کدام مورد نظرمان است و کدام قالب‌ها و محتوای شعری را در نظر داریم. بعد که تکلیف تعیین کردیم، دربارة حمایت از شعر و به‌خصوص شعر جوان راهکارهایی ارائه دهیم.
ای کاش بیاییم منهای تنگ‌نظری‌ها و خودشیفتگی‌ها، راه‌های حمایت از شعر، به‌خصوص شعر جوان را مورد نظر قرار دهیم. باید مؤسساتی داشته باشیم که تعدادی از کارشناسان آگاه و روشن‌بین که روح زمانه‌مان را می‌شناسند و با کلام فارسی ‌آشنایی دارند، همچنین به شیوه‌ها و سبک‌های ادبی آگاهی دارند و نیاز جامعة بشری و قوم ایرانی را مورد نظر قرار می‌دهند، در آن جمع شوند و برای ترویج آثار و شعر ناب روزگار، که نه تحت تأثیر فرهنگ وارداتی غرب و نه رونویسی از ترجمه‌ها و ایده‌های غربی است و نه درعین‌حال در چارچوب سنت‌های ما محبوس است و آمیزه‌ای از این‌هاست، تلاش کنند. این افراد آن شعر را مورد تأیید قرار دهند و برای نشر آن امکاناتی را فراهم کنند و محیطی فراهم آید که آرا و نظریات مختلف جمع شوند و برای بالندگی شعر تلاش کنند.
یکی از مشکلات شعر امروز، به‌خصوص شعر جوان، در انتشار و پخش و معرفی آثار شاعران جوان است به گونه‌ای که کتاب‌های زیادی هستند که ارزش خواندن و مطرح شدن دارند؛ ولی چون از سوی مافیای پخش مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرند، در دسترس قرار نمی‌گیرند و بیشتر روی آثاری تبلیغ می‌شود که در محدودة منافع همان مافیای پخش‌اند.
اگر می‌خواهیم شعر جوان ما به جایگاهی برسد باید ابتدا زمینه انتشار، معرفی و پخش آثار آن‌ها را فراهم کنید.
● سعید بیابانکی: انتشار را محدود کرده‌ایم
وقتی صحبت از شعر جوان می‌شود باید دید این جریان و این نسل چه آثاری را تولید کرده است و برای این بررسی نیاز به آثار منتشر شده آن‌ها داریم اما متأسفانه ما عادت کرده‌ایم که فقط انتشار را در سطح کتاب در نظر می‌گیریم، که انتشار شعر جوان به این شکل در کشورمان خیلی هم موفق نبوده است.
در انتشار آثار راه‌های متعددی وجود دارند، که یکی از آن‌ راه‌ها، به‌صورت کتاب است؛ راه‌هایی چون انتشار در مجلات یا به‌صورت موسیقایی و یا انتشار به‌صورت پوستر و قالبهای صوتی هم از جملة این راه‌ها هستند؛ اما ما فقط شکل اول را در نظر گرفته‌ایم که همان‌طور که قبلاً گفتم در کشور ما چندان موفق نیست؛ زیرا انتشار کتاب باید حتماً توسط ناشر صورت گیرد. ناشر هم جاهایی سرمایه‌گذاری می‌کند که بازخورد اقتصادی داشته باشد و دربارة شعر جوان این موضوع جواب نمی‌دهد.
بعضی از ناشران می‌گویند که خود شاعر جوان باید سرمایه‌گذاری کند و ما توزیعش را بر عهده می‌گیریم، بعد هم کتاب توزیع نمی‌شود و این موضوع در روحیة شاعر جوان تأثیر می‌گذارد. اگر هم ناشری با سرمایه‌ خود اثر شاعر جوانی را منتشر کند، در سیستم توزیع به مشکل برمی‌خوریم و کتاب به اهلش نمی‌رسد.
فکر می‌کنم در انتشار شعر جوان نباید خیلی تعجیل کرد. حداقل باید ده سال از عمر ادبی‌ شاعری بگذرد، ابتدا باید در جاهایی دیگر آثارش را منتشر و نزد مخاطب مقبولیت ایجاد کند و بعد از آن آثارش را به‌صورت کتاب به چاپ برساند.
اما درباره نقد نیز معتقدم نقد ابزاری است که یک اثر هنری را صیقل می‌دهد و سره و ناسره را مشخص می‌کند؛ اما ما در نقد عادت کرده‌ایم که فقط ضعف‌های اثری را ببینیم و اشکال‌تراشی کنیم، درحالی‌که نقد اصلاً این نیست. در نقد هم باید نقاط قوت برجسته شوند و هم به نقاط ضعف پرداخته شود. چیز دیگری که وجود دارد، این است که شاعران معمولاً منتقدان خوبی نیستد. البته غیر از چند نفری که باید از این قاعده مستثنا کرد؛ بقیه شعر را با سنجه‌ها و معیارهای خود می‌سنجد؛ اما باید دانست کسی که منتقد خوبی است، لزوماً شاعر خوبی نیست و یا برعکس.
