ارائه مدل تحلیلی عوامل موثر بر سرریز تکنولوژی

انتشار و انتقال تكنولوژی نقش محوری در فرایند توسعه اقتصادی ایفا می كند. تعامل بین سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) و تكنولوژی از مهمترین و جدی ترین ملاحظات FDI است. در همین راستا، انتقال تكنولوژی موضوع غالب در بحث شركتهای چند ملیتی و رابطه آنها با كشورهای در حال توسعه می باشد و این بدین علت است كه تكنولوژی از منابع حیاتی برای رشد اقتصادی، تجمیع سرمایه، تجارت و حتی تغییر در سازماندهی روابط اجتماعی و تولید به شمار می رود. به این نكته باید اشاره كرد كه تكنولوژی، محصول فعالیت در حوزه تحقیق و توسعه و نوآوری در تولید است و هر تكنولوژی جدید فایده و مزیتی برای پدیدآورنده آن به همراه می آورد كه مهمترین آنها در حوزه رقابت، انحصار در مالكیت تكنولوژی است. در هر صورت صاحبان تكنولوژی می توانند نسبت به فروش امتیاز تكنولوژی به دیگران و یا استفاده مستقیم در تولید اقدام كنند. بدین لحاظ امروز یكی از اهداف مورد نظر و با اهمیت كشورهای در حال توسعه، در زمینه سرمایه گذاری و نقل و انتقال سرمایه، انتقال تكنولوژی است.
در نتیجه انتقال تكنولوژی، اطلاعات، مهارت، تخصص و تجربه ای كه در صنعتی معین نزد دارنده آن وجود دارد، به طرف دیگر به عنوان گیرنده و یا متقاضی كه فاقد آن است منتقل می شود.
از آنجا كه تكنولوژی به عنوان كالائی ارزشمند در انحصار دارنده آن است، دستیابی به آن به راحتی امكان پذیر نبوده و بدین منظور شیوه هایی مختلف پیش بینی شده است. یكی از روشهای مهم انتقال تكنولوژی، از طریق سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) است. انتقال تكنولوژی با این شیوه را سرریز تكنولوژی می نامند كه موفقیت یا عدم موفقیت در اخذ تكنولوژی توسط كشور میزبان با استفاده از این روش به عوامل متعدد بستگی دارد.
در این مقاله به تاریخچه این بحث و عوامل تاثیر گذار در فرایند سرریز تكنولوژی پرداخته می شود و در نهایت یك الگوی تحلیلی كه مولفه های تاثیر گذار بر سر ریز تكنولوژی را معرفی می نماید ارائه خواهد شد.
● سرریز تكنولوژی
از مفهوم سرریز تكنولوژی، دو تعریف بیشتر به مقصود نزدیكتر است:
۱) سرریز تكنولوژی عبارت است از فرایند اكتساب (مستقیم و غیر مستقیم) تكنولوژی ناشی از حضور شركتهای چند ملیتی در كشور میزبان كه معمولاً این حضور طی فرایند جذب سرمایه گذاری خارجی توسط این شركتها قابل حصول است.
۲) به بهره مند شدن كشورهای میزبان از سرریز دانش و تكنولوژی انتقالی شركتهای چند ملیتی به شركتهای وابسته كه ناشی از سرمایه گذاری مستقیم خارجی است، سرریز تكنولوژی اطلاق شود. این امر از راههای مختلف انتقال نیروی كار ماهر از شركتهای چند ملیتی به موسسات داخلی، كمكهای تكنیكی، حمایت از تامین كنندگان و مشتریان و تاثیر بر روی رفتارهای مدیریتی و سیاستهای مدیریتی ظهور پیدا می كند.
● تاریخچه سرریز تكنولوژی
هر چند این موضوع به معنای عام آن ریشه در تاریخ بشر داشته و هر نوع تعامل و یادگیری جوامع بشری می تواند به عنوان سرریز قلمداد شود، اما طرح موضوع به شكل امروزی و در رابطه با سرمایه گذاری مستقیم خارجی به اوایل دهه ۶۰ میلادی بر می گردد. مك دوگال نخستین اندیشمندی است كه به طور نظام مند به موضوع سریزهای ناشی از FDI اشاره كرده است. او اثرات رفاهی ناشی از سرمایه گذاری خارجی را مورد تحلیل قرار داده است.
همچنین كوردن به تاثیر FDI در بهینه كردن تعرفه های مورد عمل اشاره كرده و كیوز به موضوعات الگوهای صنعتی و مسائل رفاهی ناشی از FDI پرداخته است.
هدف مشترك این مطالعات، شناسائی منافع و هزینه های ناشی از FDI بود و سرریزهای مورد بحث به عنوان اثرات غیر مستقیم FDI محسوب می شدند. اثراتی مانند وضعیت رفاهی، افزایش درآمد دولتها، سیاستهای مالی، فعالیتهای تجاری و ترازهای پرداخت مورد بحث قرار می گرفت. در این مباحث به طور عمده از دیدگاه تئوریك مسائل مورد تحلیل قرار گرفت. تا اواخر دهه ۷۰ میلادی كه این موضوع از جنبه الگوهای تحلیلی نیز مورد بررسی قرار گرفت، تحلیلهای اولیه روشن ساخت كه ورود شركتهای چند ملیتی به صنعت كشور میزبان با از بین بردن انحصار و ایجاد رقابت می تواند منجر به بهبود كارآئی موسسات داخلی و استفاده بهینه از منابع شود. این مطالعات همچنین نشان داد كه حضور شركتهای چند ملیتی (MNC) می تواند منجر به افزایش انتقال تكنولوژی و انتشار آن شود.
موارد ذیل به منظور اثرات ناشی از FDI به عنوان نتایج مطالعات مطرح شده است:
- كمك به افزایش كارائی با حذف گلوگاه های تولید (ارائه روشهای كارا در زمینه های فنی و مدیریتی)؛
- معرفی دانش فنی جدید به وسیله ارائه تكنولوژی های جدید و آموزش كارگران موسسات داخلی؛
- حذف انحصار بازار و برانگیختن رقابت كه موجب ارتقای كارائی موسسات داخلی می شود؛
- انتقال روشهای نو برای اداره انبارها و ارتقای كیفیت به تامین و توزیع كنندگان داخلی؛
- فشار رقابتی شركتهای چند ملیتی به موسسات داخلی برای افزایش تلاشهای مدیریتی یا تطبیق با برخی تكنیك های بازاریابی در سطح بین المللی.
● شواهد تجربی سرریز تكنولوژی
به منظور ارائه شواهد تجربی در خصوص وقوع سرریز تكنولوژی ناشی از سرمایه گذاری مستقیم خارجی، در این بخش به تعدادی از آنها اشاره می كنیم.
كاتز معتقد است كه سرمایه گذاری خارجی (دهه ۵۰ میلادی) منجر به تاثیرات مهم تكنولوژیكی در بخش تولیدی صنایع داخلی آرژانتین شده است. وی همچنین بیان می دارد كه پیشرفتهای تكنولوژیك نه تنها در موسسات وابسته به شركتهای چند ملیتی اتفاق افتاده است، بلكه به علت فشارهای وارده، صنایع داخلی مجبور به رعایت و بهبود حداقل استانداردهای كیفیت، تاریخ تحویل، هزینه، مواد خام اولیه و كالاهای واسطه ای شده اند.
كیوز در مورد استرالیا، گلوبرمن درباره كانادا و بلوم استروم و پرسون راجع به مكزیك مطالعاتی انجام دادند و به این نتیجه رسیدند كه سرمایه گذاری خارجی منجر به افزایش بهره وری نیروی كار موسسات داخلی كشورهای میزبان شده است.
تعداد زیادی از مطالعات اخیر نیز با تحلیلهای اولیه سازگار می باشد. به طور مثال ولف و بلوم استروم دریافتند كه سرمایه گذاری خارجی در دوره ۱۹۸۲-۱۹۶۵ موجب وقوع سرریز و ارتقای سطح بهره وری صنایع تولیدی مكزیك شد، كه این موضوع از آثار مثبت حضور شركتهای خارجی به شمار می آید.
ندیری در مطالعات خود در مورد تاثیر سرمایه گذاری مستقیم آمریكا در ایجاد كارخانه و تامین تجهیزات بخشهای تولیدی صنایع فرانسه، آلمان، ژاپن و انگلستان در دوره ۱۹۸۸-۱۹۶۸ به نتایج مشابهی دست یافت كه افزایش سرمایه گذاری شركتهای چند ملیتی به عنوان اثر مثبت FDI، موجب رشد بهره وری بخشهای تولیدی كشور میزبان شده است.
البته شواهدی نیز نشان دهنده این موضوع است كه كشورهای میزبان همیشه از حضور سرمایه گذار خارجی منتفع نشده اند. برای مثال هاریسون و حداد در مطالعات خود به این نتیجه رسیدند كه سرمایه گذاری مستقیم خارجی در دوره ۱۹۸۹-۱۹۸۵ نتوانست منجر به سرریز تكنولوژی در تمام بخشهای صنایع مراكش شود. مشابه این تحقیق از سوی بلوم استروم نیز انجام پذیرفت و نتیجه اینكه حضور شركتهای خارجی در مراكش محدود به افزایش بهره وری در سطوحی شد كه شركتهای داخلی در آن توانمند بودند و منجر به انتقال تكنولوژی های نو به صنایع داخلی مراكش نشد. لذا آنها موفق به مشاهده مورد مهمی از رشد نرخ بهره وری منتج از حضور شركتهای چند ملیتی نشدند و نتیجه گرفتند كه سرریز تكنولوژی به وقوع نپیوسته است.
كن تیول و كوكو اظهار داشتند كه سرریز تكنولوژی شاید در تمام صنایع اتفاق نیافتد. آنها در مطالعاتشان در خصوص مكزیك دریافتند كه در صنایعی كه توانائی شركتهای خارجی در زمینه بهره وری و در دست داشتن سهم بازار بالاتر از موسسات داخلی است، نشانه مهمی از وقوع سرریز تكنولوژی مشاهده نمی شود. مطالعات كوكو، تن سینی و زجان (۱۹۹۶) در مورد اروگوئه نیز موید این نكته است. به طور كلی می توان گفت هر چه رقابت مستقیم بین شركتهای خارجی و موسسات داخلی بیشتر باشد، احتمال وقوع سرریز تكنولوژی افزایش می یابد و در غیر این صورت موسسات داخلی مجبور به تسلیم كردن سهم بازارشان به طرف خارجی می باشند.● عوامل تاثیر گذار بر سرریز تكنولوژی
همان گونه كه در تعریف سرریز تكنولوژی بیان شد، سرریز تكنولوژی اساساً ناشی از حضور سرمایه گذار خارجی و شركتهای چند ملیتی است كه از توان تكنولوژیكی، مالی و فعالیتهای تحقیقاتی بالایی برخوردارند.
این موضوع اگر چه شرط لازم برای تحقق سرریز تكنولوژی است. ولی شرط كافی به شمار نمی رود. لذا برای رسیدن به این مقصود، عواملی دخالت دارند كه كشورهای میزبان سرمایه گذار خارجی می بایست نسبت به شناسایی آنها اقدام كرده و بسترهای لازم را برای تحقق آنها فراهم آورند.
اما این عوامل كدامند و چگونه می توان آنها را محقق ساخت؟
مطابق تحقیقات صاحبنظران، اگر در كنار حضور سرمایه گذار خارجی و شركتهای چند ملیتی سه موضوع محقق شود، سرریز تكنولوژی از سوی شركتهای چند ملیتی، به سوی صنایع و موسسات داخلی كشور میزبان اتفاق خواهد افتاد. این سه عامل عبارتند از:
۱) ارائه آخرین مظاهر تكنولوژی
۲) یادگیری ( از طریق گردش) نیروی كار
۳) ارتباط صاحبان تكنولوژی (سرمایه گذار خارجی) با موسسات داخلی.
در اینجا به توضیح هر یك از عوامل یاد شده می پردازیم.
۱) ارائه آخرین مظاهر تكنولوژی
یكی از ساده ترین روشها برای انطباق كشورهای میزبان با تكنولوژی نو، ارائه تكنولوژی های نوین و برتر توسط شركتهای چند ملیتی به كشورهای میزبان است كه در غیر ا ین صورت، یعنی عدم حضور سرمایه گذاری مستقیم خارجی و شركتهای چند ملیتی، دسترسی موسسات داخلی به اطلاعات تكنولوژی های نو، مشكل و پر هزینه است. لذا FDI، این امكان را فراهم می آورد تا مجموعه ای از تكنولوژی های قابل دسترس در اختیار كشور میزبان قرار گیرد و زمینه ایجاد رقابت را نیز فراهم كند. در این شرایط كشور میزبان می تواند با استفاده از تقلید و یا مهندسی معكوس، به تكنولوژی ساخت محصول دسترسی پیدا كند. البته برای انجام این مهم، دارا بودن پایه های تكنولوژی قابل قبول، نبود شكاف زیاد سطح تكنولوژی بین صنایع كشور میزبان و شركتهای چند ملیتی، وجود مراكز تحقیق و توسعه قوی و همچنین وجود نیروهای ماهر و متخصص از ضرورتهای اصلی به شمار می روند. لازم به یادآوری است مشكلاتی همچون حق امتیاز و حق مالكیت فكری، از محدودیتهای آن محسوب می شوند.
در مورد جذب تكنولوژی های نو می توان به سیاستهای كشور میزبان نیز اشاره كرد كه با ایجاد فضای رقابتی بین شركتهای چند ملیتی مختلف، و افزایش قابلیتهای صنایع داخلی، زمینه را برای ارائه محصولات با تكنولوژی پیشرفته، مهیا سازد.
۲) یادگیری نیروی كار
همان گونه كه بیان شد، نقش نیروی انسانی ماهر و كارآمد در انتقال و جذب تكنولوژی، انكار ناپذیر است. این موضوع چه در خصوص موسسات پیشرو در تكنولوژی های نو كه سرمایه گذاری های قابل توجه در بخش تحقیق و توسعه دارند و چه در كشورهای پیرو و استفاده كننده از تكنولوژی، صدق می كند. از این لحاظ، و با توجه به فضای رقابتی موجود در محیط كسب و كار جهانی، آموزش، به روز بودن و تعمیق دانش نیروی كار از اهمیت بسزایی برخوردار است.
یادگیری نیروی كار از دو طریق قابل دستیابی است:
الف) یادگیری از طریق آموزشهای برنامه ریزی شده به صورت برگزاری سمینارها، دوره های تخصصی و آموزشهای حین خدمت توسط شركتهای چند ملیتی برای نیروی كار كشور میزبان.
ب) گردش نیروی كار، حضور سرمایه گذاران خارجی و شركتهای چند ملیتی در اقتصاد كشورهای میزبان (در حال توسعه) این فرصت را فراهم می آورد كه با توجه به پائین بودن نسبی سطح حقوق و دستمزد كاركنان داخلی نسبت به نیروی كار در كشورهای صنعتی، انگیزه كافی برای جذب نیروهای داخلی و آموزش مهارتهای لازم به آنها مهیا شود.
این امر می تواند منجر به دستیابی نیروی كار كشور میزبان به دانش پنهان در موسسات وابسته به سرمایه گذار خارجی شود كه در نتیجه بازگشت این نیروی آموزش دیده به موسسات و صنایع داخلی و استفاده از مهارتهای كسب شده، سرریز تكنولوژی اتفاق می افتد. البته در این مورد شرایطی مانند، سیاستهای تشویقی دولت، انگیزه نیروی كار برای جذب مهارتهای لازم و برگشت به موسسات داخلی، نوع تكنولوژی و مفاد موافقتنامه های مبادله شده بین شركتهای چند ملیتی و كشور میزبان موثرند.
این موارد برای كشورهای مختلف می تواند متفاوت باشد. برای مثال در مطالعاتی كه پك در سال ۱۹۹۷ انجام داد، دریافت كه در حدود ۵۰ درصد از مهندسان و ۶۳ درصد از كارگران ماهر كه جذب شركتهای چند ملیتی شده بودند به موسسات داخلی تایوان برگشتند. ولی این رقم در مورد كشور آفریقایی كنیا به ۱۶ درصد تقلیل پیدا كرده است كه بیانگر متفاوت بودن شرایط دو كشور در این زمینه است.
از موانع تحقق این موضوع می توان به پرداخت حقوق و مزایای بیشتر شركتهای چند ملیتی به كاركنان محلی اشاره كرد كه مانع جذب نیروی كار ماهر توسط شركتهای داخلی می شود. در این زمینه سیاستگذاری دولت میزبان در مورد اعطای تسهیلات مالی و سایر امكانات، می تواند راهگشا باشد.
۳) ارتباط صاحبان تكنولوژی (سرمایه گذار خارجی) با موسسات داخلی
از موارد موثر دیگر در پدیده سرریز تكنولوژی، می توان به موضوع ارتباط عمودی بین شركتهای چند ملیتی به عنوان صاحبان تكنولوژی پیشرفته و نوین و تامین كنندگان داخلی اشاره كرد كه به دو صورت می تواند اتفاق افتد.
الف) ارتباط عمودی پیشرو: در این حالت به علت وجود مزیت در سیستم فروش و خدمات بعد از فروش صنعت مورد نظر در كشور میزبان، شركت چند ملیتی انگیزه كافی برای ارتباط با موسسات داخلی را پیدا می كند كه با برقراری این ارتباط، امكان انتقال دانش فنی و مدیریتی پیشرفته به موسسات داخلی، فراهم می شود.
ب) ارتباط عمودی پسرو: در صورت توجه به مزیتهای رقابتی كشور میزبان، ارتباط بین تامین كنندگان داخلی و شركتهای چند ملیتی از فرصتهای ایده آل برای انتقال تكنولوژی در مورد فراگیری روشهای نوین تولید، روشهای مدیریتی، افزایش بهره وری و حتی دسترسی به بازارهای جهانی به شمار می رود.
ارزانتر بودن نیروی كار، وجود منابع اولیه، سیاستهای تشویقی كشور میزبان مانند فعالیتهای مالیاتی و یا اعطای تسهیلات مناسب، آشنایی تامین كنندگان داخلی با ویژگیهای فرهنگی و اقتصادی كشور میزبان از ویژگیهای مثبت برای ایجاد و تقویت این ارتباط است. از طرف دیگر مواردی مانند پایین بودن دانش فنی، تطبیق نداشتن با استانداردهای جهانی، پایین بودن كیفیت، مشكلات فرهنگی و كمبود نیروی متخصص در تامین كنندگان داخلی از عوامل تضعیف كننده ارتباط عمودی بین این موسسات و شركتهای چند ملیتی است. البته به این مساله نیز باید توجه كرد كه در صورت عدم ایجاد این ارتباط و تمایل شركتهای چند ملیتی به رابطه با تامین كنندگان خارجی، خطر اضمحلال و نابودی، صنعت و موسسات داخلی را تهدید می كند كه این موضوع می تواند پیامدهای منفی اقتصادی و اجتماعی به دنبال داشته باشد.
● ارائه مدل تحلیلی عوامل تاثیر گذار بر سر ریز تكنولوژی
در پایان با توجه به مطالب مطرح شده در این مقاله، به ارائه یك مدل تحلیلی كه مولفه های تاثیر گذار بر وقوع سرریز تكنولوژی ناشی از سرمایه گذاری خارجی را معرفی می كند، می پردازیم.
لازم به ذكر است كه مدل ارائه شده با توجه به مطالعات جهانی كه در مورد این موضوع انجام پذیرفته، طراحی شده است و چون كشورهای توسعه یافته و در حال توسعه در حوزه این مطالعات قرار داشته اند، لذا عوامل تشكیل دهنده مدل به طور اصولی برای همه كشورها با تنوع اقتصادی متفاوت، قابل استفاده است.

نویسنده: امیر لطفی و عبدالعلی عامری
منابع
۱- مجموعه مقالات اولین كنفرانس مدیریت، خرداد ۸۲
۲- Forign Direct Investment Theory, Evidence and Practice, Imad Moosa, First Published, ۲۰۰۲.
۳- The Impact of Foreign Investment on Host Countries, A Review of the Empirical Evidence, Magnus Blomstrom, Stockholm Shool of Economic, NBER and CEPR Ari Kokks Stockholm School of Economis, December ۱۹۹۶.
۴- Trade, Foreign Direct Investment, and International Technology Transfer, A Survey Kamal Saggi, Department of Economics, Southern Methodist University Dallas.
۵- International Technology Transfer and catch-up in the economic development (s.radosvic), ۱۹۹۹.

منبع : فصلنامه مدیرساز