شاگردی در مقام استاد

خواجه‌نصیرالدین طوسی از جمله دانشمندان بزرگ ریاضی و هندسه است که در تاریخ ۵ جمادی‌الاول سال ۵۹۷هجری قمری در جهرود قم پا به جهان گذاشته است.
خواجه‌نصیر به دلیل علاقه وافرش به تحصیل، علوم ریاضی و نجوم و حکمت را به طور جدی دنبال کرد و توانست سرآمد دوران شود. او علوم دینی و علوم عملی را زیر نظر پدرش و منطق و حکمت را نزد خالویش باباافضل ایوبی کاشانی فرا گرفت. تحصیلات عالی خود را در نیشابور به پایان رسانید و در آنجا به عنوان دانشمندی برجسته زبانزد خاص و عام شد.
خواجه‌نصیر، برای ادامه تحصیل به شهرری و از آنجا به قم رفت و پس از مدتی راهی اصفهان شد. باتوجه به این که در این شهر، استاد مورد نظر خود را نیافت به عراق رفت و در آنجا علم فقه را فرا گرفته و در سال ۶۱۹ه.ق، موفق به دریافت درجه اجتهاد و اجازه روایت از معین‌الدین شد.
در اینجا بود که در درس اصول فقه علامه حلی حاضر شد و او نیز، در درس حکمت خواجه شرکت کرد.
خاتم فلاسفه و عقل حادی عشر، نام‌هایی است که در مورد خواجه نصیر طوسی به کار برده‌اند.
در کتاب آثار الشیعه آمده است که خواجه نصیرالدین طوسی با سیدعلی‌بن طاووس حسینی و شیخ میثم بن علی بحرانی در مدرسه ابوالسعاده اصفهان درس خوانده است. ابن میثم در فقه، استاد و در حکمت، شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی بوده است.
آثار علمی و قلمی خواجه ۱۵۰اثر است که اغلب آنها به عربی نوشته شده است، از جمله مهم‌ترین آثار اصیل وی در حساب هندسه و مثلثات جوامع‌الحساب بالتخت و التراب، رساله‌الشافیه و اثر معروفش، کتاب شکل‌القطاع است که به نوشته‌های رگیومونتانوس اثر گذارده است.
معروف‌ترین آثار نجومی وی زیج ایلخانی - که در سال ۶۵۰ نوشته شده است - و همچنین تذکره فی علم الهیئه است. کتاب تنسوق‌نامه و کتاب‌هایی در زمینه اختربینی نیز نوشته است.
به احتمال زیاد برجسته‌ترین کار طوسی در ریاضیات در زمینه مثلثات بوده است. در کشف القناع عن اسرار شکل‌القطاع، وی نخستین کسی بود که مثلثات را بدون توسل به قضیه منلائوس یا نجوم، توسعه بخشید و هم او بود که برای نخستین بار قضیه جیوب را، که رویداد برجسته‌ای در تاریخ ریاضیات است به روشنی بیان کرد. در نجوم، تذکره فی علم الهیئه وی شاید
کامل‌ترین نقد بر نجوم بطلمیوسی در قرون وسطی و معرف تنها الگوی ریاضی جدید حرکات سیارات است که در نجوم قرون وسطی نوشته شده است.
این کتاب به احتمال زیاد از راه نوشته‌های منجمان بیزانسی به کوپرنیک اثر گذاشته است و همراه با کار شاگردان طوسی متضمن تمام تازه‌های نجومی کوپرنیکی است به استثنای فرضیه خورشید مرکزی آن. نصیرالدین طوسی با اینکه سرو کارش بیشتر در سیاست و اجتماع بوده، روشن‌ترین راه را که برای رسیدن به جهان جاودانی نشان می‌دهد، دیانت است. اگرچه در تمام نوشته‌های خود دم از استقلال و معرفت می‌زند؛ اما آشکارا می‌گوید دانش تنها از ایمان و دین حاصل می‌شود و حقیقت دانش را دین می‌داند که تسلی‌بخش جان‌ها و روان‌بخش کالبدهای افسرده است. طوسی بیشتر به عنوان منجم معروف است و رصدخانه وی یک موسسه علمی در تاریخ علم به شمار می‌رود. کتاب تنسوق‌نامه او از لحاظ موضوع فقط در مقایسه با مشابه آن یعنی کتاب بیرونی (کتاب الجماهر فی معرفت الجواهر) در درجه دوم اهمیت قرار دارد. طوسی یکی از پیشروترین فلاسفه اسلامی است که تعلیمات مشّائی ابن سینا را پس از آن که در طول دو سده در محاق «کلام» قرار گرفته بودند، احیا کرد. او مظهر نخستین مرحله ‌ترکیب تدریجی مکتب‌های مشّائی و اشراقی است. اخلاق ناصری وی رایج‌ترین کتاب اخلاقی بین مسلمانان هند و ایران بوده است. تجرید العقاید او در کلام مبنای الهیات اصولی شیعه دوازده امام است.
