وب یک کتابخانه دیجیتالی نیست،دانش مجازی

وب با مجموعه کانال‌های ارتباطی و استانداردهای مشخص خود، بستری برای اطلاعات برخط است، اما این اطلاعات و اسناد روی وب، سازماندهی ندارند. وب یک کتابخانه دیجیتالی نیست و ترکیب اطلاعات روی آن بر اساس فرم‌ها و ساختارهای مختلف است؛ اطلاعات عرضه‌شده در آن، مهار شده نیست و به طور روزافزون به حجم و تعداد صفحات آن افزوده می‌شود. کتابخانه‌های دیجیتالی مکانی در وب‌اند که امکان دستیابی به اطلاعات سریع و مطمئن را فراهم می‌آورند.
● کتابخانه‌های دیجیتالی
به تدریج تا سال ۱۹۹۴ طرح‌هایی برای ایجاد کتابخانه‌های دیجیتالی تحت وب با اطلاعات سازماندهی‌شده در ایالات متحده آمریکا مورد بررسی و آزمایش قرار گرفتند. این کتابخانه‌ها مخازن محتوای دیجیتالی شامل متن، تصویر و صوت، با سازمان‌یافتگی مشخص و تعریف‌شده‌ هستند و تحت وب به ارائه خدمات خود می‌پردازند.
این کتابخانه‌ها محیطی کنترل‌شده هستند که با رعایت چارچوب‌های قانونی و تجاری مناسب و فارغ از محل نگهداری فیزیکی و حوزه تصدی‌گری‌شان، دسترسی یکپارچه به اطلاعات متن کامل ذخیره‌شده به شکل دیجیتالی را از طریق شبکه فراهم می‌آورند. به لحاظ امنیت اطلاعات، دارای سامانه‌‌های حفاظتی پیشرفته هستند و برای استفاده از آنها نیاز به احراز هویت کاربر و کلمه عبور است. در سامانه‌‌های الکترونیکی این کتابخانه‌ها موانع زیادی نظیر عدم امکان مرور اطلاعات و گذرواژه‌های حفاظت‌شده سر راه استفاده‌کنندگان قرار دارد.چارچوب فنی معماری کتابخانه دیجیتالی درون یک چارچوب فنی و حقوقی است و وظیفه نظام‌های حقوقی، به طور ضمنی بیان کردن این چارچوب اقتصادی و اجتماعی سریعا متغیر است. حوزه‌های حقوقی مرتبط شامل حق تکثیر، حق اجرا و دیگر حقوق مالکیت معنوی، حق (جلوگیری از) افترا، حقوق ارتباطات حریم خصوصی و حقوق بین‌الملل است. معماری کتابخانه دیجیتالی که «کان» و «ویلنسکی» (۱۹۹۵) ارائه می‌دهند، از جمله معماری‌هایی است که این چارچوب در آن لحاظ شده و سامانه‌‌های جدید مدیریت حق‌مولف (پیاده‌شده در طرح‌های تجاری تحت وب) را در آن می‌توان دید.
خدمات اطلاعاتی که کتابخانه‌های دیجیتالی ارائه می‌دهند در قالب‌های زیر است:
۱)پایگاه‌های منابع و مقاله‌‌های علمی مجله‌های الکترونیکی و مواردی از این نوع که آن را پایگاه‌های واقعیت‌محور می‌نامند،
۲) پایگاه‌های اطلاعاتی دارای حق مولف،
۳) آثاری که در صنایع سرگرمی تولید می‌شوند:
● منابع و پایگاه‌های اطلاعاتی واقعیت‌محور
بر اساس قوانین حق مولف کنونی ایالات متحده، مقررات حق مولف از ایده‌ها، واقعیت‌ها و مسلمات ـ اعم از اینکه علمی یا تاریخی باشد یا سرگذشتنامه‌ای یا دیگر پیشامدها و وقایع روزـ حمایت نمی‌کند. هر واقعیتی که یک نویسنده در روند تحقیق آن را کشف کند، اطلاعات حوزه عمومی است، یعنی برای استفاده عمومی آزاد است. پایان‌نامه‌ها نیز همانند مقالات مجله‌های الکترونیکی، از نوع اطلاعات واقعیت‌محور هستند، غالبا از بودجه عمومی حاصل می‌شوند و قسمتی از اموال فکری موسسات دانشگاهی و تحقیقاتی هستند.
منابع و پایگاه‌های اطلاعاتی دارای حق مولف محتوا: هر ایده یا طرحی که خالق آن در ایجاد یا ابداعش خلاقیت به کار برده باشد، قوانین حق مولف از آن حمایت می‌کنند. این ایده‌ها و طرح‌ها (مانند پروانه‌های ثبت نوآوری) در قالب پایگاه‌های اطلاعاتی به مصرف کنندگان ارائه می‌شوند.
● آثار تولیدشده در صنایع سرگرمی
آثار صوتی - تصویری و اجرای زنده سرگرمی‌ها، آثار موسیقیایی، فیلم و اجراهای زنده، از آثار خلاقانه در صنایع سرگرمی هستند. آثار خلاقانه صوتی - تصویری و اجرای زنده در محیط دیجیتالی صرفا برای کسب منافع اقتصادی، وارد مجموعه کتابخانه‌های دیجیتالی می‌شوند و هدف آنها سرگرم کردن کاربران علاقه‌مند و اعضا است.
کتابخانه‌های دیجیتالی برای حمایت از مالکیت فکری صاحبان محتوا و آثار دیجیتالی، باید مجهز به سامانه‌‌های مدیریت حقوق، مدل تجاری، و آگهی حق مولف و مواردی از این نوع باشند. این موارد در زیر بیش‌تر توضیح داده شده‌اند. پرواضح است که مدیریت و اجرای امور حقوقی نیازمند فناوری‌هایی است تا بهتر به انجام برسند. امروزه سامانه‌های خبره، وظایف یک مدیر را در چارچوب مقررات لازم‌الاجرا انجام می‌دهند. نظام‌های مدیریت حق مولف الکترونیکی از جمله این فناوری‌‌ها هستند.
● مدیریت حقوق دیجیتالی
مدیریت حقوق دیجیتالی امکان دسترسی را از این راه‌ها فراهم می‌آورد
۱)Fraser ۲۰۰۵ا :کنترل دسترسی و کپی‌برداری (رمز عبور، رمزنگاری)؛
۲) اطلاعات مدیریت حقوق فراداده، ملاحظات حق مولف و واترمارک‌ها.
اقدامات حمایت فناورانه برای مدل‌های تجاری، در شکل‌گیری مدیریت حقوق دیجیتالی سهیم بودند. این لوایح، مدیریت دیجیتالی حقوق و مدل‌های تجاری را در برابر از سر راه برداشتن و دور زدن فناوری حمایت می‌کنند.
خدمات مجوز- محور مدیریت حقوق دیجیتالی از انواع فناوری‌هایی است که مدیریت دیجیتالی حقوق را با طرح‌های مجوزدهی یاری می‌رساند، تا هم آثار دارای حق مولف را به کاربران تحویل دهد و هم از تجاوز به حقوق مولف و استفاده گسترده از آثار بدون پرداخت حق مولف، جلوگیری کند.
سامانه‌های مدیریت حق مولف در محیط دیجیتالی دارای پایگاه‌های ‌اطلاعاتی‌اند که شامل اطلاعاتی درباره آثار، مولفان و دیگر صاحبان حقوق است. این اطلاعات در کمک به فرآیند صدور مجوز برای استفاده از آثار به‌وسیله دیگران، مورد نیازند.
هسته اصلی این سامانه‌ها دو چیز است؛ شناسایی اطلاعات و حقوق، و دیگری «ابزار صدور مجوز». استفاده‌کننده به‌وسیله یک نظام کامل مدیریت حق مولف الکترونیکی، اطلاعات و حقوق قابل دسترسی را کاوش می‌کند و به‌طور پیوسته درخواست مجوز را ارائه می‌دهد و بدون هیچ‌گونه دخالت انسانی، پاسخ خود را از نظام دریافت می‌دارد. طرح‌های دیگر مجوز- محور طرح‌هایی هستند که حمایت از حق مولف را در گستره حمایتی محدود تا هیچ، برای مبدعان و خالقانی که می‌خواهند امکان بیشتری برای دسترسی باز به آثارشان را فراهم آورند، ارائه می‌دهد؛ یا مجوزها بر اساس قیمت‌ها متنوع‌اند، و صاحبان حق مولف می‌توانند بر سازگاری‌ آثارشان با این مجوزها کنترل و نظارت داشته باشند.
● مدل‌های تجاری جدید و فناوری‌های مورد استفاده در آنها
▪ آنچه محتوای دیجیتالی ارائه می‌کند و می‌توان در قالب قابلیت‌های منعطف در زیر به آن اشاره کرد، عبارت‌اند از:
۱) بخش‌بخش (دانه‌دانه‌ای) کردن اطلاعات - انتشارات را می‌توان در بخش‌های جداگانه (مثل فصل‌ها و مقاله‌ها) فراهم و به بازار ارائه کرد؛
۲) فرمت‌های چندگانه و متعدد- کتاب الکترونیکی، پی‌دی‌اف، سی‌دی‌رام؛
۳) قابلیت برقراری تعامل (که باعث می‌شود محصولات با ارزش افزوده بیش‌تر ارائه شوند)؛
۴) ذخیره برخط و چاپ براساس تقاضا که می‌تواند بهره‌های هزینه‌ای و مالی داشته باشد (محتوا به آسانی به‌روزرسانی و توزیع می‌شود.
▪ به محتوای دیجیتالی نیز می‌توان به اشکال زیر دسترسی داشت:
۱) دسترسی مستقیم و مشترک به ناشر/ نویسنده،
۲) دسترسی سطح‌بندی‌شده (که سطوح مختلف دسترسی برای مشترکان مختلف تعریف می‌شود)
۳) اشتراک/ پرداخت به ازای هر بار دیدن پایگاه‌های اطلاعاتی میزبان یا مخزن اطلاعات دیجیتالی برخط
▪ کانال‌های جمع‌آوری محتوای دیجیتالی نیز انعطاف‌پذیر است به:
۱) مجموعه‌داران (جمع‌آورندگان اطلاعات) - که محتوا را از منابع متنوعی (معمولا از ناشران و نویسندگان) براساس غیرانحصاری بودن آن‌ها جمع‌آوری می‌کنند.
۲) کتابخانه‌های الکترونیکی - که ممکن است محتوا را کامل و یکباره خریداری کنند یا حق اشتراک‌ها را به صاحب حق مولف پرداخت کنند.
● ملاحظات مربوط به حق مولف
▪ یک آگهی یا اعلان حق مولف در منابع دیجیتالی دارای ویژگی‌های زیر است:
۱) بیانگر مالکیت حق مولف است.
۲) مشخص می‌کند که از اثر چگونه می‌توان استفاده کرد.
۳) این پتانسیل را دارد که یک جزو از مدیریت حقوق دیجیتالی باشد.
۴) در رابطه با شرایط و استحقاق استفاده از اثر، موجب اطمینان‌بخشی می‌شود و اطلاعات مدیریت حق مولف را می‌توان در بطن (درون) خود اثر جا داد.
▪ در تهیه پیش‌نویس ملاحظات مربوط به حق مولف، نکات زیر باید مورد توجه قرار گیرند:
۱) هر نوع وب‌سایتی به طور جهانی دسترس‌پذیر است؛
۲) تشخیص انواع مختلف استفاده (مانند کپی، چاپ، ذخیره، اسکن، بارگذاری، شبکه و میزبانی)؛
۳) تعیین انواع مختلف کاربران و اینکه استفاده، شخصی، آموزشی یا تجاری است؛
۴) واگذاری حقوق استفاده از اثر تحت مجوزهای قانونی (آموزشی و دولتی) و استثنائات فروش منصفانه؛
۵) توجه به ملاحظات حق مولف در مورد اجازه استفاده‌های مشخص (مثلا اجازه استفاده آموزشی)
«آژانس‌ حق مولف» در استرالیا اداره‌ای است که حق تالیف‌هایی را که از کپی کردن و از ارتباطات و انتقال آثار الکترونیکی تحت مجوزهای قانونی و مجوزهای افتخاری و رایگان حاصل می‌شود، جمع‌آوری می‌کند.
سیاست‌های حمایتی مدیران از حقوق مولفان در محیط دیجیتالی: وضعیت کنونی ایران
حق مولف به عنوان ابزاری برای پیشرفت اقتصادی و اجتماعی، چارچوب حقوقی بازارها را برای یکی از حوزه‌های رو به رشد فعالیت اقتصادی، آماده می‌کند.
حق مولف به عنوان یک ساختار اجتماعی و حقوقی توسعه‌یافته، مورد توجه بوده و تنها در این اواخر است که ابعاد اقتصادی آن نیز مورد تاکید قرار می‌گیرد. این واقعیت که حق مولف در زندگی روزمره ما عملا در همه حوزه‌ها - تولید، توزیع و مصرف - نقش دارد، روز به روز آشکارتر می‌شود. علاقه روزافزون به حق مولف در بعد تجاری نیز رو به گسترش است؛ آنجا که صدور مجوز، سرمایه‌گذاری و نقل و انتقال، توجه عده‌ای کثیر را به خود جلب کرده است.
در دورانی که اینترنت در عمل تمامی مرزها را درنوردیده و هر کسی را با یک کلیک، در تعاملی به وسعت گستره زمین قرار می‌دهد، طبعا روند اطلاع‌رسانی - به صورت مثبت یا احتمالا منفی - شتابی بیش‌تر به خود می‌گیرد و حرکت تکاملی تاریخ با سرعت اینترنت هماهنگ می‌شود. البته در این میان، فرهنگ مللی که به لحاظ اقتصادی، سیاسی و اجتماعی با کشورهای پیشرفته صنعتی فاصله دارند، همواره در معرض استحاله قرار دارد. سیاستی که در تمامی این سال‌های پس از ورود اینترنت به کشورمان، با هدف جلوگیری از استحاله فرهنگ این مرز و بوم کهن، در پیش گرفته شده، عمدتا مبتنی بر حذف و فیلترینگ بوده، در حالیکه راه حل علمی و اجتماعی‌ـ محور این مشکل را ارتقای سطح دانش کارشناسان و فراهم کردن امکانات لازم (از جمله حمایت از حقوق مالکیت فکری به منظور تولید محتوا) در جامعه شبکه‌ای امروز می‌دانند. با تولید نرم‌افزارهای لازم و متناسب با فرهنگ خودی و حمایت از تولید، توزیع و مصرف محصولات داخلی نه‌تنها این فرهنگ از استحاله نجات خواهد یافت، بلکه به واسطه تعامل با فرهنگ دیگر ملل جهان، مانعی برای شکوفایی و رشد آن وجود نخواهد داشت.
از سویی، تولید محتوا و توسعه صنعت نرم‌افزار در کشور یکی از گزینه‌ها برای کاستن از وابستگی به اقتصاد تک‌محصولی است و سیمای اقتصاد کشور را دگرگون می‌کند.متاسفانه صنعت نرم‌افزار ایران همواره با مشکلات و موانعی فراوان مواجه بوده و شرکت‌های نرم افزاری برای سرمایه‌گذاری، توجیه اقتصادی نداشته‌اند. اما در سال‌های اخیر، سیاست‌های جنبش نرم‌افزاری در کشور و حمایت‌های نهادهای اجرایی دولت نظیر شورای عالی انفورماتیک (با سابقه ۲۰ ساله) و شورای عالی فناوری اطلاعات با تدوین سیاست‌ها و راهبردهای کلان در تولید و خودکفایی زیرساخت‌های اطلاعاتی و نرم‌افزاری، تولید کالاهای اطلاعاتی را تا حدودی هموارتر کرده است. از این میان لایحه جرایم رایانه‌ای و تصویب کلیات آن در شور اول توسط نمایندگان مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۵، نشان از تسریع در روند قانون‌گذاری در این زمینه و پرکردن خلا قانونی در زیربنای اطلاعاتی و ارتباطی ایران دارد. همچنین طبق گزارش خبرگزاری ایرنا، در فروردین ۱۳۸۴، بالغ بر ۳۰۰ شرکت نرم‌افزاری در زمینه تولید نرم‌افزار فعالیت داشته‌اند و این نشان‌دهنده علاقه به حق مولف در بعد تجاری در میان شرکت‌ها ‌است. این پدیده نو در ایران زائیده عواملی چند است:
نخست این که علاقه به حق مولف تا حدودی نتیجه افزایش نقش مالکیت فکری در جامعه است. اکنون توجهی بس بیش‌تر به عوامل تولیدی غیرمادی مبذول می‌شود و مالکیت فکری و به ویژه حق مولف در رشد و بهره‌وری صنایع مبتنی بر خلاقیت و اطلاعات، مهم تلقی می‌شود.
دوم این که موضوع حمایت از حق مولف، بسط یافته است. در چارچوب نظام حمایتی بسط‌یافته حق مولف، محصولاتی جدید، مبتنی بر حقوق تازه کسب‌شده، شکل گرفته‌اند. مزایای اقتصادی نرم‌افزارها، چندرسانه‌ای‌ها و محصولات فناورانه گوناگون به حد قابل ملاحظه‌ای رسیده و بازار بسیار بزرگی در ایران را به خود اختصاص داده‌اند.
سوم این که در نتیجه انقلاب دیجیتالی، آثار تحت حمایت حق مولف امروزه موضوع اصلی تجارت الکترونیکی و معاملات دیجیتالی به شمار می‌آیند.
کتابخانه‌های دیجیتالی تحت وب در ایران دسترسی آزاد به منابع اطلاعاتی در هر قالبی را یکجا و در اسرع وقت برای مراجعان و جامعه استفاده‌کنندگان خود فراهم می‌کنند و حتی با اشتراک منابع و پرداخت اجاره‌بهای پایگاه‌های اطلاعاتی، به ارائه خدمات اطلاع‌رسانی برخط و رایگان می‌پردازند. اگر کاربران این پایگاه‌ها درصد بالایی را تشکیل ندهند، برای کتابخانه گران تمام خواهد شد، زیرا بودجه، نیروی انسانی و منابع اطلاعاتی در زنجیره تولید – توزیع و مصرف است که ارتقا می‌یابد.
گروهی از موانع فرا روی حمایت از حقوق مولفان در ایران مشتمل بر موانع اجتماعی، اقتصادی و قانونی در مدیران است که به اختصار به گوشه‌ای از آن‌ها اشاره شد.
● نتیجه‌گیری و ارائه راهکار
نخستین گام در سیاست‌گذاری‌های توسعه، حفاظت از مالکیت فکری تولیدکنندگان اطلاعات است. توجه به حقوق مولف و مالکیت فکری به یک ملت، یک دانشگاه، یک شرکت یا یک مرکز تحقیق و توسعه امکان می‌دهد از وضعیت مالکیت فکری ارزشمند و سرمایه انسانی خود، ارزیابی لازم را داشته باشد. اینگونه توجه، ابزار رایج مورد استفاده در شرکت‌های خصوصی است که به عنوان ابزاری در سیاست‌گذاری عمومی، استفاده از آن در حال گسترش است. روش‌های مختلفی برای بررسی و ارزیابی مالکیت فکری وجود دارد؛ مثل محاسبه تعداد اختراعات ثبت‌شده، شناسایی صنایع فناوری- فرهنگی که ممکن است منبع مالکیت فکری باشند و تهیه فهرستی از موسسات تحقیقاتی و داده‌هایی درباره مبادلات صدور مجوز و عایدات حق امتیاز. همچنین باید توجه داشت که گرایش‌های موجود در حفاظت مالکیت فکری در افراد یا سازمان‌ها می‌تواند در طول زمان، اثرگذار باشد و آن را پیچیده‌تر کند. این‌که گرایش‌ها‌ی موجود در مورد مالکیت فکری با زمینه‌های مورد توجه اقتصادی و آموزشی مطابقت دارد یا خیر، باید بررسی بیش‌تری صورت پذیرد. این بررسی شامل داده‌ها و آمار در خصوص سرمایه‌گذاری‌های مشترک و سرمایه‌گذاری‌های صرفا خارجی درگیر مالکیت فکری، صدور مجوز فناوری در موسسات تحقیقاتی، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، و ارزیابی گسترش سرمایه‌های انسانی نیز می‌شود.پس از آنکه هیئتی به عنوان هیئت مشورتی با نظارت مدیریت، بررسی مالکیت فکری را انجام داد، یک طرح راهبردی و مکتوب درباره مالکیت فکری می‌تواند در توسعه و مدیریت مالکیت فکری، برای دوره زمانی خاصی، راهبردها را مشخص کند. این طرح راهبردی با بهره برداری از بررسی‌های انجام‌شده در خصوص مالکیت فکری، به موازات اینکه به عنوان یک طرح تجاری در شرکت خصوصی استفاده می‌شود، می‌تواند در سطح منطقه‌ای یا ملی برای توسعه و صدور سرمایه‌های انسانی و مالکیت فکری، شیوه‌ای نیز ارائه کند و ممکن است به شکل گزارش، توصیه‌نامه هیئت مشورتی یا سندی تحلیلی باشد.
این طرح راهبردی مواردی از جمله اهداف، روش‌ها، عملیات، هزینه‌ها و منابع را مشخص می‌کند و با دیگر طرح‌های اقتصادی، آموزشی و سیاستگذاری مرتبط است. بسیاری از کشورها طرح‌های مالکیت فکری مستقل، طرح‌های اقتصادی با اجزای مالکیت فکری یا طرح‌های اساسی چندبعدی که مسائل آموزشی، فناوری و تجارت، مالکیت فکری و مالی را هم‌سو می‌کنند تدوین کرده‌اند.
کشورهایی که در اجرای برنامه‌های توسعه و مدیریت مالکیت فکری موفق باشند، دسته‌بندی‌ها یا زمینه‌هایی را انتخاب می‌کنند که با نیازها و ظرفیت‌های جوامعشان سازگار باشد. این دسته‌بندی زمینه‌ها نیز ممکن است به منزله راهبردی برای محققان و شرکت‌ها به کار آید و آنها را به سرمایه‌گذاری و انجام تحقیقات در زمینه‌های خاص ترغیب کند. این کار موجب صرفه‌جویی در منابع پولی، مالی، نیروی انسانی و وقت آنها می‌شود و از ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل نیز استفاده بهینه می‌شود.
توقع می‌رود که نشر دیجیتالی در آینده نزدیک سهمی به‌ مراتب بیش‌تر در درآمد اقتصادی داشته باشد. هم اکنون تعداد زیادی از ناشران و خالقان آثار، یک مدل تجاری تعریف‌شده دیجیتالی ندارند. در هنگام قیمت‌گذاری آثار الکترونیکی، استفاده‌هایی که در آینده ممکن است از اثر بشود را باید مطالعه کرد و در یک مدل تجاری گنجاند.
در پایان این نکته را به مدیران اطلاعاتی یادآوری می‌کنیم که تداوم اطلاعات بستگی به رعایت قوانین مالکیت فکری و روشی عملی برای مدیریت این قوانین دارد.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران