قلمکار سازی

قلمكار سازی از پیشه های كهن و قدیمی ایران است كه قرنها در اوج شهرت بوده است.قلمكاری و نقاشی روی پارچه از دوره مغولها در ایران مرسوم گشت. بدین دلیل كه در دوره فوق بعلت حمایت و پشتیبانی خوانین مغولی پارچه های منقوش و چینی در بازارهای ایران فروش فوق العاده ای پیدا كرده بود.
ایرانیان نیز جهت رقابت با چینی ها دست با بتكاراتی زدند كه از آنجمله ابداع نقاشی بروی پارچه یا باصطلاح پارچه های قلمكار است. سپس در دوره صفویه این هنر گسترش یافت. در حقیقت میتوان گفت دوره پررونق این صنعت از زمان صفویه شروع به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید.
در زمان صفویه بیشتر لباسهای مردانه و زنانه از پارچه های قلمكار تهیه میگردید و این پارچه ها در آن زمان شهرت فراوان داشت. یك نوع قلمكار با طرح و نقش خاص خود بنام دلگه جهت لباس مردانه و زنانه تهیه میشد. از دیگر انواع قدیمی قلمكار میتوان خمره ای زریااكلیلی، جیگرنات قرمز و جیگرنات بنفش را نام برد.
تلاش پیگیر صنعتگران قلمكارساز و استقبالی كه از آن میشد موجب ازدیاد تقاضا برای این گونه پارچه های نقش دار شد و چون عرضه محدود بود، صنعتگران را به چاره اندیشی و پیدا كردن راه حل جهت عرضه بیشتر با همان كیفیت هنری وا داشت. در این مورد تنها راه چاره را ایجاد نقوش مورد نظر بر روی قالب و انتقال قالبهای مذكور روی پارچه دانستند كه در آغاز تنها از یك یا چند قالب استفاده میكردند و بقیه را با دست میكشیدند ولی پس از چندی با طراحی روی كاغذ و انتقال این طرحها برروی قالب و حكاكی و قالب تراشی، استادكاران فن توانستند بطور كلی محصولات قلمكار را بوسیله قالب زنی تولید كنند.
● مراكز تولید
شهر اصفهان كه در زمان صفویه مركز و پایتخت ایران بود، یكی از مراكز عمده تجمع هنرآفرینان و صنعتگران گردید و هنرمندان از گوشه و كنار ایران به این شهر روی آوردند و سعی در تولید و عرضه محصولات مختلف از جمله قلمكار با عالی ترین كبففبت هنری نمودند.
در حال حاضر شهر اصفهان مركز تولید قلمكار ایران است و در شهرهای دامغان و سمنان هم نوعی قلمكار خاص منطقه تهیه میگردد.
محصولاتی كه امروزه از پارچه قلمكار تهیه میشود عبارتند از : لباس، سجاده، سفره، رولحافی، پرده، مجمعه پوش، بقچه، سوزنی حمام، قطیفه، كتیبه، كلاه، قبا، شلیته، روكش صندلی، رومیزی، روتختی، دستمال زیر لباسی، سربخاری، كیف، دامن، كفش زنانه و برای مصارف دكوراسیون.
● قالبها و قالب تراشان
قالب تراشی یكی از هنرهای ظریف و بسیار مهم و قدیمی اصفهان است كه از استادان این فن فعلا بجز عده معدودی باقی نمانده اند.
استادكاران قدیمی بهترین چوب را برای تراش قالب چوبهای گلابی وزالزالك تشخیص داده اند كه معمولا چوب زالزالك را برای قالبهای ریز استفاده مینمایند هر چه نقشها در یك قالب درشت تر باشند كار تراش آسانتر و هر چه نقوش ریز تر باشند بهمان نسبت كار تراش مشكلتر میشود.
برای اینكه یك قالب كامل شود از ابتدا یعنی جوركردن چوب تا زمانی كه قتلب آماده نقش زنی میشود چندین مرحله طی میشود كه بطور مختصر عبارتست از :
۱) جور كردن چوب قالب
۲) پیه دادن كه به سه دلیل صورت میگیرد، دوام چوب را زیادتر میكند، چوب را برای تراش نرم میكند و مانع نفوذ و ایجاد تغییرات و شكستگی در آن میشود
۳) لیسه یا پولیش كردن چوب
۴) طرح ریزی كه در آن پوسته سائیده شده انار یا مازوج را بالعاب كتیرا مخلوط كرده مایع حاصله را روی سطح صاف چوب می مالند. این عمل برای آن صورت میگیرد كه طرح آماده شده از روی كاغذ برروی چوب منتقل شود.
۵) مرحله قلم گیری است و مرحله آخر برای تكامل قالب پیه دادن كامل است كه برای استحكام و غیرقابل نفوذ كردن قالب صورت میگیرد.
رنگهای مصرفی قلمكار
▪ در ساختن قلمكار بیشتر از دو رنگ مشكی و قرمز استفاده میشود كه برای ساختن رنگ مشكی از موادی مانند:
كتیرا، اكسید آهن، زاج سیاه و روغن كرچك و برای ساختن رنگ قرمز از موادی مانند گل سرخ، روغن كنجد، زاج سفید و كتیرا استفاده می شود. گاهی هم بر حسب مورد رنگهای تركیبی مانند آبی یا نیلی، سبز، زرد و قهوه ای بكار می برند.
● چگونگی تولید
مواد مصرفی قلمكارسازان بسیار متنوع است ولی آنچه كه قابل توجه است عبارتست از: پارچه های متقال، كدری وچلوار، كتیرا، پوست انار، رنگ گیاهی زاج سفید، نیل، روغن گلیسیرین و وازلین.
مراحل تولید قلمكار باختصار عبارتست از: آبخور كردن پارچه، دندانه كردن پارچه انجام عمل قالب زنی كه با دو رنگ قرمز و مشكی آغاز و بعد از اتمام كار و تثبیت رنگها، در مرحله سفید گری، زمینه برخی از پارچه های تولیدی سفید می شود و چناچه نیازی به استفاده از رنگ های دیگر باشد مجددا پارچه ها به كارگاه برگردانده شده و نقوش لازم بر روی آن انقال می یابد.

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران