کتابها و آثار علمی امام خمینی(ره)

امام خمینی(ره) در طول حیات خود ۸۵ اثر به زبانهای فارسی و عربی را در حوزه های مختلفی چون فقه، اخلاق، فلسفه و عرفان به رشته تحریر در آوردند که شرح دعای سحر، کشف الاسرار و تحریرالوسیله از مهمترین آنها به شمار می روند .
تالیفات امام خمینی (س) در موضوعات دهگانه است : عرفان، اخلاق، فلسفه، فقه استدلالی، اصول فقه، رجال، رساله علمیه، حکومت، امامت و روحانیت وهمچنین شعر از مباحثی است که امام خمینی در مورد آنها کتابهایی را به رشته تحریر درآورده اند .
● تالیفات عرفانی، فلسفی و اخلاقی
▪ شرح دعای سحر (عربی)
دعایی است که با این جمله آغاز می‏شود: "اللهم انی اسألک من بهائک بابهاه و کل بهائک بهی. اللهم انی اسألک ببهائک کله. "
از امام رضا (ع) نقل شده است که امام باقر (ع) این دعا را در سحرهای ماه مبارک رمضان می‏خواندند. این دعا شرحهای متعددی دارد، یکی از آنها همین شرح امام خمینی است که در سال ۱۳۴۷ قمری یعنی در ۲۷ سالگی تألیف شده است .
این کتاب از کتابهای عرفانی حضرت امام امت است و مانند تألیف دیگر ایشان "مصباح الهدایه"، فقط کسانی که با فلسفه و عرفان آشنایی کامل داشته باشند می‏توانند از آن استفاده کنند.
سال تألیف این کتاب مصادف است ‏با سال ورود مرحوم شاه آبادی به قم و در این کتاب دو جا از ایشان یاد و مطلبی نقل می‏کنند. تألیف این کتاب در سال اول تلمذ نزد مرحوم شاه آبادی این نکته را روشن می‏کند که حضرت امام خمینی همان طور که خودشان در اولین برخورد و ملاقات با آقای شاه آبادی فرموده‏اند، فلسفه را قبلا خواند بودند و در عرفان نیز کار کرده و استاد دیده بودند.
در هر حال در این کتاب از اسرارالصلاهٔ حاج میرزا جواد ملکی و تعلیقه آقا محمدرضا قمشه ‏ای بر شرح فصوص قیصری و شرح اسماء حاجی سبزواری و فتوحات محیی الدین و تأویلات عبدالرزاق کاشی و شرح قیصری بر فصوص و شرح مفتاح‏الغیب فناری و قبسات میرداماد و اسفار ملاصدرا و برخی کتب فیض و نیز کتاب الهیئهٔ والاسلام مرحوم سید هبهٔ ‏الله شهرستانی یاد و مطلب نقل می ‏کند که این آخری گواه این است که امام خمینی کتابهای جدید را هم می‏خواندند.
این کتاب که به زبان عربی است ‏با ترجمه فارسی آن پس از پیروزی انقلاب چاپ شده است.
▪ مصباح الهدایهٔ ال الخلافهٔ والولایه (عربی)
این کتاب در بیان حقیقت محمدیه و ولایت علویه است که با ترجمه فارسی آن پس از انقلاب چاپ شده است. تألیف این کتاب در سال ۱۳۴۹ به پایان رسیده و مانند شرح دعای سحر فقط برای کسانی که با عرفان و اصطلاحات آن آشنایی دارند قابل استفاده است .
امام خمینی در کتابهای دیگر خود مانند " سرالصلاهٔ" و "تعلیقه بر شرح نصوص" به این کتاب ارجاع می‏دهند و می‏گویند در آن کتاب این مطلب را تحقیق کرده‏ایم. در این کتاب از "شرح توحید صدوق" قاضی سعید قمی و نیز " البوارق الملکوتیه" او و "مفتاح الغیب" قونوی و "شرح نصوص" قیصری و "شرح قصیده" ابن فارض عبدالرزاق کاشی و "تعلیقه بر شرح نصوص" قیصری و نیز رساله در تحقیق " اسفار اربعه" هر دو از محمدرضا قمشه ‏ای مطالبی نقل می‏شود و مورد انتقاد قرار می‏گیرد. و همچنین از محیی الدین احیانا مطلبی نقل می‏کنند و از استادشان شاه آبادی، چند جا با تجلیل فراوان یاد و مطالبی نقل می کنند.
