اصول و شیوه‌های مدیریت مقابله با پیامدهای ناشی از وقوع زلزله

●مقدمه
کشور ما در ردیف ۱۰ کشور اول حادثه‌خیز جهان است، ۷۰% سرزمین ایران در معرض خطر زلزله و ۵۰% در معرض خطر سیل قرار دارد. به گفته مدیر کل دفتر مطالعات و هماهنگی وزارت کشور (در سال ۱۳۸۰) ۳۴۵ شهر از مجموع ۸۰۰ شهر کشور در مسیر رودخانه‌ها واقع هستند. ۸۶% جمعیت شهری کشور روی گسل‌های زلزله قرار دارند. (نگاره (۱)) و ۷۰% خسارات ناشی از بلایا بر اثر سیل می‌باشد (صمدی‌راد، ۱۳۸۰).
زلزله فاجعه ناگهانی غیرمترقبه‌ای است که اتفاق می‌افتد و هیچ‌کس نمی‌تواند ابعاد چنین حادثه‌ای را به‌طور دقیق و قطعی پیش‌بینی نماید. بدون شک این فاجعه اثرات مخرب و تکان‌دهنده‌ای برجای خواهد گذاشت که وحشت کامل آن برای افرادی که در محل حادثه یا اطراف آن زندگی می‌کنند کاملاً محسوس و مشهود است. اگرچه از لحاظ اقتصادی سیل بیشترین خسارت را بر جامعه ایران وارد کرده است، اما زلزله از نظر قطعات انسانی و جانی مهمترین حادثه غیرمترقبه در ایران است، زیرا که تخریب حاصل از آن کلی بوده و پس از تخریب کلی است که احساس از دست دادن همه چیز در اذهان آسیب‌دیدگان نقش خواهد بست.
نمونه‌های زنده آن، زلزله‌های سال ۱۳۸۲ بم و ۱۳۸۳ روند در استان کرمان می‌باشد که علاوه بر خسارات مالی، اثرات روانی و اجتماعی آن تا سالیان سال برای مردم این منطقه باقی می‌ماند. در کشور ما ایران هر ساله بلایای متعدد و گوناگونی اتفاق می‌افتد که بر اثر آن جان هزاران انسان که در توسعه اقتصادی، اجتماعی کشور سهم به‌سزائی دارند در معرض مخاطرات جدی قرار می‌گیرد. یکی از پیامدهای نامطلوب این حوادث و بلایا، شیوع نسبتاً بالای اختلالات روانی در بازماندگان است که در بررسی‌ها، حدود ۵۰-۴۰ درصد را گزارش نموده‌اند که این میزان به مراتب بیش از شیوع اختلالات روانی در افراد ساکن در مناطق آسیب‌دیده بوده است (نوربالا، ۱۳۸۰) تعجب و غافلگیری، اولین عامل مخرب در بسیاری از بحران‌ها است تجربه ثابت کرده که برای دست به‌کار شدن و پاسخ گفتن فقط یک روز وقت می‌باشد که این یک روز ساعاتی تعیین‌کننده است. اینکه آیا می‌توانیم کنترل اوضاع را در دست بگیریم یا خیر؟ یک مدیریت قوی بحران را می‌طلبد که پیرامون آن در مبحث حاضر بحث شده است.
الف - معرفی موضوع و هدف
بحران‌های اجتماعی در سه سطح قابل تشخیص هستند: حادثه (خطر)، سانحه و فاجعه.
▪تعریف خطر: خطر حادثه‌ای است که در طبیعت یا طبیعت ساخت بشر رخ می‌دهد که کم و بیش و به‌طور غیرمستقیم در زندگی بشر تأثیر می‌گذارد و می‌تواند تأثیر یا فعالیتی همچون یک سانحه طبیعی داشته باشد (حبیب، ۱۳۷۳).
تعریف سانحه: حادثه‌ای است که در زمان و مکان معینی رخ می‌دهد و در اثر آن یک جامعه متحمل خسارت‌های شدیدی بر نیروهای انسانی و ابزار فیزیکی می‌شود، به‌گونه‌ای که ساختار اجتماعی آن از هم‌گسیخته و انجام همه با بعضی از کارکردهای آن متوقف می‌شود (پویان، ۱۳۷۳).
▪تعریف فاجعه: فاجعه یک پدیده طبیعی است که کارکردها و ساخت نهادهای اجتماعی را برای یک دوره زمانی به‌هم می‌ریزد، ولی باعث از بین رفتن این نهادها نمی‌شود و جامعه به زندگی خود ادامه می‌دهند (شادی‌طلب، ۱۳۷۲).
به‌هنگام وقوع زلزله به‌علت ناپایداری فضاهای شهری در برابر زلزله و عدم آمادگی مردم، در مدت زمان کوتاهی آسیب‌های فیزیکی گوناگونی دیده می‌شود. آسیب‌های فیزیکی، سبب ایجاد آسیب‌های جانی، مالی و عملکردی و در نتیجه آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی و از کار افتادن سیستم شهری می‌شود.
آسیب:
۱. آسیب جانی ۲. آسیب مالی ۳. آسیب عملکردی --> آسیب اجتماعی، اقتصادی
میزان آسیب جانی: تابعی از آسیب افراد و ارزش جانی افراد آسیب دیده است. میزان آسیب مالی تابعی از آسیب فضاهای شهری و ارزش مالی و فضاهای آسیب‌دیده است.
▪میزان آسیب عملکردی: تابعی از میزان آسیب عناصر و فضاهای شهری و ارزش عملکردی آنان است. در نهایت آسیب‌های مذکور منجر به آسیب اجتماعی و اقتصادی می‌شود (بحرینی، ۱۳۷۳).
هدف:
از تعیین انواع آسیب‌ها، مشخص کردن شاخص‌های آسیب‌پذیری ذیل می‌باشد:
۱. امکانات سیستم، هر چه این امکانات بیشتر باشد آسیب‌پذیری کمتر است، مانند ایستگاه‌های قطع و وصل از و شیر آتش‌نشانی و غیره.
۲. بازگشت به وضع عادی به‌صورت غیرخطی با وسعت تخریب‌ها در ارتباط است.
۳. امکان خدمات‌رسانی
۴. امکان تخلیه
۵. امکان به مخاطره انداختن
۶. اشتغال
۷. قابلیت انطباق اجتماعی - روانی برای انطباق با تنش‌های روانی بعد از فاجعه
۸. توجه به ساکنان ویژه مانند کودکان، سالمندان، بیماران و معلولان
با توجه به شاخص‌های فوق، عواملی که به‌طور مؤثر در افزایش آسیب‌پذیری در برابر سوانح طبیعی دخالت دارند عبارتند از:
۱. فقر
فقر سبب آسیب‌پذیری بیشتر مردم در برابر خطرات سوانح می‌شود چرا که برخی افراد به‌دلیل ضعف اقتصادی خانه‌های نامناسبی انتخاب می‌کنند و یا در صورت بروز حوادث قادر به نقل و انتقال و جابه‌جائی نیستند (نمونه بارز، مردم شهرستان بم)
۲. رشد جمعیت
رابطه قطعی بین افزایش زبان‌های ناشی از سوانح طبیعی و افزایش جمعیت وجود دارد. چنانکه بر سر منابع محدود مانند کار و زمین رقابت ایجاد می‌شود.
۳. شهرسازی سریع
رشد قابل ملاحظه جمعیت و مهاجرت آنها به شهرها از عوامل مهم در روند شهرسازی است و سبب تسریع در رشد کشور نیز می‌شود. جمعیت مهاجر که به شهرها می‌روند، بین آنها بر سر منابع کمیاب (مسکن و زمین) رقابت ایجاد می‌شود و کمبود آنها که یکی از نتایج بارز شهرسازی سریع است، منجر به بروز سوانح به‌هنگام بلایای طبیعی می‌شود.
۴. تنزل کیفیت محیطی
که بسیاری از سوانح بر اثر تنزل کیفیت محیطی به وقوع می‌پیوندند و یا تشدید می‌شوند، مانند قطع کردن درختان جنگلی و ...
۵. ناآگاهی و ناکافی بودن اطلاعات
آگاهی نداشتن از پیامدها و راه‌های نجات و معیارهای حفاظتی، مردم را در برابر سوانح طبیعی آسیب‌پذیرتر می‌کند. از آنجا که در حال حاضر سعی و کوشش دانشمندان برای ثبت و شناخت نشانه‌های بروز و زمان و وقوع زلزله کامل نگردیده است، پیشگیری و رعایت اصول ایمنی تنها راه ممکن و مطمئن برای کاهش خطرات زلزله است. از جمله شیوه‌های پیشگیری می‌توان به آمادگی در برابر زلزله، آگاهی، هشدار و آموزش اشاره کرد. با توجه به اهداف کلی مدیریت کاهش بلایای طبیعی، که بر دو محور عمده تدوین برنامه و ایجاد تمهیدات لازم برای آماده‌سازی استوار است، می‌توان با تدوین برنامه‌های ضروری برای آماده ساختن بیشتر جوامع در هنگام بروز سوانح و به اجراء درآوردن طرح‌های کاهش مخاطره‌پذیری و پیشگیری، به واکنش مناسب در مقابله با سوانح دست یافت.
ب - پیشینه
با مروری بر تاریخچه یافته‌های زمین‌شناسی اخیر در کشور، مشاهده می‌شود که در واقع تمامی نقاط کشور تح‌تأثیر مشکلات اجتماعی و اقتصادی ناشی از وقایع زلزله است. در سال ۱۰۸۸ هجری شمسی زمین‌لرزه‌ای در لاهیجان همه مساجد، مناره‌ها، زیارتگاه‌ها و بقعه‌ها را ویران کرد. در سال ۱۱۷۷ هـ.ش زمین‌لرزه‌ای دامنه جنوبی البرز تا منطقه آن سوی ری را ویران کرد و در شهرهای قزوین و ری افراد بسیاری کشته شدند. زمین‌لرزه سال ۱۱۱۹ هـ.ش منطقه قزوین، عده بسیاری را کشت و آسیب گسترد‌ه‌ای رساند. زمین‌لرزه گیلان در سال ۱۴۸۵ میلادی آسیب فراوانی به شرق گیلان وارد کرد.
زلزله‌های سال ۱۶۰۸ میلادی در جنوب گیلان (طالقان، رودبار، الموت و قزوین) و ۱۶ دسامبر ۱۸۰۸ میلادی در غرب مازندران و طالقان، روستاهای زیادی را ویران کرد. در سه هه اخیر نیز زلزله‌های وحشتناکی در بوئین‌زهرا، دشت بیاض، قیر، طبس، گلبافت، کرمان و منجیل رخ داده است و در سال‌های اخیر زلزله‌های شدید بم (۱۳۸۲) و زرند کرمان (۱۳۸۳) از ناگوارترین زلزله‌های اخیر کشورمان می‌باشد. در خصوص پیشینه مطالعاتی این موضوع در ایران سه کنفرانس بین‌المللی و داخلی (۱۳۷۰، ۱۳۷۴، ۱۳۷۶) و همچنین همایش بزرگ مقاله‌نویسی نوجوانان و جوانان پیرامون زلزله در سال ۱۳۷۶ برگزار شد.
در این راستا اولین همایش بهداشت روانی در حوادث غیرمترقبه در سال ۱۳۸۰ در اصفهان برگزار گردید. همچنین در جهان، کنفرانس‌های متعددی پیرامون حوادث غیرمترقبه برگزار شده است. چنانکه ۱۴ کنفرانس بین‌المللی مدیریت در برابر حوادث طبیعی برپا گردیده و پانزدهمین کنفرانس نیز در خردادماه سال ۲۰۰۵ در شهر کوبه کشور ژاپن برگزار می‌شود.
نمونه‌هائی از عناوین مقالات ارائه شد در چهاردهمین کنفرانس مدیریت بحران در برابر حوادث طبیعی (در کشور کانادا، ۲۰۰۴) به قرار زیر می‌باشند: سازمان حمایت‌کننده در برابر حوادث طبیعی، تا چه حد می‌توانند به ما آموزش بدهند؟ (آن، یری، ۲۰۰۴) (۱) چگونگی مواجه شدن با بلایای طبیعی - کاهش اثرات نیروهائی که قادر به تخریب می‌باشند (کریس، کلینک، ۲۰۰۴)(۲)آموزش درس‌هائی پیرامون به‌کارگیری مدیریت ریسک در برابر حوادث طبیعی، (دین، کانینگهام، ۲۰۰۴)(۳) نقش آموزش عالی در ارزیابی مدیریت فوریت‌ها (وین، بلانچارد، ۲۰۰۴)(۴) و ... از جمله نمونه مبحث‌های ارائه شده در این کنفرانس بین‌المللی می‌باشند، که در این‌خصوص سایت مدیریت حوادث غیرمترقبه طبیعی (۵) اطلاعات جامع و کامل در مورد روند برگزاری این کنفرانس‌ها را در اختیار محققین قرار می‌دهد.
در کشورهائی که سابقه زلزله‌خیزی وسیعی داشته‌اند، هم تحقیقات مربوط به تأثیرات روانی، اجتماعی پدیده زلزله صورت گرفته است و هم بررسی‌های زمین‌شناختی و تأثیرات آن بر مناطق مسکونی که محققان با توجه به ویژگی‌های هر منطقه روش‌های مناسبی برای طراحی مناطق مسکونی و همچنین آموزش عملکردهای مناسب در هنگام وقوع حوادث ارائه داده‌اند. اما در کشور ما با وجود سابقه لرزه‌خیزی طولانی، به‌جز تحقیق در ابعاد اقتصادی و چند تحقیق در ابعاد اجتماعی آن هم پس از زلزله‌های منجیل و بم تحقیق دیگری در مسائل انسانی انجام نگرفته است و در بعد آموزش نیز به‌ندرت تحقیقی صورت گرفته است.
ج - روش تحقیق
روش تحقیق عمدتاً به‌صورت کتابخانه‌ای، اسنادی و توصیفی می‌باشد و در این ارتباط مطالبی که در کتاب‌ها و نشریات و مجلات داخلی و خارجی پیرامون زلزله بوده و همچنین از مقالاتی که در کنفرانس‌های داخلی و بین‌المللی ارائه شده استفاده گردیده و اطلاعاتی نیز به‌صورت مکتوب از ستاد حوادث غیرمترقبه وزارت کشور گرفته شده است.
د - بحث
۱. برنامه‌ریزی مقابله با سوانح
برنامه‌ریزی مقابله با سوانح طبیعی، به‌عنوان واکنشی هدفدار در برابر تهدید و آسیب‌پذیری در سه قسمت تشریح می‌شود: پیش از وقوع، هنگام وقوع، پس از وقوع. هدف، ارائه روشی برای برخورد با سوانح و عواملی است که خارج از حیطه دسترسی و کنترل هستند.
۲. مدیریت مقابله با سانحه
مدیریت برنامه‌ریزی مقابله با سانحه، فرآیند جامعی است برای ایجاد آمادگی و توان پاسخگوئی در رویاروئی با سوانح در سه مقطع زمانی برای رسیدن به اهداف تعیین‌شده، به‌عبارت دیگر برنامه‌ریزی یک فرآیند مستمر است که هدف اصلی آن تدارک راه‌حل‌های عمده برای حل مشکلات کنونی و پیشگیری از وقوع مشکلات آینده است.
۳. روش برنامه‌ریزی مقابله با زلزله پیش از وقوع آن
برنامه‌ریزی قبل از وقوع زلزله شامل سه نوع فعالیت می‌شود
۱. برنامه‌ریزی پیشگیری از وقوع که در مورد زلزله قابل پیشگیری نیستند و تنها از طریق برنامه‌ریزی کاهش عوارض و برنامه‌ریزی آمادگی در برابر سانحه می‌توان اثرات نامطلوب آن را کاهش داد (پویان، ۱۳۷۳).
۲. برنامه‌ریزی تقلیل عوارض زلزله که از طریق برنامه‌ریزی ایستا (تدوین مقررات ساختمانی، کاربرد اراضی، ناحیه‌بندی و فنون برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای) است.
۳. برنامه‌ریزی پویا (آموزش همگانی، تهیه برنامه‌های بهبود کیفیت مسکن، جابجائی مردم به نقاط امن و تنوع در فعالیت‌های کشاورزی) قابل کنترل می‌باشد. با توجه به ویژگی‌های خاص رسانه‌های گروهی، به‌ویژه تلویزیون و میزان تأثیرگذاری و پوشش وسیع آن بر همه قشرهای جامعه، می‌توان آمادگی‌های لازم، اطلاعات و شیوه‌های مقابله با سوانحی مانند زلزله را آموزش داد.
آمادگی در مقابل بلا، اثرات نامطلوب خطر را از طریق اقدامات آماده‌سازی مؤثر برای تسریع عملیات اضطراری، نوسازی و جبران خسارت به حداقل رساند (یزدجردی، ۱۳۷۶)، آمادگی در برابر خطر یکی از عوامل مهم کاهش خسارت‌ها و جامعه است. در این‌باره باید به زمان (قبل از هنگام، بعد از وقوع)، سطح آمادگی (بالا، پائین) و گروه‌های مختلف زندگی (فردی، خانوادگی، جامعه) توجه کرد (استوار ایزدخواه، ۱۳۷۴).
برخی از توصیه‌های ایمنی قبل از وقوع زلزله در کشورمان موارد زیر می‌تواند باشد:
رعایت مقررات صحیح ساختمان‌سازی و داشتن شناسنامه مقاومت در برابر زلزله برای گرفتن پایان ساخت توسط مالکین ساختمان، رعایت اصول ایمنی در مدارس، شرکت در برنامه‌های تمرینی و دوره‌های آموزشی برای مقابله با زلزله، حمایت از برنامه‌های تحقیقاتی در زمینه زلزله، (رضائی‌پناه، ۱۳۷۴) بررسی خانه خود از نظر آسیب‌پذیری زلزله، تعمیر و مقاوم‌سازی بناهای قدیمی، امکان یادگیری کمک‌های اولیه برای افراد خانواده، معرفی نزدیکترین محل امدادرسانی مانند درمانگاه ایستگاه آتش‌نشان و پلیس به اعضاء خانواده و غیره.۴. روش برنامه‌ریزی مقابله با زلزله به‌هنگام وقوع آن
در مورد میزان آگاهی و اطلاع مردم مناطق لرزه‌خیز از وضعیت و شرایط منطقه خود، پژوهش‌های زیادی صورت گرفته است. پژوهش‌هائی که در پی یافتن روش‌های مؤثر با فشار روانی بعد از حادثه انجام شده است، نشان می‌دهد که عدم وجود آگاهی امری آسیب‌زننده است.
افراد آموزش دیده می‌دانند که چگونه موقعیت‌ها را بررسی کنند، به‌طور سازنده فکر کنند و به‌صورت انعطاف‌پذیری رفتار مناسب از خودشان شنان دهند (پارسی‌زاده، ۱۳۷۶) تجربیات به‌دست آمده از سوانح طبیعی و پژوهش‌ها نشان می‌دهد که کلیه عملیات پیشگیری، آماده‌سازی، امداد و نجات، اسکان، توان‌بخشی، بازسازی در شرایط توسعه پایدار زمانی مؤثر و موفقیت‌آمیز خواهد بود که با مشارکت و کوشش‌های زنان همراه باشد. لذا با توجه به نقش آنان، آموزش‌های خاص را برای این قشر سهم باید در نظر گرفت، تا از یک سو خود را از صدمات و لطمات حفظ کنند و از سوی دیگر به‌نحو صحیح و با کمترین تلفات به کمک دیگران بشتابند (فلاحی، ۱۳۷۶).
آموزش‌های مربوط به‌هنگام وقوع زلزله شامل آموزش‌هائی در زمینه چگونگی فرار از موقعیت‌های خطرناک، نحوه نجات مصدومین سانحه، روش‌های ارائه کمک‌های اولیه، روش‌های جلوگیری از بروز آتش‌سوزی و مهار آن شیوه‌های بهسازی محیط و پیشگیری از بروز بیماری‌های عفونی در منطقه زلزله‌زده، روش‌های تهیه آب آشامیدنی در مواقع اضطراری و مواقع دیگر است (احمدی، ۱۳۷۴).
از نظر کهن (۶) (۱۹۹۸) فاجعه به سه مرحله پیش از تأثیر، تأثیر و پس از تأثیر تقسیم می‌شود مرحله تأثیر مهمترین مرحله در هر فاجعه و سانحه‌ای است. اقدامات تأمین و آموزش‌های اساسی در این مرحله بسیار کارگشا خواهد بود و عدم آگاهی و آموزش لازم در این مرحله سبب مشکلات و تلفات زیادی خواهد بود. زلزله‌های اخیر شهرستان بم (۱۳۸۲) و زرند کرمان (۱۳۸۳) و همچنین منجیل گیلان (۱۳۶۹) فقدان اطلاعات صحیح از پدیده زلزله، خسارات جبران‌ناپذیری به بار آورده است. عدم آگاهی والدین در خصوص عملیات نجات مصدومین مانند تنفس مصنوعی و یا بیرون آوردن افراد خانواده از زیر آوار با ابزار مناسب که موجب مرگ و جراحات عمیق‌تر شده است، خود موجب بروز اختلالات روانی در این افراد و احساس گناه شدیدی شده است.
بعضی از توصیه‌های ایمنی به‌هنگام وقوع زلزله در کشورمان موارد زیر می‌تواند باشد:
۱. اعمالی که هر فرد باید در برابر زلزله انجام دهد، بستگی به موقعیت زمانی و مکانی آن فرد دارد (شهبازی، ۱۳۷۲)
۲. براساس برخی ادعاها از عوامل مؤثر در واکنش‌های افراد در برابر زلزله می‌توان به سیستم‌های عقیدتی قوی (مذهبی و سیاسی) اشاره کرد که احتمالاً مقاومت افراد را بیشتر می‌کند و تحمل‌پذیری آنها را بالا می‌برد (گزارش فجایع جهانی، ۱۹۹۸).
۳. حال که ما از کم و کیف و زمان وقوع زلزله با وجود زلزله‌خیز بودن بیشتر نقاط کشورمان اطلاع دقیقی نداریم، مهمترین نکته ایمنی که باید هنگام وقوع زلزله رعایت کنیم پناه گرفتن در نقطه‌ای امن است مانند چارچوب درها، زیر میز تحریر و کار و... .
۴. در هنگام وقوع زلزله هر جا که هستیم، به‌ویژه در داخل ساختمان‌ها از روشن کردن هرگونه شعله آتش به‌طور کلی خودداری کنیم.
۵. رایجترین واکنش‌ها در حالت‌های عاطفی و روانی افراد زلزله‌زده به‌ویژه کودکان و زنان و افراد سالخورده عبارت است از: ترس از مرگ ناگهانی، عدم اطمینان از امنیت روی زمین و افسردگی به‌ویژه برای افرادی که قادر به ترک محل نیستند (گزارش فجایع جهانی، ۱۹۹۸)
۶. از ایستادن در ساحل رودخانه‌ها، لبه صخره‌ها باید پرهیز کرد، زیرا به لحاظ لغزش زمین احتمال ریزش زیاد می‌باشد.
۷. اگر در هنگام وقوع زلزله در حال رانندگی هستیم آهسته اتومبیل را به سمت راست جاده هدایت، و رادیو ماشین را روشن می‌کنیم، چون یک خط تماس دائمی بین رادیو و ستاد کمک‌رسانی و رسیدگی به فاجعه وجود خواهد داشت (گزارش فجایع جهانی، ۱۹۹۸).
۸. پس از وقوع زلزله منتظر پس‌لرزه‌ها و آماده پناه گرفتن مجدد باشیم (رضائی‌پناه، ۱۳۷۶)
۹. اهمیت آتش‌سوزی‌های پس از زلزله و خسارت‌ها و تلفاتی که به بار می‌آورند خیلی کمتر از پدیده زلزله نیست و ضروری است که اقدامات اصولی برای جلوگیری و یا گسترش آتش‌سوزی به‌کار بست.
۱۰. و ده‌ها مورد دیگر...
۵. روش برنامه‌ریزی مقابله با زلزله پس از وقوع آن
آینده‌نگری و برنامه‌ریزی در جهت تحول از وضعیت موجود به یک وضعیت بهتر در کشورهای توسعه‌یافته موجب کاهش خسارات انسانی و هزینه‌های اجتماعی - اقتصادی در صورت وقوع فاجعه‌های طبیعی شده است. عدم وجود این دو ویژگی یعنی دوراندیشی و برنامه‌ریزی‌های ضروری، موجب از دست دادن جان هزاران انسان بی‌گناه در مقابل فاجعه‌های نظیر زلزله در کشورهای مانند ایران شده است.
اگر برنامه‌ریزی‌های پیشین به شکل درست، اصولی و مدون صورت گرفته باشد، در شرایط پس از وقوع زلزله، کافی است این برنامه‌ریزی‌ها به اجراء درآید. مهمترین مسائل پس از فاجعه شناخت مناطق آسیب‌دیده، تلاش برای نجات جان انسان‌ها و تأمین موادغذائی و پناه دادن است، که به‌شرح زیر می‌باشد:
۱. تجربه ثابت نموده است که برای زنده ماندن آسیب‌دیدگان باید از نیروی ماهر در امر نجات و کمک‌های اولیه استفاده کرد. چون بسیاری از آسیب‌دیدگانی که با روزنه کوچکی زیر آوار زنده مانده‌اند با کوچکترین حرکت اشتباهی زندگی را از دست می‌دهند.
۲. در دوره امداد فوری پس از زنده ماندن باید تغذیه افراد مصیبت‌دیده را تأمین نمود. در روزهای اولیه با انواع کنسروها و در روزهای بعد با تأمین امکانات اولیه غذاهائی که مطابق با ذائقه آنها می‌باشد، تهیه گردد.
۳. تأمین سرپناه اضطراری در اولویت سوم می‌باشد. که انواع چادر در روزهای اول حادثه و انواع کانکس‌ها و اطاقک‌های سیار در روزهای بعد، قابل برنامه‌ریزی می‌باشد. به مانند اقداماتی که بعد از حادثه زلزله شهرستان بم در سال ۱۳۸۲ توسط هلال‌احمر و ستاد حوادث غیرمترقبه وزارت کشور انجام شد. موارد یادشده فقط در صورتی می‌توانند عملی شوند که مبتنی بر یک مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح قبلی، حتی بسیار مقدماتی، فوری و بلافاصله بعد از وقوع زلزله باشد، تا بدین‌طریق از منابع و امکانات موجود استفاده بهینه شود.
مراحل این برنامه‌ریزی عبارتند از:
مرحله اول: دوره امداد فوری (اضطراری) از لحظه وقوع فاجعه تا روز پنجم با حداکثر یک هفته
مرحله دوم: دوره سر و ساماندهی (احیا) از روز پنجم تا سه ماه
مرحله سوم: دوره بازسازی
در این ارتباط باید برخی عوامل را در دیریت بحران مورد توجه قرار داد:
۱. فشارهای اجتماعی و سیاسی که پس از یک فاجعه قابل پیش‌بینی است، اغلب از کارآئی رفتارسازمانی می‌کاهد.
۲. انتظار پاسخ‌های سریع از سوی سازمان‌های امداد موجب بی‌سامانی و آشفتگی در رفتارهای سازمانی می‌گردد. شتاب لازم نیست. به موقع بودن فعالیت‌ها و پاسخگوئی مناسب با نیازها ضروری است.
۳. پیچیدگی و فعالیت‌های مجزای هر ارگان و سازمان.
۴. عدم اطمینان و محاسبه نظری هزینه‌ها بدون توجه به واقعیت‌ها
۵. بلاتکلیفی در اختیارات
در هر صورت تجربه ستادهای معین در زلزله شهرستان بم در سال ۱۳۸۲ نشان داد که در شرایط بعد از فاجعه، نیروی انسانی مناسب و آموزش‌دیده، اصلی‌ترین عامل مؤثر بر فعالیت‌های سازمان‌های امداد و چگونگی ارتباط با مردم و بازتاب مثبت فعالیت‌های سازمان‌ها بر مردم بوده است.
هـ ـ پیشنهادات
یک مدیریت صحیح در بحران، برنامه‌ریزی و اقدامات پس از فاجعه زلزله را به‌صورت موارد زیر پیشنهاد می‌دهد: (تجربه زلزله بم)
۱. تعیین معیارهائی برای ورود اشخاص متفرقه و ممانعت از ورود آنها به منطقه زلزله‌زده.
۲. توجه به دیدگاه‌های آسیب‌دیدگان درباره مسائل و مشکلات آنها
۳. توجه به مشارکت دادن آسیب‌دیدگان در برنامه‌ها و اقدامات امدادی بعد از زلزله
۴. استفاده از مناسبترین نیروهای امداد که هلال‌احمر و نیروهای انتظامی هستند.
۵. توزیع امکانات ارسالی به منطقه طبق اصول و ضوابط
۶. چاپ دفترچه‌های اضطراری برای توزیع کالا
۷. واگذاری اختیارات و مسئولیت‌های لازم به سازمان‌های محلی و منطقه‌ای
۸. برآورد میزان تخریب و خسارات توسط یک سازمان واحد
۹. ساخت مسکن موقت و مقاوم با توجه به تأمین حداقل نیازهای خانواده
۱۰. همراه شدن فعالیت‌های بازسازی با برنامه توسعه منطقه براساس خوداتکائی مردم
۱۱. تعیین نقاط مهم در کمک‌رسانی، مثل منابع دائمی آب شهری، انبارهای موادغذائی و ...
۱۲. تعیین جاده‌های ارتباطی اصلی که شامل کاربردهای امدادی و نظامی و پل‌های ارتباطی می‌شود.
۱۳. احداث مجتمع‌های موقت به‌صورت منظم و بلافاصله نزدیک از محل احداث مانند مراکز درمانی، مراکز نگهداری کودکان و مراکز روان‌درمانی.
۱۴. برنامه‌ریزی زیربنائی جهت رفع آثار ظاهری حادثه
۱۵. در نظر گرفتن اقدامات لازم جهت تأمین بهداشت منطقه (نیلفروشان، ۱۳۷۴)۱۶. کاهش زیان حادثه طبیعی به یکی از دو طریق اصلی امکان‌پذیر است:
اول تعدیل واقعه خطر و دوم کاهش تأثیر خطر بر انسان، این دو مورد اگر توأمان انجام شود، کاربرد بهتری دارند و نیز ممکن است امور جبرانی یا سهیم شدن خسارت مانند بیمه را دربر بگیرند (اسمیت، ۱۹۹۵).
و - خلاصه و نتیجه
با مرور بر تاریخچه یافته‌های زمین‌شناسی اخیر در ایران، مشاهده می‌شود که در واقع تمامی نقاط کشور تحت‌تأثیر مشکلات اجتماعی و اقتصادی و زیست‌محیطی ناشی از وقایع زلزله است.
قرار گرفتن ایران در یکی از مناطق زلزله‌خیز جهان و احتمال وقوع زلزله‌های مخرب در همه نقاط کشور، ضرورت تدوین برنامه‌های جامع برای مقابله با این پدیده طبیعی را قطعی ساخته است. این برنامه جامع باید هر چه زودتر با همکاری مؤسسات تحقیقاتی ذی‌ربط تهیه گردیده و پس از طی مراحل قانونی، مسئولیت تحقیق آنها بر عهده دستگاه‌های اجرائی کشور گذارده شود. تا با استفاده از کلیه امکانات، به‌کارگیری نتایج تحقیقات در امر ایمنی، مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و رعایت تمامی قوانین و آئین‌نامه‌های ساختمانی، شاهد ایمنی ایران عزیزمان در برابر زلزله بوده و دیگر هرگز شاهد فاجعه‌ای ملی همچون زلزله مخرب شهرستان بم نباشیم. البته ناگفته نماند، یکی از گام‌های اساسی که باید بیش از پیش برداشته شود و به آن توجه بیشتری مبذول گردد، تهیه نقشه پهنه‌بندی و زیر پهنه‌بندی زلزله در گستره سرزمین برای شناخت گسل‌های فعال و انطباق کلیه فعالیت‌های شهرسازی با نقشه پهنه‌بندی زلزله است. متأسفانه توسعه کشور در زمینه ساخت و سازها با میزان خطرپذیری زلزله‌ای کشور مطابقت و سازگاری ندارد. بسیار ضروری است که مدیریت ساخت و ساز اصلاح و ارتقاء پیدا کند و یکی از عمده‌ترین مشکلات فراروی ما، نبود یک مدیریت ملی و مهندسی در شهرسازی و فرآیند ساخت و ساز است. لذا ارتقاء و بهبود آن از ضرورت برنامه‌های کاهش خطرپذیری است و امروز می‌توانیم بگوئیم ما در کشور مشکل دانش فنی برای اجراء برنامه‌هی مؤثر و علمی کاهش خطرپذیری نداریم.
اگر بپذیریم کاهش خطر زلزله هزینه دارد و کل نقدینه مورد مصرف برای ایمنی، قراردادی و ثابت نیست پس سرمایه‌گذاری در مدیریت احتمال خطر می‌بایست ارزیابی شود، که مفهوم آن این است که این مانند بسیاری دیگر از کالاهای مصرفی چیزی است که می‌توان آن را خرید. به‌طور کلی در دنیای متکی به‌دلیل و برهان، منابع برای کاستن خطر باید تا جائی تخصیص یابد که هزینه هر نوع کاهش خطر اضافی و منافع حاصل از آن منابع معادل می‌باشد. فنونی مانند تحلیل زینه - منابع و تحلیل احتمال خطر - منافع ساخت و مقایسه، راهکارهای مختلفی را ارائه می‌دهد که بدون آنها ممکن است نقدینه‌های بسیار متفاوتی در حاشیه تصمیم به نجات جان انسان‌ها، اضافه هزینه شود (اسمیت، ۱۹۹۵).
همانطوری که در متن مقاله اشاره گردید، مدیریت بحران در سه مرحله قابل اجراء می‌باشد که در مرحله اول که پیش از وقوع حادثه است، کاهش اثرات حادثه از طریق آموزش مردم، مدیران در تمام سطوح لازم بوده، که در این صورت واکنش مردم نسبت به حادثه زلزله با موفقیت همراه خواهد شد. در سطح جامعه ایران، صاحب منصبان محلی و ساکنین منطقه خطر می‌بایست امکانات و محدودیت‌های مقابله با خطر زلزله را متوجه بشوند، که این امر از طریق انتشار بروشور، نقشه سمینارهای متعدد در مناطق زلزله‌خیز کشور (استان کرمان، خراسان، تهران و ... ) و کارگاه و تمرین‌های آموزشی به مانند آنچه در کشور ژاپن اجراء می‌گردد، تماماً به بهبود واکنش‌ها در برابر خطر زلزله می‌انجامد.
در مرحله دوم: مدیریت بحران برای کشورمان اینگونه اقتضاء می‌کند که با توجه به مقیاس حادثه، از کمک‌های اجتماعی برای حوادث مقیاس کوچک به‌صورت داوطلبانه استفاده کرد و در صورت وقوع یک حادثه نسبتاً بزرگ و مهم می‌بایست از کمک‌های دولتی استفاده کرد، به مانند زلزله زرند کرمان در سال ۱۳۸۳ که کمک‌های دولتی برای حادثه‌دیدگان کفایت می‌کرد. مدیریت بحران برای حوادث بزرگ و مهم، نظیر آنچه در دی‌ماه ۱۳۸۲ در بم اتفاق افتاد، می‌طلبید که از سایر نهادهای بین‌المللی نظیر سازمان امداد و نجات ملل متحد (۷) کمک گرفته شود. البته حوادثی نظیر تسونامی (امواج بند) که ناشی از زلزله‌های درون دریا می‌باشد و در سال ۲۰۰۵ میلادی منطقه‌ای وسیع در جنوب شرق آسیا را متحمل خسارات جانی و مالی فراوانی کرد، سازمان‌های مهم بین‌المللی نظیر: سازمان امداد و نجات ملل متحد، (۸) صندوق حمایت از کودکان، (۹) برنامه جهانی غذا، (۱۰) سازمان خواروبار و کشاورزی و غذا، (۱۱) مدیریت اضطراری بحران را تشکیل داده و کار امداد و نجات و کمک‌رسانی به مردم این منطقه از جهان را بر عهده گرفتند.
مرحله سوم مدیریت بحران، مربوط به بعد از وقوع زلزله در کشورمان می‌باشد که به راهکارهای اجرائی آن در متن مبحث اشاره شد. در این خصوص انتقاد نسبتاً مهمی وجود دارد و آن این است که کمک به زلزله‌زدگان ممکن است آنها را وابسته کند. این امر نسبت به مرحله بازسازی از اهمیت نسبتاً بیشتری برخوردار است، به‌خصوص وقتی کمک‌ها به‌صورت طولانی‌مدت، به مناطق مصیبت‌زده داده شود.
بیمه ساختمان و اثاثیه منزل، راهکار بسیار خوبی در جهت جبران خسارات برای مناطق مصیبت‌زده می‌باشد. بیمه روشی است که تأمین و توزیع مجدد اموال را دربردارد و مربوط به مردمی است که احساس می‌کنند خطر آنها را تهدید می‌کند و خود را در مقابل آن بیمه می‌کنند. امروزه اقدامات پیشرفه‌ای که در خصوص حق بیمه صورت گرفته است و در حال حاضر نیز در بسیاری از کشورهای دنیا نظیر انگلستان معمول می‌باشد، این است که سطح و میزان محلی خطر به‌طور واقعی ارزیابی می‌شود. ظهور فناوری سیستم اطلاعات جغرافیائی (۱۲) به شرکت بیمه امکان می‌دهد که به جمع‌آوری بانک‌ها اطلاعاتی بزرگ که دربردارنده اطلاعات خسارت‌های گذشته نیز می‌باشد، بپردازند.
بیمه مخاطرات طبیعی در حال حاضر در کشورمان در دست ارزیابی کامل است، که با اجرائی شدن آن بسیاری از نگرانی‌های مردم واقع در نقاط بلاخیز کشور برطرف می‌شود. از طرفی کاربرد آئین‌نامه ساختمانی که اخیراً از سوی وزارت مسکن و شهرسازی در مورد مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در برابر زلزله ارائه شده است و اجباری نیز می‌باشد، موجب می‌گردد تا ساختمان‌ها طوری طراحی، مستقر و ساخته شوند که در برابر نیروهای مخرب طبیعی قرار بگیرند، برای ساکنین آن خطر ایجاد نکند و موجب اطمینان شود. در مجموع اصول مدیریت بحران در ایران، آمادگی جامعه در برابر مصیبت‌ها (فوریت‌ها) پیش‌بینی و هشاردهی از طریق ارزیابی، انتقال پیام، واکنش به موقع و برنامه‌ریزی کاربردی صحیح و اصولی زمین را باید شامل گردد که این مدیریت در سه مرحله قبل، هنگام وقوع و بعد از وقوع حادثه می‌تواند قابلیت اجراء داشته باشد.

سیروس قنبری دانشجوی دکتری جغرافیا - دانشگاه اصفهان
آرمان قاضی عسگری نائینی کارشناس ارشدسنجش از دور و GIS - استانداری اصفهان
منابع:
۱. احمدی حسن (۱۳۷۴)، نقش‌ آموزش در تقلیل ضایعات ناشی از زلزله، مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، چاپ اول، ۱۳۷۵، تهران، ص ۱۶۷-۱۵۱
۲. ارغانی، عبدالرضا، (۱۳۷۶)، چگونه خطرات زلزله را کاهش دهیم، فصلنامه آموزشی هلال‌احمر، شماره ۲۳، انتشارات آموزش و تحقیق جمعیت هلال‌احمر، تهران، ص ۱۵-۱۱
۳. استوار ایزدخواه، یاسمین، (۱۳۷۴)، زلزله و نقش رسانه‌ای جمعی، روزنامه ایران، ۲۴ تیر ماه، تهران، ص ۱۷.
۴. اسمیت، کیت، مترجم: مقیمی، ابراهیم، گودرزی‌نژاد، شاپور (۱۳۸۲)، مخاطرات طبیعی، چاپ اول، (۱۳۸۲)، تهران، انتشارات سمت، ص ۱۶۵-۱۱۷.
۵. بحرینی، محمدحسین، (۱۳۷۳)، ایمنی مراکز زیستی در برابر زلزله، مجله بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، شماره ۵۵، تهران، ص ۱۳-۵
۶. پارسی‌نژاد، فرخ (۱۳۷۶)، بررسی واکنش‌های مردم استان اردبیل در مورد زلزله و میزان اطلاع آنان از این پدیده، اولین مسابقه مقاله‌نویسی نوجوانان و جوانان، جلد اول، چاپ الو، ۱۳۷۶، انتشارات مؤسسه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، تهران، ص ۲۵-۱۳.
۷. پویان، ژاله، (۱۳۷۳)، برنامه‌ریزی مقابله با خطرات طبیعی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده معماری و شهرسازی، ص ۳۷-۹
۸. حبیب، فرخ، (۱۳۷۴)، نقش فرم شهر در کاهش خطرات زلزله، مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، چاپ اول، ۱۳۷۵، تهران، ص ۱۲-۵
۹. رضائی‌پناه، نادیا، (۱۳۷۴)، لزوم آموزش همگانی در مراکز آموزشی، مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین‌المللی زلزل‌شناسی و مهندسی زلزله، چاپ الو، ۱۳۷۵، تهران، ص ۸۵-۷۱
۱۰. شادی‌طلب، ژاله، (۱۳۷۲)، جامعه‌شناسی فاجعه، چاپ اول، ۱۳۷۲، انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، تهران، ص ۴۲-۳۸
۱۱. شهبازی، اسماعیل، (۱۳۷۲)، آموزش آمادگی و ترویج شیوه‌های مقابله با سوانح طبیعی، چاپ اول، ۱۳۷۲، انتشارات مرکز تحقیقات و مطالعات سوانح طبیعی، ص ۴۵-۳۹.
۱۲. صمدی‌راد برات الله، (۱۳۸۰)، ایمنی در برابر زلزله، روزنامه همشهری، ۱۴ مهرماه، تهران، ص ۱۸
۱۳. فلاحی، ویدا، (۱۳۷۶)، آموزش همگانی گامی مؤثر و پیشگیری از خطرهای ناشی از زلزله، نشریه مؤسسه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، سال دوم، شماره ۴، تهران، ص ۲۰-۱۷
۱۴. نورابلا، احمد، (۱۳۸۰)، پیام افتتاحیه، مجموعه مقالات همایش بهداشت روانی در حوادث غیرمترقبه، چاپ اول، ۱۳۸۱، اصفهان، ص ۱۱-۹
۱۵. نیلفروشان، محمدرضا، (۱۳۷۴)، پیشگیری، امدادرسانی و اسکان موقت در بحران، مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، چاپ اول، ۱۳۷۵، تهران، ص ۵۸-۴۲.
۱۶. یزدجردی، محسن، (۱۳۷۶)، آمادگی در مقابل بلا، چاپ اول، ۱۳۷۶، انتشارات کمیته کاهش اثرات بلایای طبیعی، وزارت کشور، تهران، ص ۱۵-۵
۱۷. Airy, ann. (۲۰۰۴) U.k, To What Extent Can Supportive Organization Teach Us against Natural Events.p.p۲۳-۳۴
۱۸. Balan Chard, Wein(۲۰۰۴) >S.The Role of Higher Education In ealuating Necessity Management pp۴۵-۵۸
۱۹. Cohen, R.E,(۱۹۹۸), United State:"Hand BooK For mental Health Care of Disaster Victims Baltimore". Johns Hopkins University Press.p.۱۱۰-۱۲۶
۲۰. Internationalfedration of Red Cross And Red Crescent (۱۹۹۸), "World Disster Report". Oxford University Press,pp.۱-۱۳۹
۲۱. Kaningham,dine (۲۰۰۴) NewZland, teaching lesson considering using risk management against natural events.pp.۶۲-۷۳
۲۲. Klink, Chris (۲۰۰۴) UK, "Coping with life challenges" i.e.international Thomson Publishing.pp.۳۵-۴۱
پانوشت:
۱. ann.airy
۲. chris.Kleinke
۳. Dien.Kaningham
۴. Wein.Balanchard
۵. WWW.Wcdm.org
۶.Cohen
۷. UN Disaster Relief Organization
۸. U.N.D.R.O
۹. U.N.I.C.E.F
۱۰. W.F.P
۱۱. F.A.O
۱۲. (Geographical Information System (GIS