برخی از کتاب‌های مهم خواجه‌نصیر
۱) شرح اشارت بـو علـی سینا
۲) قـواعد العقـایـد
۳) آغاز و انجام
۴) تحـریـر مجسطـی
۵) تحریر اقلیـدس
۶) تجـریـد المنطق
۷) اساس الاقتباس
۸) آداب البحث
۹) آداب المتعلمیـن
۱۰) روضه القلوب
۱۱) اثبات بقاء نفس
۱۲) تجرید الهندسه
۱۳) اثبات جوهر
۱۴) جامع الحساب
۱۵) اثبات عقل
۱۶) جام گیتی نما
۱۷) اثبات واجب الوجود
۱۸) الجبر و الاختیار
۱۹) استخراج تقویم
۲۰) خلافت نامه
۲۱) اختیارات نجوم
۲۲) رساله در کلیات طب
۲۳) ایام و لیالی
۲۴) علم‌المثلث
۲۵) الاعتقادات
۲۶) شرح اصول کافی
طوسی بیش از هر فرد دیگر مایه احیای علوم اسلامی بوده است.
گروهی خواجه را برهم‌زننده وحدت دو ملت عربی و اسلامی می‌پندارند و می‌گویند به دست او وحدت عربی در آن زمان پاشیده شد.
واقعیت این است که خواجه در این باب گناهی نداشت و اگر خواجه پس از آن همه وقایع و خونریزی به داد مسلمان نرسیده بود، جهان اسلامی امروز چه وضعیتی داشت؟ در سال ۶۷۲ هجری قمری نصیرالدین طوسی با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت که بقایای کتاب‌های تاراج‌رفته را جمع‌آوری و به مراغه بازگرداند.
دوران بازگشت به وطن خواجه در بین راه بازگشت از عراق به وطن از شهرهای مختلف عبور کرد و به نیشابور رسید، نیشابور در آن زمان چند بار مورد هجوم قرار گرفته بود و شهر در دست مغولان بود.
خواجه بعد از نیشابور به طرف طوس زادگاه خویش ادامه مسیر داد و از آنجا خود را به قاین رساند تا بعد از سال‌ها به دیدار مادر و خواهرش موفق شود، مدتی در قاین اقامت کرده و به تقاضای اهل شهر، امام جماعت مسجد شهر را قبول و به مسائل دینی مردم رسیدگی کرد و اطلاعاتی نیز درباره قوم مغول به دست آورد.
خواجه در سال ۶۲۸ «هـ .ق»، در شهر قاین با دختر فخرالدین نقاش پیمان زناشویی بست و به این ترتیب دوره‌ای دیگر از زندگی پر فراز و نشیب خواجه آغاز شد. بعد از چند ماه سکونت در شهر قاین از طرف محتشم قهستان به نام ناصرالدین که مردی فاضل و کریم و دوست‌دار فلاسفه بود، دعوت به قلعه شد. او به اتفاق همسرش به قلعه اسماعیلیان رهسپار شد.
قلعه‌های اسماعیلیه بهترین و محکم‌ترین مکان در برابر حمله مغول‌ها بود.
در این مدت که خواجه نصیر در قلعه قهستان بود، بسیار مورد احترام و تکریم قرار می‌گرفت و آزادانه به شهر قاین، رفت و آمد داشته و به امور مردم رسیدگی می‌کرد. در همین زمان بود که به درخواست میزبان کتاب (طهاره الاعراق) ابن مسکویه را از عربی به فارسی ترجمه کرد و نام آن را اخلاق ناصری (به نام میزبان خود) نهاد.
خواجه نصیرالدین طوسی در خدمت هلاکوخان ایلخان مغول، خواجه نصیرالدین طوسی در تمام امور کشوری و لشگری مغول برای نیل به مقاصد عالیه خود اثرگذار بوده و تا اندازه‌ای که توانست از پیش آمدها و سختی‌های ناگوار که متوجه جامعه مسلمانان می‌شد جلوگیری ‌کرد، گاهی با سخنان علمی و زمانی با گفت‌وگوهای مختلف و اندرزهای سیاسی، مقاصد مهم اساسی خود را با دست هلاکوخان انجام می‌داد. پیشرفتهای علمی و نوازش فضلا و علما با دست خواجه صورت می‌گرفت و به خاطر این نظریات روز به روز در دربار هلاکو محبوب‌تر شده و مورد توجه خاص ایلخان می‌شد. خواجه‌ نصیرالدین همیشه اصول مقاصد دینی را نصب‌العین خود قرار داده و تمام حرکات سیاسی و علمی را که شایسته یک مرد دینی آشنا به مصالح اجتماعی و سیاسی اسلامی است به کار می‌بست.