▪ لقاء الله (فارسی)
مقاله ‏ای است در این موضوع به زبان فارسی در هفت صفحه که در آن امام از استادشان مرحوم آقای شاه آبادی یاد می‏کنند. این مقاله یا رساله در پایان کتاب لقاءالله مرحوم حاج میزا جواد ملکی چاپ شده است.
▪ سر الصلاهٔ، صلاهٔ العارفین یا معراج السالکین (فارسی)
این کتاب برای خواص از اهل عرفان و سلوک نوشته شده و تاریخ پایان تألیف آن سال ۱۳۵۸ ققمری است و تا حال دوبار چاپ شده است که بار اول مستقل و بار دیگر در یادنامه شهید مطهری چاپ شده است.
در این کتاب از اسرارالصلاهٔ شهید ثانی و مرحوم شاه آبادی یاد می‏شود و نیز به شرح اربعین خود ارجاع می‏دهند که معلوم می ‏شود شرح اربعین را پیش از سرالصلاهٔ نوشته‏ اند یا هنگام نوشتن سرالصلاهٔ آن کتاب هم در دست تألیف بوده است.
▪ تعلیقه علی شرح فصوص الحکم (عربی)
فصوص الحکم تألیف محیی الدین عربی و شرح آن از محمود قیصری است و امام خمینی شرح فصوص را در هفت ‏سالی که از محضر مرحوم شاه آبادی استفاده می‏کردند، نزد ایشان خوانده و تاریخ تألیف این تعلیقه هم همان سالهاست. در این تعلیقه به مصباح الهدایه خود ارجاع می‏دهند و از مرحوم آقای شاه آبادی نیز یاد می‏کنند. کتاب شرح فصوص ۴۹۵ صفحه است که تعلیقه امام تا صفحه ۳۹۶ آن است.
این تعلیقه را حضرت امام خمینی در حواشی نسخه چاپی شرح فصوص نوشته بودند و ظاهرا به دست عمال شاه ، جزو کتابهای غارت شده ایشان، غارت شده بود، ولی خوشبختانه پس از انقلاب در همدان پیدا و به بیت ‏حضرت امام تحویل داده شد و به صورت زیبایی چاپ گشت.
▪ تعلیقه علی مصباح الانس (عربی)
مفتاح غیب الجمع والوجود تألیف صدرالدین محمدبن اسحاق قونوی و شرح آن به نام مصباح الانس تألیف محمدبن حمزهٔ بن محمد عثمانی معروف به ابن فناری است. امام خمینی مصباح الانس را تا صفحه ۴۴ از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۴ققمری نزد مرحوم آقای شاه آبادی خوانده است. در صفحه اول کتاب مرقوم داشته ‏اند:
"قد شرعنا قرائهٔ هذا الکتاب الشریف لدی الشیخ العارف الکامل استاذنا فی المعارف الالهیه حضرهٔ المیرزا محمدعلی شاه آبادی الاصفهانی دام ظله فی شهر رمضان المبارک سنهٔ ۱۳۵۰ق. "
تعلیقه علی شرح حدیث راس الجالوت (عربی)، شرح حدیث راس الجالوت (عربی)، شرح حدیث راس الجالوت (عربی)، تفسیر سوره حمد (فارسی) از دیگر آثار امام در زمینه عرفان، اخلاق و فلسفه است .
▪ تفسیر سوره حمد
تفسیری است عرفانی بر سوره حمد که امام خمینی در سالهای اول پیروزی انقلاب در پنج جلسه بیان فرمودند و مکرر چاپ شده است. امام خمینی در کتاب سرالصلاهٔ، سوره حمد و توحید را به طور مختصر با اشاراتی عرفانی تفسیر کرده‏اند. و نیز در کتاب "آداب الصلاهٔ" سوره حمد و توحید و اناانزلناه را به گونه ‏ای مفصل تر تفسیر کرده ‏اند.