ولی نکته‌ای که نباید فراموش شود این است که توجه و پرداختن به شعر جوان، چه در زمینة انتشار و چه در زمینة نقد، برای پیشرفت آن اهمیت فراوانی دارد و باید بیش از این‌ها به شعر جوان‌ توجه داشته باشیم.
● هادی منوری: کاش شعر هم ورزش بود
اگر دنبال راهی برای حل مشکل انتشار آثار شاعران جوان هستیم این است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید از اولین آثار آن‌ها حمایت کند.
شاعران جوان به ‌شکل ماهوی در انتشار آثارشان با مشکل مواجه‌اند. ارگان‌های دولتی بهتر است‌ کسانی را که در ابتدای کارند و شناخته‌شده نیستند، شناسایی و حمایت کنند، تا آثار شاعران جوان منتشر شوند.
یکی از ویژگی‌های شعر جوان ما جوان بودن آن است و این جوان بودن مشخصه‌های ذاتی خود را دارد. یکی از آن مشخصه‌ها شتاب‌زدگی است که این موضوع مقتضای این نوع شعر است. این شتاب‌زدگی وقتی وارد نقد می‌شود، شتاب بیشتری می‌گیرد؛ بنابراین با شتاب‌زدگی بیشتری در شعر جوان مواجه‌ایم.
از طرفی دیگر در میان بعضی از پیش‌کسوتان نگاه مثبتی نسبت به شعر جوان وجود ندارند و گاهی حتی آن را انکار می‌کنند. جوانان شاعر هم که می‌خواهند از این شعر دفاع کنند، راه دفاع از آن را بلد نیستند. عده‌ای دیگر هم سواد ندارند و می‌خواهند از این شعر دفاع کنند که بدتر به آن صدمه می‌زنند.
همیشه هنگامی که به ورزش نگاه می‌‌کنم اهمیت و نقش پیش‌کسوتان برایم تداعی می‌شود چقدر خوب ‌بود که در ادبیات هم این موضوع رعایت می‌شد. یک پیش‌کسوت ورزشی در مسابقه دو جهانی شرکت نمی‌کند و یا یک نفر که شصت سال سن دارد، در فوتبال مسابقه نمی‌دهد. کاش در ادبیات هم این موضوع رعایت می‌شد و پیش‌کسوتان ما نقش مربی را رعایت می‌کردند؛ اما متأسفانه پیش‌کسوتان ما هنوز در مسابقات شرکت می‌کنند و می‌خواهند تریبون دستشان باشد و این‌گونه به شعر جوان لطمه می‌زنند.
● بهزاد خواجات: سهل‌انگاری در شعر جوان
شعر امروز عرضه نمی‌شود، و وقتی شعر عرضه نشود، دیده نمی‌شود و در نتیجه بازارش نیز گرم نخواهد شد. متأسفانه شعر جوان نیز به‌عنوان جزیی از شعر امروز ایران، مثل کلیت آن در رکود به ‌سر می‌برد.
عدم توجه به شعر از سوی نهاد‌های مختلف باعث شده تا چرخ اقتصادی چاپ و نشر این هنر معیوب شود و شعر امروز ایران به‌ویژه بعد از دهة هفتاد کمتر خوانده می‌شود و این نوعی یأس و سرخوردگی را برای تمام شاعران و به‌ویژه نسل جوان شعر به همراه دارد.
شعر جوان کمابیش و در رسانه‌ها و مطبوعات دیده می‌شود و حرکات خوبی هم در آن مشاهده می‌شود؛ ولی جامعة ادبی که امروز در حال شکل‌گیری است، انگار قدری سهل‌انگار شده و خود را از هستی کلان و مطالعه بی‌نیاز می‌بیند؛ یعنی تخریب و عصیان، چه معنایی و چه زبانی، در بیشتر شعرهای جوان امروز دیده می‌شود.
شاعران جوان خود را از مطالعة گذشتگان بی‌نیاز می‌بینند و با شعر گذشته مانند عنصر سنتی برخورد می‌کنند که باید تخریب شود؛ درحالی‌که شاکلة روزگار تعیین می‌کند چه چیز اصالت دارد و چه چیزی اصالت ندارد. با نخواندن کسی نمی‌تواند مدعی فضای جدیدی در شعر باشد. اگر قرار است چیزی را قبول نداشته باشیم، باز منوط به این است که پشتوانة فکری و فلسفی داشته باشیم؛ اما شعر جوان بر خود فرض می‌بیند که شعر گذشته را تخریب کند. این موضوع فی‌نفسه مشکلی ندارد؛ ولی مهم این است که شاعر جوان وقتی چیزی را تخریب می‌کند، از جهت فکری و بنیه‌های اندیشگی قوی باشد.
● علی باباچاهی: توجه به اقتصاد نشر و الگوهای اجتماعی
به نظر من معرفی شعر جوان مهم‌ترین نکته‌ای است که در زمینه ضرورت توجه به آن می‌توان مورد بررسی قرار داد به عبارتی ابتدا باید دید چه عواملی نقش معرفی‌کنندة شعر جوان را می‌توانند بر عهده بگیرند؛ مثلاً مطبوعات. به گمانم در حال حاضر به هر دلیلی نشریاتی که در شکل گاهنامه یا ماهنامه به شعر هم توجه می‌کنند، حالت نوعی جزیرة پراکنده را دارند. برخی از این نشریات با تیراژ اندک عرضه می‌شوند و فاقد پشتوانة مالی هستند؛ در نتیجه زود هم تعطیل می‌شوند. البته این موضوع نه در شعر جوان؛ بلکه در داستان، رمان و آثار فلسفی نیز صادق است. مجلات دولتی هم که کم‌وبیش به شعر می‌پردازند، به نظر جواب‌گوی توجه به وضعیت شعر امروز نیستند.
از سوی دیگر نباید پریده‌رنگی یا تفرقه‌ای را که در شعر جوان وجود دارد، به استعداد هنری شاعران نسبت داد. کافی است تا در مشکلاتی که در زمینه‌ توزیع کتاب‌های شعر جوان وجود دارند کمی تأمل کنیم یا مشکلی که در سیستم توزیع و پخش ما وجود دارد، این است که ناشران غالباً شعر شاعران جوان را با هزینة شخصی چاپ می‌کنند و توزیع این کتاب‌ها را به عهدة خود شاعر یا مؤلف می‌گذارند؛ پس مؤلف باید نقش توزیع‌کننده را هم بر عهده بگیرد و فکر می‌کنم نباید این مشکل را دست‌کم گرفت.
همین وضعیت، یعنی نبود توزیع درست کتاب‌ها، خود به تصور نوعی بحران دامن می‌زند و تصور نوعی بحران را در شعر معاصر ایجاد می‌کند.
وقتی کتابی به‌درستی پخش نمی‌شود و به دست خواننده و منتقد نمی‌رسد،‌ طبیعی است که بر کم‌رنگی شعر جوان بی‌تأثیر نیست. چون بیشتر کتاب‌های شعر جوان به دستم می‌رسد، به نظرم، بین این دفترها، شعرهای درخشانی دیده می‌شوند و گاه به گونه‌ای است که انعکاس پیدا نکردن ارزش این کتاب‌ها در حوزه‌های فرهنگی باعث تعجب می‌شود. البته درعین‌حال در اینکه بعضی از ناشران به انتشار سریع کتاب‌های شعر جوان دامن می‌زنند، شکی نیست؛‌ بدین شکل که برخی از ناشران بدون توجه به وجه کیفی کتاب‌های شعر، با دریافت مبالغی نسبتاً چشمگیر از شاعران جوان، کتابشان را به چاپ می‌رسانند.
اما با همه این حرف‌ها معتقدم شعر امروز و شعر جوان آن‌طور که هست، خوب یا بد، خود را نشان خواهد داد و این گره‌خوردگی صرفاً به حوزة آفرینش شعر مربوط نیست؛ بلکه به حوزة دیگری‌ مثل اقتصاد، پخش و نشر و حتی الگوهای اجتماعی نیز مربوط است. باید دید این گره‌خوردگی‌ها چگونه با یاری مسئولان گشوده خواهند شد.
● محمدسعید میرزایی: زبان فردا
شعر جوان حوزه‌ای است که زبان فردای ما را حفظ می‌کند و با این نگاه باید نگاهی عمیق‌تر به این شعر داشته باشیم. شعر جوان حوزه‌ای است که زبان فارسی را در آینده حفظ خواهد کرد و با این نگاه باید در این زمینه سرمایه‌گذاری و توجه بیشتری داشته باشیم؛ اما متأسفانه با شعر جوان برخورد نسبی می‌شود و این باعث می‌شود که ذوق‌های بلندی برای نسل‌های آینده پرورده نشوند.
بخش زندة شعر امروز ما شعر جوان است، که همة شاعران از این ساحت‌ها عبور کرده‌اند و آنچه که موفق به دستیابی به آن شده‌اند، حاصل تجربیات آن‌ها در مقطع جوانی است.
در شعر جوان امروز ما نمونه‌های خوبی پیدا می‌شوند و این شعر حتماً به آسیب‌شناسی و سرمایه‌گذاری جدی و حمایت نیاز دارد.
اگر می‌خواهیم شعری قوی داشته باشیم، باید به شعر به‌عنوان یک ژانر جدی نگریسته شود، چراکه این شعر می‌تواند زبان فارسی را حفظ کند.
اما درباره نقد به طور کلی در شعر امروز فضای نقد مناسبی وجود ندارد و بسیاری از مجموعه‌هایی که منتشر می‌شوند، قابلیت نقد را دارند؛ اما نقد نمی‌شوند.

سینا علی محمدی

منبع : سورۀ مهر