یکی از اقدامات مهم خواجه نصیرالدین طوسی تشویق هلاکوخان به فتح بغداد و برانداختن دودمان عباسی و کشتن خلیفه به دست ایلخان مغول بود.(به نقل از کتاب شرح حال ریاضیدانان ایران و جهان)
● تاسیس رصدخانه
محقق طوسی به اتفاق کلیه مورخان آن عصر بر عقل هلاکو چیره شده و تا می‌توانست از قدرت و تسلط او به نفع کشور خود استفاده می‌کرد و به جهان علم و ادب و ترویج مذهب شیعه اثنی عشری خدمت کرد و به نیروی اراده و تدبیر خود توانست عقاید و آرای خود را به نام دلالت‌های‌فلکی عملی ساخته و از اوهام و خرافاتی که مانند حسام‌الدین، منجم‌ها به نام نجوم می‌گفتند، جلوگیری کند و در اثر نوازش‌های محقق طوسی، دانشمندان توانستند با فراغت بال مشغول تالیف و تصنیف و اشتغالات علمی شده و هر کدام در محیط تاریکی که بر اثر فساد اخلاق و کشتارها و خونریزی‌های پراکنده، آشفته شده بودند، مشعل فروزانی شده و در تشریح فضائل بکوشند و تا اندازه‌ای از فساد اخلاق و بیدادگری جلوگیری کنند. رفتن محقق طوسی به حله برای زیارت شیخ نجم‌الدین ابوالقاسم حلی مولف کتاب شرایع الاسلام تاثیر عمیقی در محافل علمی اسلامی کرد و درس عبرتی بود که تاکنون داستان آن بر سر زبان‌ها است.
از جمله اقدامات دیگر خواجه نصیرالدین طوسی که تاریخ هیچ‌گاه آن را فراموش نخواهد کرد تاسیس رصدخانه مراغه است که به دست او با همراهی عده‌ای از فضلا و دانشمندان بنا شده است. این رصدخانه از مشهورترین رصدخانه‌های دنیای اسلام ذکر شده و آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته و تاکنون با این همه تطورات و تغییراتی که در جهان پدید آمده باز نام آن رصدخانه هنوز با اسم بانی آن بر سر زبان‌ها است.
به دستور محقق بزرگ طوسی فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی معمار معروف آن عصر ساختمان وسیع و با شکوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع کرده و محلی که برای رصدخانه انتخاب شده بود تلی است که در شمال غربی شهر مراغه واقع شده بود و اینک به نام رصدخانه مراغه معروف است.
برای کمک به رصدخانه علاوه بر کمک‌های مالی دولت اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذارده شده بود که از عشر آن جهت امر رصدخانه و خرید وسایل و اسباب و آلات و کتب استفاده می‌کرد و در نزدیکی رصدخانه، کتابخانه بزرگ و بسیار عالی ساخته شده بود که در حدود چهارصد هزار جلد کتاب نفیس برای استفاده دانشمندان و فضلا قرار داده بود که از بغداد و شام و بیروت و الجزایر آورده بودند.
در جوار رصدخانه هم یک سرای عالی برای خواجه و جماعت منجمان ساخته بودند و مدرسه علمیه‌ای برای استفاده طلاب و دانشجویان ساخته شده بود و این کارها مدت ۱۳ سال به طول انجامید، تا اینکه ایلخان هلاکوی مغولی در سال ۶۶۳ درگذشت. با این حال، خواجه تا آخرین دقایق عمر خود مواظبت و اهتمام بسیار کرد که آن رصدخانه و کتابخانه از بین نرود و خللی در کار آنجا رخ ندهد.
بنای رصد خانه مراغه از افراط و تفریط منجمان آن دوره جلوگیری کرده و از اوهام و خرافاتی که به نام دلالت‌های فلکی انتشار پیدا کرده بود و مغولان آن را دامن می‌زدند جلوگیری کرد.
یکی از دانشمندان مشهور آمریکا به نام فاندیک در یکی از تالیفات خود می‌نویسد:‌ دانشمندان نجومی اروپا برای هر یک از کوه‌های کره ماه نام‌هایی از فضلای جهان را که خدمات شایسته‌ای به جهان علم کرده‌اند نام‌گذاری کرده‌اند، از جمله یکی از کوه‌های کره ماه به نام خواجه نصیرالدین طوسی نامگذاری شده است.
به هرحال عظمت روحی محقق طوسی نشاط مخصوصی در قلب فضلای رنج دیده و آواره از وطن آن زمان ایجاد کرده و سبب شده بود که تمام مشقات و صدمات خانمان‌سوز را در اتاق نسیان گذارده و با شوق وافری در حمایت استاد به درس و بحث در دانشگاهی که او در مراغه و بغداد ایجاد کرده بود، اشتغال ورزیده و معضلات هر علمی را مطرح و با تبادل افکار و سعه اطلاعات استاد کل حل کنند. (سایت رشد)
● وفات خواجه نصیرالدین طوسی
در سال ۶۷۲ هجری قمری خواجه نصیر با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت که بقایای کتاب‌های تاراج رفته را جمع‌آوری و به مراغه ارسال دارد اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ ۱۸ ذی‌الحجه سال ۶۷۲ هجری قمری در بغداد دار فانی را وداع گفت و جسدش به کاظمین انتقال داده و در جوار امامین همامین مدفون شد.

علی آذرنوش

منبع : مستور