▪ الحاشیه علی الاسفار (عربی)
امام خمینی از مدرسین اسفار ملاصدرا بوده و گویا حواشی بر این کتاب داشته باشند، زیرا یکی از فضلای حوزه علمیه قم حاشیه ‏ای از ایشان در مجله کیهان اندیشه نقل کردند به این شرح:
صدرالمتالهین در اسفار جلد ششم صفحه دو ماهه درباره حدیث "ماترددت فی شئ انا فاعله کترددی فی قبض روح عبدی المومن" می‏گوید: فما معنی التردد المنسوب الیه؟ والذی سخ الهذا الراقم المسکین . . . حضرت امام خمینی در حاشیه اسفار به کلام ملاصدرا اشکال نموده و فرموداند: آنچه ملاصدرا ذکر کرده، علاوه بر آنکه فی نفسه از معنای حدیث دور است، ملائمت و تناسبی هم با ذیل حدیث ندارد و سپس حضرت امام مطلب را ادامه داده‏اند.
▪ آداب الصلاهٔ (فارسی)
این کتاب را پس از "سرالصلاهٔ" نوشته ‏اند و در آغاز آن فرموده‏اند : ایامی چند پیش از این رساله ‏ای فراهم آوردم که به قدر میسور از اسرار الصلاهٔ در آن گنجانیدم و چون آن را با حال عامه تناسبی نیست در نظر گرفتم که سطری از آداب قلبیه این معراج روحانی را در سلک تحریر در آورم شاید برادران ایمانی را از آن تذکری و قلب قاسی خود را تأثری حاصل آید.
در این کتاب، تفسیر سوره‏های حمد و توحید و قدر به گونه ‏ای عرفانی و نسبتا مفصل آمده است. امام خمینی در این تألیف به تعلیقه فصوص و مصباح‏الهدایهٔ خود ارجاع داده و از مرحوم آقای شاه آبادی یاد و مطلب نقل می‏کنند و ضمنا ی جا کتاب سیر و سلوک منسوب به سید بحرالعلوم را یاد و می‏گویند: انتساب این کتاب به آن حضرت مورد تردید است.
▪ مبارزه با نفس جهاد اکبر (فارسی)
رساله‏ای است اخلاقی، در موضوع "جهاد با نفس" که تقریر سخنرانیهای حضرت امام در نجف اشرف برای طلاب و فضلا است. این رساله بارها چاپ شده است.
▪ شرح حدیث جنود عقل و جهل (فارسی)
در کتاب شریف اصول کافی حدیثی در بیان لشگریان عقل و جهل از امام صادق (ع) نقل شده که شامل هفتاد و چند عنوان است.
امام خمینی این حدیث را به زبان فارسی شرح کرده‏اند ولی تا عنوان ۲۵ آن را بیشتر ننوشته و موفق به تکمیل آن نشده‏اند.
▪ اربعین - شرح اربعین (فارسی)
شرح چهل حدیث است که سی و سه حدیث آن اخلاقی و هفت ‏حدیث دیگر اعتقادی است. در آغاز آن فرموده‏اند: این بنده بی بضاعت ضعیف مدتی بود با خود حدیث می‏کردم که چهل حدیث از احادیث اهل بیت عصمت و طهارت (ع) که در کتب معتبره اصحاب و علما (ره) ثبت است، جمع‏آوری کرده و هر یک را به مناسبت‏شرحی کنم که با حال عامه مناسبتی داشته باشد و از این جهت آن را به زبان فارسی نگاشته که فارسی زبانان از آن بهره گیرند . . .
تاریخ پایان تألیف کتاب اربعین ۱۳۵۸ قمری می‏باشد و چهار حدیث آن توسط آقای فهری تحقیق و در ۲۲۴ صفحه چاپ شد و سپس حدود بیست ‏حدیث آن در مجله اعتصام که از سازمان تبلیغات اسلامی بود و تعطیل شد، چاپ گشت و بالاخره همه چهل حدیث، در دو جلد توسط انتشارات "طه" قزوین در سال ۱۳۶۶ و سپس با چاپ بهتری توسط مرکز نشر فرهنگی رجاء، در ۵۵۶ صفحه در یک جلد منتشر شد. فهرست احادیث این کتاب بسیار ارزنده از این قرار است:
جهاد نفس، ریا، عجب، کبر، حسد، حب دنیا، غضب، عصبیت، نفاق، هوای نفس، فطرت، تفکر، توکل، خوف و رجاء، امتحان، صبر، توبه، ذکر خدا، غیبت، اخلاص، شکر، کراهت از مرگ، اصناف طالبان علم، اقسام علم، وسواس، فضیلت علم، عبادت و حضور قلب، لقاءالله، وصیت رسول‏خدا (ص) به حضرت امیر (ع) ، اقسام قلوب، عدم شناخت‏حقیقی خدا و رسول و امام مومن، یقین و حرص و رضا، ولایت‏شرط قبول اعمال، حال مومن نزد خدا، معرفت‏حق و اسماء او، معرفت‏حق و صفات او، طریق معرفت‏حق تعالی و اولی الامر، خداوند آدم را به صورت خود آفرید، خیر و شر، حقیقت توحید.▪ کتابهای فقه استدلالی
حضرت امام خمینی (س) مدت سی سال یا بیشتر فقه استدلالی تدریس می‏کردند و همه این درسها یا قسمت اعظم آنها را نوشته‏اند و یکی از امتیازات این تالیفات همین است که پس از تدریس و تحقیق کامل، نوشته شده است. بحثهایی را که حضرت امام خمینی نوشته‏اند، عبارتند از: طهارت و مکاسب محرمه و بیع و خیارات و خلل صلاهٔ، تقیه که همه به زبان عربی است ‏به این شرح:
▪ کتاب الطهارهٔ
جلد اول، بحث نجاسات، تاریخ پایان تألیف، ۱۰ ذیحجه ۱۳۷۳ قمری چاپ اول در ۲۷۲ صفحه در قم و چاپ دوم در ۳۵۸ صفحه در نجف سال ۳۸۹ قمری. جلد دوم، بحث ماء ثلاثه. تاریخ پایان تألیف ۲۲ ربیع‏الاول ۱۳۷۶ قمری. چاپ قم در ۳۱۹ صفحه. جلد سوم، بحث تیمم. تاریخ پایان تألیف، ۱۱ شعبان ۱۳۷۶. چاپ قم در ۲۳۵ صفحه. جلد چهارم کتاب مذکور پیرامون بحث از احکام نجاسات است. این کتاب که آخرین قسمت از مباحث طهارت است تألیف آن در تاریخ ۲۸ ذیقعده ۱۳۷۷ قمری به پایان رسیده و چاپ آن نیز در نجف اشرف به سال ۱۳۸۹ ق. انجام گرفته است. تعداد صفحات این جلد ۲۹۰ صفحه است .
▪ المکاسب المحرمه
جلد اول، شامل بحث‏های الاکتساب، الاعیان النجسه، الاکتساب مما یکون المقصود حراما، الاکتساب بما لا منفعهٔ فیه، الاکتساب بماهو حرام فی نفسه، نقاشی و مجسمه‏سازی، غنا و غیبت و قسمتی از رساله روضهٔ الغناء استادشان حاج شیخ محمدرضا اصفهانی در این جلد نقل شده است. چاپ قم در ۳۲۲ صفحه در سال ۱۳۸۱. جلد دوم، شامل بحث‏های قمار، کذب، کمک به ظالم، ولایت از طرف جائر، تکسب به واجبات، جوایز سلطان و خراج و مقاسمه‏ای که سلطان جائر می‏گیرد. تاریخ پایان تألیف، ۸ جمادی‏الاولی ۱۳۸۰ چاپ قم در ۲۹۰ صفحه در سال ۱۳۸۱.
▪ کتاب البیع
جلد اول، تاریخ تألیف پس از ۱۳۸۰ قمری در ۴۵۷ صفحه در نجف چاپ شده است. جلد دوم، در سال ۱۳۹۱ در نجف در ۵۷۵ صفحه چاپ شده است و بحث ولایت فقیه حضرت امام خمینی که منشا بسیاری از تحولات گشت، در این جلد است. جلد سوم، تاریخ پایان تألیف، ۱۱ جمادی‏الاولی ۱۳۹۲ و در همان سالها در ۴۸۵ صفحه در نجف چاپ شده است و بدین ترتیب این سه جلد، حاصل تدریس حدود دوازده سال حضرت امام می‏باشد که به قلم خودشان نوشته شده است. جلد چهارم، بحث ‏خیارات. تاریخ پایان تألیف، ۲۵ جمادی‏الاول ۱۳۹۴. در ۴۵۲ صفحه در نجف در همان سال تألیف چاپ شده است. جلد پنجم، شامل بقیه بحث ‏خیارات و بحث نقد و نسیه و قبض. تاریخ پایان تألیف، ۱۵ جمادی‏الاولی ۱۳۹۶. در ۴۰۲ صفحه در سال ۱۳۹۷ در نجف چاپ شده است.
▪ کتاب الخلل
بحث‏خلل صلاهٔ است که ظاهرا پس از سال ۱۳۹۷ تا هنگام مراجعت ‏به ایران بحث کرده و نوشته ‏اند. این کتاب در ۳۱۴ صفحه در قم چاپ شده است.
▪ رسالهٔ فی التقیهٔ
رساله‏ای است‏ شامل مباحث تقیه در ۳۵ صفحه که تاریخ تألیف آن شعبان ۱۳۷۳ قمری می‏باشد و به ضمیمه رساله‏های اصولی حضرت امام در سال ۱۳۸۵ قمری در قم چاپ شده است.
بحث معروف "تقیه برای حفظ دین است نه محو دین" در این رساله عنوان شده است.
▪ رسالهٔ فی قاعدهٔ من ملک
این رساله در کتاب آثارالحجهٔ (جلد دوم صفحه ۴۵) جز تألیفات حضرت امام یاد شده است.
▪ رسالهٔ فی تعیین الفجر فی اللیالی المقمره
این رساله در ۳۲ صفحه رقعی در سال ۱۳۶۷ شمسی از امام خمینی منتشر شده است که در عین اختصار، از تألیفات فقه استدلالی ایشان به شمار می‏آید.
تألیفات امام در اصول فقه (همه به زبان عربی) : رساله لا ضرر ، رسالهٔ الاستصحاب، رسالهٔ فی التعادل والتراجیح، رسالهٔ الاجتهاد والتقلید، رسالهٔ فی الطلب والارادهٔ، تعلیقهٔ علی کفایهٔ الاصول، در موضع علم اصول .
▪ رساله های عملیه یا فقه غیراستدلالی
تعلیقهٔ علی العروهٔ الوثقی (عربی)، تعلیقهٔ علی وسیلهٔ النجاهٔ (عربی)، حاشیه توضیح المسائل (فارسی)، رساله نجاهٔ العباد (فارسی)، حاشیه رساله ارث (فارسی)، مناسک یا دستور حج (فارسی) ...
▪ تحریر الوسیله (عربی)
وسیلهٔ النجاهٔ تالیف مرحوم آیت‏الله العظمی آقاسیدابوالحسن اصفهانی از جهت کثرت با بهای فقه (نه کثرت فروع) بر عروهٔ الوثقی تالیف سیدمحمد کاظم یزدی برتری دارد یعنی بسیاری از بابهای فقه مانند مکاسب، طلاق، نذر و . . . در عروهٔ‏الوثقی نیست ولی در "وسیلهٔ‏النجاهٔ "هست. امام خمینی همان طور که قبلا گفته شد بر "وسیلهٔ‏النجاهٔ" حاشیه داشتند و در سال ۱۳۸۴ که در ترکیه تبعید بودند به این فکر افتادند که حاشیه خود را در متن وسیله درج و در ضمن بابهایی را هم که وسیلهٔ‏النجاهٔ، ناقص دارد تتمیم و مسائل مستحدثه را هم به آن بیفزایند. این کار به صورت بسیار خوبی در مدتی که تبعید بودند انجام گرفت و به نام " تحریرالوسیله" در همان سالها، در نجف، در دو جلد (۶۶۲و۶۴۷ صفحه) چاپ و سپس مکرر تجدید چاپ شد.
▪ زبدهٔ الاحکام (عربی)
رساله مختصری است که با توجه به تحریرالوسیله حضرت امام خمینی توسط برخی از شاگردان ایشان تنظیم شده و مکرر به چاپ رسیده، یکی از چاپهای ممتاز آن چاپ سازمان تبلیغات اسلامی در ۲۷۳ صفحه در سال ۱۴۰۴ قمری انجام شده است. یادآوری این نکته لازم است که متن اولی این رساله سالها قبل تالیف شده و به نام چند نفر از مراجع تقلید از جمله آیت‏الله میلانی و آیت‏الله حاج سیداحمد خوانساری نیز به نامهای دیگر چاپ شده است و بنابر این باید گفت همان متن اولی با توجه به تحریرالوسیله به این صورت تنظیم شده.
توضیح المسائل (فارسی)، ملحقات توضیح المسائل (فارسی)،استفتائات (فارسی)، از دیگر آثار امام در این بخش است .
▪ حکومت اسلامی یا "ولایت فقیه" (فارسی)
این کتاب حاصل درسهای حضرت امام خمینی راجع به ولایت فقیه است که در کتاب البیع ایشان هم به گونه‏ای مختصرتر آمده است. چاپ سوم این کتاب در ۲۰۸ صفحه در سال ۱۳۹۱ انجام شده است. و این همان کتابی است که زمینه فکری تشکیل حکومت اسلامی را در ایران آماده ساخت و دستگاه جبار شاهنشاهی نسبت‏به آن خیلی حساسیت نشان می‏داد.
▪ کشف الاسرار (فارسی)
مرحوم حاج شیخ مهدی پائین شهری از علمای بزرگ قم بود. فرزند ناخلف او علی اکبر حکمی زاده رساله‏ای به نام "اسرار هزار ساله "نوشت و در ۳۸ صفحه در سال ۱۳۲۲ شمسی منتشر ساخت. موضوع این رساله حمله به مذهب تشیع بود. یعنی حرفهای فرقه ضاله وهابی را به ضمیمه تبلیغات سؤ علیه روحانیان که آن روزها بازارشان داغ بود، در این رساله آورده بود و در حقیقت رساله‏ای بود در ترویج وهابیت و از طرفی همسو با کسروی و از طرف دیگر با رضاخان که دشمن روحانیان بود.
امام خمینی -سکوت را روا ندانستند و کتاب کشف الاسرار را در همان تاریخ، در پاسخ آن رساله نوشتند و ضمنا خیانتهای رضاخان را هم با راحتی ‏بیان کردند. کتاب مورد استقبال قرار گرفت و بارها چاپ شد. چاپ اول در سال ۱۳۲۳ شمسی و چاپ سوم آن در سال ۱۳۲۷ شمسی در ۳۳۴ صفحه توسط کتابفروشی علمیه اسلامیه تهران انجام شده است.
حضرت امام برای تالیف "کشف‏الاسرار" مدتی درس خود را تعطیل کردند و به نوشتن این کتاب پرداختند و یک بار دیگر به همه این در را آموختند که باید دنبال عمل به تکلیف بود نه اینکه به یک کار مخصوص دل بست.
رساله در رجال (عربی)، دیوان شعر (فارسی)، تهذیب الاصول (عربی)، رساله فی قاعدهٔ لا ضرر یا نیل الاوطار، رساله فی الاجتهاد والتقلید (عربی)، لب الاثر یا رساله فی الطلب والاراده والجبر والتفویض. (عربی)، کتاب البیع (عربی)، وصیتنامه سیاسی الهی (فارسی) ...
▪ صحیفه نور (فارسی)
اعلامیه ها و گفتارها و حکمها و سخنرانیها و مصاحبه‏های حضرت امام از سال ۱۳۴۱ شمسی تا سال آخر عمر شریفشان به صورتهای گوناگون و سلیقه‏های مختلف جمع‏آوری و تنظیم و نشر شده است که شاید معتبرترین و جامعترین آنها کتاب شریف صحیفه نور باشد.
این کتاب حدود بیست جلد است و شامل رهنمودهای حضرت امام از سال ۱۳۴۱شمسی تا آخر عمرشان یعنی ۱۳۶۸ است. در آغاز این کتاب نوشته ‏ای از سال ۱۳۶۳قمری که مربوط به حدود بیست ‏سال قبل از نهضت پانزدهم خرداد است آمده که بسیار جالب توجه است.

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی