بیم و امید

«قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»[۱]یعنی به بندگان تندرو و گناهکار من بگو از رحمت الهی ناامید نباشند، خداوند تمام گناهان را می‌بخشد، او خداوند آمرزنده و مهربان است.
در روایات اسلامی میدان ترس و امید بسیار وسیع و گسترده است و به این موضوع خیلی پرداخته شده است تا جایی که از این دو صفت به مشابه دو بال برای پرواز انسان به سوی کمال صحبت می‌شود. ترس از عقوبت که در مجال پیش صحبت شد، باید با امیدواری به رحمت خداوند همراه شود تا مایة سعادت باشد.
این آیه سراسر گویای رحمت خداوند و در تمامی کلمات آن لطف خدا نهفته است. آیه‌ای که بشارتش را پیامبر می‌دهد و خداوند از طریق پیامبرش تمامی انسان‌ها را مورد خطاب قرار می‌دهد و همه را بندة خود و لایق دریافت رحمت خویش می‌داند؛ یا عِبادِیَ. این آیه تأکید می‌کند که گنهکاران بر خود ستم کرده و به خداوند ضرری نرسانده‌اند؛ اَسْرَفُوا عَلی‏ أَنْفُسِهِمْ، پس در این‌صورت یأس از رحمت، حرام است؛ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ. وعدة رحمت قطعی و کار خداوند بخشش دائمی است و تمامی گناهان را می‌بخشد؛ چرا که او بسیار بخشنده و رحیم است[۲]؛ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ.
البته منظور قرآن از این‌که می‏فرماید: خداوند همه گناهان را می‏بخشد، آن نیست که انسان گناه کند و بگوید خدا می‏آمرزد ‌ـ‌که در این‌جا همان صفت ترس از عقوبت و عدم ارتکاب گناه به کار می‌آید ‌ـ بلکه منظور آن است که همة گناهان هر قدر هم بزرگ باشند قابل آمرزش است و نباید از رحمت الهی مأیوس بود و طبیعتاً راه دریافت آمرزش الهی، توبه و جبران گناه است که در آیه بعد آمده است.[۳]
مولای متقیان امیر مؤمنان علی(ع)‌ دربارة ترس از عذاب و امیدواری به رحمت خدا به فرزند خود می‌فرماید:«یا بنیّ خف اللَّه خوفا إنّک لو أتیته بحسنات أهل الأرض لم یقبلها منک و ارج اللَّه رجاء إنّک لو أتیته بسیّئات أهل الأرض غفرها لک»[۴] یعنی پسرم! از خدا چنان بترس که اگر نیکی‌های مردم روی زمین را برای او بیاوری از تو نپذیرد، و به خدا چنان امیدوار باش که اگر گناهان مردم روی زمین را برای او بیاوری تو را بیامرزد.
سنان بن طریف می‏گوید: از امام صادق‌(ع) شنیدم که می‏فرمود: سزاوار است مؤمن به‌گونه‏ای از خدا بترسد که گویی مشرف بر آتش است و به‌گونه‏ای امیدوار باشد که گویی از اهل بهشت است.[۵]
خداوند پیامبران خویش را در قرآن انسان‌هایی خائف از عذاب و امیدوار به رحمت معرفی می‌‌کند، آنجا که می‌فرماید:«أُولئِکَ الَّذِینَ یَدْعُونَ، یَبْتَغُونَ إِلی‏ رَبِّهِمُ الْوَسِیلَةَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ، وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ یَخافُونَ عَذابَهُ، إِنَّ عَذابَ رَبِّکَ کانَ مَحْذُورا»[۶] این پیامبران خود همان کسانی‌اند که خدا را می‏خوانند و از راه اطاعت خدا جویای وسیله‏ای برای رسیدن به قرب پروردگار خویشند، تا معلوم شود که چه کسی به او نزدیک‌تر است و هم به رحمت او امیدوارند و هم از عذاب او بیمناک، که عذاب پروردگار تو عذابی پرهیز کردنی است‏.
شخصی به امام صادق(ع) عرض کرد: گروهی از دوستان شما به گناه می‏پردازند و می‏گویند: به رحمت خدا امیدواریم. امام فرمود: دروغ می‏گویند، دوستان ما نیستند. آنان کسانی‌اند که آرزوهای دلخوش‏کنندة خیالی بر ایشان چیره شده است. هر کس به چیزی امیدوار باشد، برای آن به عمل برمی‏خیزد. و هر که از چیزی بترسد از آن می‏گریزد.[۷]
پس هر کس به رحمت خدا امیدوار است باید به طلب و طمع این رحمت برخیزید، تا سبب جبران گذشته و بازگشت به سوی خداوند و مایة نجات شود. اگر هم از عقوبت خدا بیمناک و ترسان است، باید از آن بگریزد و دور شود، تا دامنش را نگیرد. طلب رحمت و گریز از عقوبت، با ترک معصیت به دست می‌آید، مانند ترک دروغگویی، سخن‌چینی، عیب جویی و...
بهترین حالت ممکن نیز اعتدال بین این دو حالت است. امیرمؤمنان، علی(ع) فرموده است: خیر الأعمال، اعتدال الخوف و الرّجاء.[۸] یعنی بهترین اعمال، اعتدال بیم و امید است.
باید میان خوف خود از عقوبت خدا و امید به رحمت او حالت اعتدال پدید آید، به شکلی که از ترس از عقوبت و امید به رحمت خدا به یک اندازه‌ باشد. نه بیش از حد بترسیم که یأس از رحمت آورد و نه بیش از اندازه امیدوار شویم که غرور و غفلت به بار بیاورد.

۱ـ زمر: ۵۳.
۲ـ تفسیر نور، ج‏۱۰، ص ۱۸۷
۳ـ همان، ص ۱۸۸.
۴ـ جامع الاخبار، ص ۱۱۳؛ الاثنا عشریة، ص ۴۰.
۵ـ مجموعة ورام، ج ۲، ص ۱۷۶.
۶ـ اسراء : ۵۷.
۷ـ اصول کافی، ج ۲، ص ۶۹- ۶۸.
۸ـ غرر الحکم، ص ۱۷۴.
هادی الیاسی

منبع : خبرگزاری رسا