کار، عقلانیت و بهره‌وری

در فاصله سال‌های ۱۸۵۰ تا ۱۸۸۰ میلادی مردان بزرگی از خانواده‌های سامورایی در ژاپن پا به عرصه هستی نهادند و منشأ تغییرات و تحولات مهم در آن کشور شدند.
این مردان جوان یا بازیگران اصلی صحنه که تعدادشان به صد نفر هم نمی‌رسید، قدرت واقعی را در دست داشتند. هدف و صفت مشترک و مشخصه آنان تلاش و فداکاری در راه سربلندی ژاپن بود. آنها که صنعت، تجارت و نیروی نظامی قوی را پایه‌های عظمت غرب می‌پنداشتند، به دانش و تکنولوژی غرب با دید احترام نگریسته و سعی در تقلید آن داشتند تا فاصله بین کشور خود و غرب را کاهش دهند. شعار عمومی و کلی آنها کشور غنی و ارتش قوی بود که به صورت شعار عموم مردم ژاپن متجلی شده بود. آنها برنامه‌های ۵ یا ۷ ساله تدوین نکرده بودند اما تصمیم داشتند حداکثر کوشش خود را برای صنعتی کردن ژاپن و افزایش قدرت نظامی آن به کار گیرند. روشنفکران ژاپن در بیداری و آگاهی مردم کشور و رهبری تحولات اقتصادی و اجتماعی دوران میجی نقش مهمی داشته‌اند.
فوکوزاوا یوکیچی یکی از معروفترین روشنفکران نیمه دوم قرن نوزدهم ژاپن (۱۹۰۱-۱۸۳۵) است که از معماران برجسته دوران انقلاب میجی محسوب می‌شود. او همانند سایر روشنفکران عهد میجی خواهان کشور غنی و ارتش قوی بود و صنعتی کردن ژاپن و انتقال دانش و تکنولوژی غرب را تنها راه رسیدن به آن می‌دانست. فوکوزاوا که می‌خواست ژاپن را از بند گذشته یعنی سنت‌های کهنه دست و پاگیر برهاند، به این نتیجه رسید که تنها در پرتو فرهنگ غرب و افکار نو ژاپن قادر به توسعه و دگرگونی خواهد شد. او غرب را سرچشمه تمدن و فروغ معرفت برای ژاپن می‌دید و می‌پنداشت که در فرهنگ غرب جوهری است که ژاپن باید آن را درک و هضم کند. لذا مصمم شد با مطالعه منابع گوناگون غربی ابتدا خود به جوهر تمدن و فرهنگ غرب که به شدت شیفته آن شده بود پی ببرد و بعد جوانان ژاپن را با دانش جدید آشنا سازد. تا آنها نیز مفهوم تمدن و تکنولوژی غرب را به خوبی درک کنند. فوکوزاوا پس از آشنایی با زبانهای خارجی ابتدا به ترجمه بعضی از آثار مهم غربی به ژاپنی پرداخت اما بعد خود به اندیشه‌های مستقل رسید و به نوشتن پرداخت.
کتاب احوال دنیای غرب او گویا بیش از بقیه آثارش مورد توجه ژاپنی‌های نیمه دوم قرن نوزدهم قرار گرفته بود. با اینکه بیشتر نوشته‌های فوکوزاوا بازتاب تفکرات نیمه دوم قرن نوزدهم مردم ژاپن است، اما نظرات او برای اصلاحگران زمان حال نیز می‌تواند مفید و دارای اهمیت باشد. به همین جهت سازمان آموزشی و فرهنگی یونسکو، وابسته به سازمان ملل متحد، بعضی از نوشته‌های فوکوزاوا را در لیست کتابهای برگزیده خود آورده است. بنابراین شایسته است در اینجا به بعضی از اندرزهای او به ملت ژاپن به ویژه جوانان آن کشور اشاره شود. فوکوزاوا در نوشته‌هایش تأکید بر حفظ استقلال کشورش ژاپن دارد و موفقیت در این راه را در اخذ تمدن جدید و توسعه می‌داند و معتقد است تنها در صورتی که شرایط اجتماعی لازم ایجاد شده و پیش نیازها تحقق پیدا کند ژاپن قادر خواهد بود آنچه را که در نظر دارد به وجود آورد.
ژاپن به دلیل قرار گرفتن در شرایط مناسب و دارابودن زمینه‌های قبلی فرهنگی و سیاسی پس از آشنایی و تماس با تفکر و تمدن غرب آن را به راحتی و به سرعت اخذ و جذب کرد و با گذر از مرحله جنبش فکری و تنویر افکار عمومی در موقعیت جدید توانست کار جهش صنعتی و توسعه را آغاز کند.
ژاپن با اینکه در نیمه دوم قرن نوزدهم هنوز یک کشور فقیر بود و سطح تولید آن حتی در مقایسه با کشورهای عقب‌مانده اروپا بسیار پایین بود اما از نظر ساختمان زیربنایی و اصلاحات اولیه در کشاورزی، ثبات سیاسی و همبستگی ملی و تحولات فکری و فرهنگی در موقعیت مطلوبی قرار داشت. به بیان دیگر آمادگیهای اولیه و لازم را برای جهش اقتصادی و آغاز توسعه دارا بوده است. در نتیجه با آغاز رستاخیز میجی به سال ۱۸۶۷ که در واقع محرکی بیش نبود، ژاپن با شتاب در مسیر توسعه و پیشرفت گام نهاد. در ژاپن پس از جنگهای طولانی، شوگون (حکومت ژنرالها) موفق شده بود اختلافات بین مناطق مختلف را کاهش داده و آرامش نسبی در کشور برقرار سازد. در سایه همین آرامش بود که در طول حکومت سلسله توکوگاوا (۱۸۶۷-۱۶۰۳) اصلاحات اجتماعی و اقتصادی زیادی به ویژه در بخش کشاورزی، آموزش عمومی و تسهیل ارتباطات داخلی انجام گرفت. در نتیجه با رونق کشاورزی و توسعه مدارس و آموزش عمومی فقر در روستاهای ژاپن از اوایل قرن نوزدهم بسیار پایین‌تر و سطح سواد و آگاهی بسیار بالاتر بود. این اصلاحات اولیه و بنیادی، بعدها کار تقسیم زمین‌ها را که در دوره میجی همراه با پرداخت غرامت منصفانه به مالکین انجام گرفت آسانتر ساخت.
به نظر محققان تحرک اقتصادی در اواسط قرن نوزدهم در ژاپن بیشتر از روسیه بزرگترین کشور اروپایی بوده است. اگرچه سطح تولید در آن هنگام در روسیه بالاتر بود اما ژاپن از نظر توسعه کشاورزی، ارتباطات، دارابودن بوروکراسی آگاه و رونق تجارت داخلی جلوتر بود. این آمادگیهای قبلی در دوره میجی کمک به رشد سریع صنایع ژاپن کرد. گفتنی است که آزاد بودن ورود کتاب و نشریات خارجی به ژاپن و ترجمه آنها برای آگاهی توده‌های مردم از پیشرفت و جریانات اروپا هم که مردم نسبت به آن کنجکاو بودند در تحول فکری مردم و توسعه سریع ژاپن مؤثر بوده است. در ژاپن دولت پشتیبانی مردم را داشت و مخالفان عمده‌ای در کار نبود. به ویژه شخص امپراتور جوان مورد علاقه اکثریت مردم بود، امتیازات طبقاتی لغو شده، تمام شهروندان فرزندان امپراتور محسوب می‌شدند. بنابراین روشنفکران این کشور توانستند پس از آشنایی با پیشرفتهای غرب مردم را متحد کرده و آنها را در جهت توسعه ژاپن بسیج نمایند.دستیابی به توسعه نیاز به شرایط و ابزار خاص خود را دارد تا توسعه را سمت و سو بدهد. بدون به وجود آوردن شرایط موردنظر به حرکت درآوردن اقتصاد ممکن نخواهد بود. به طوری که اشاره شد انقلاب میجی و توسعه صنعتی ژاپن همانند انقلاب صنعتی اروپا در قرن هجدهم از پشتوانه غنی فرهنگی برخوردار بود که با تعبیر تازه از مذهب وظیفه اصلی و مسئولیت معابد در ژاپن در درجه اول منحصر به تهذیب اخلاق و آموزش مردم شد، لذا در هنگام رویارویی با غرب و انتقال تکنولوژی و روشهای نو روحانیون در موقعیتی نبودند که بتوانند واکنش و یا مخالفت جدی نشان بدهند. روشنفکران و اصلاح‌طلبان که با تحولات غرب آشنا شده بودند و به ضرورت درک آن برای توسعه ژاپن واقف بودند به راحتی موفق شدند با نوشته‌ها و سخنرانیهای خود تفسیرهای تازه از سنتهای گذشته ارائه داده و به آگاه نمودن توده‌های مردم بپردازند و از افرادی که لجوجانه با اخذ تمدن غرب مخالفت می‌کردند انتقاد کنند.
آنها بر این باور بودند که تفاوت اساسی بین شرق و غرب در تفاوت بین آموزش آنهاست که در استدلال و عدد خلاصه می‌شود. پس از این روشنگری ژاپنیها نیاز به بازنگری و تجدیدنظر در بعضی از ارزشهای کهن و سنتها را ضروری تشخیص داده و سعی در تطبیق آنها با فرهنگ غرب کردند. آن قسمت از آیین کنفوسیوس که تاکید بر مادیات داشت مورد توجه و تفسیر قرار گرفت و به جای تکیه بر باورهای فرهنگی بر اساس تجربه، محاسبه و مشاهده عمل کردند. داده‌های تجربی و عقلی در مسائلی روزمره مورد استفاده قرار گرفت و گفته شد اگر قرار است جامعه بر مبنای علم اداره شود باید به علوم انسانی واگذار شود.
با توجه به عملکرد موفقیت‌آمیز آزادسازی اقتصادی در تعدادی از کشورهای شرق آسیا و توصیه‌های بانک جهانی به کاربرد و استفاده از مکانیسم بازار، از اواخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰ در بسیاری از کشورهای جهان سوم اصلاحات اقتصادی با استفاده از نیروهای بازار، تشویق رقابت، استقبال از سرمایه‌های خارجی جهت دستیابی به سرمایه و تکنولوژی پیشرفته متداول شد.
آزادسازی اقتصاد در هر کشوری مستلزم یک رشته اصلاحات مشخص و ضروری در سیاستهای پولی و مالی است که یکسان ساختن نرخ ارز، تطبیق نرخ بهره بانکی و ایجاد انگیزه‌های واقعی برای افزایش فعالیتهای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی از آن جمله‌اند. مطالعه تجربیات کشورهای تازه صنعتی شده و موفق شرق آسیا نشان می‌دهد که موفقیت آنها نیز در امر رشد و توسعه اقتصادی و صنعتی کردن کشور افزون بر دارا بودن مدیریت مجرب و نیروی انسانی ماهر و پرتلاش، مدیون اصلاحات اولیه در نظام بانکی و سیاستهای پولی و ارزی بوده است.
کار مهمترین عامل پیشرفت و توسعه است. یکی از مشخصات ویژه کشورهای کمتر توسعه‌یافته که آنها را از کشورهای صنعتی متمایز می‌سازد کم‌کاری، کاهلی و عدم احساس مسئولیت در بین اکثریت مردم است. در تمام کشورهای پیشرفته صنعتی همیشه بر این نکته تاکید می‌شود که بهره‌وری منشأ اصلی توسعه و رفاه عمومی است. تجربیات کشورهای اروپایی و ژاپن و در حال حاضر کشورهای تازه صنعتی شده شرق آسیا نشان می‌دهد که رشد و توسعه اقتصادی آنها در درجه اول در تأثیر بالابودن فوق‌العاده مردم عملی است. گزارشی که سال گذشته توسط یک موسسه تحقیقاتی در امریکا انتشار یافت نشان می‌دهد نگرانی کمپانیهای امریکایی فقدان مغزهای متفکر نیست بلکه کمبود مدیرانی است که بتواند این قوه خلاق را به گونه‌ای مؤثر به کار گیرد. در سنگاپور گزارش شده است که در فاصله سالهای ۱۹۸۶-۱۹۸۳ نیمی از افزایش تولید ناخالص ملی این کشور به دلیل بهره‌وری کار بوده است.
جهت درک بهتر اهمیت کار و تلاش بیشتر در کشورهای اروپای غربی، امریکا و کشورهای شرق آسیا در رشد و توسعه اقتصادی این کشور به آمار و ارقام اشاره می‌شود، می‌دانیم ساعات کار مفید در اکثر کشورهای اروپای غربی و امریکا حدود ۴۰ ساعت در هفته است. اما ژاپنی‌ها که اوایل دهه ۱۹۵۰ تصمیم به رشد سریع اقتصادی، رقابت و نفوذ در بازارهای جهانی را گرفتند کار و تلاش روزانه خود را بیش از پیش افزایش دادند به طوری که ساعات کار در صنایع و شرکتهای مختلف به طور متوسط در هفته حدود ۵۰ تا ۶۰ ساعت گزارش شده است. اکنون بیشتر ژاپن شناسان بر این باورند که معجزه اقتصادی این کشور در طول دهه‌های ۶۰ و ۱۹۵۰ در درجه اول در سایه ساعات کار طولانی، دستمزدهای کم، صرفه‌جویی و کم‌مصرفی مردم آن حاصل شده است. به نظر می‌رسد این اولین و مهمترین درسی است که هر کشور کمتر توسعه یافته دیگری که سودای توسعه در سر می‌پروراند باید از تجربه ژاپن بیاموزد.
کره جنوبی و تایوان هم که حدود سی سال پیش از الگو قراردادن ژاپن تصمیم به رشد اقتصادی خود گرفته و خواهان رقابت با تولیدات ژاپن در بازارهای بین‌المللی شدند به خوبی واقف بودند که برای موفقیت خود لازم است بیش از ژاپنیها کار کنند و کمتر از آنها مصرف کنند. کارگران کره‌ای که بزرگترین آرزوی‌شان رقابت با تولیدات ژاپن بوده است در هفته ۵ تا ۱۰ ساعت بیش از کارگران ژاپن کار می‌کنند و دستمزدی معادل کمتر از نصف کارگران ژاپن دریافت می‌دارند. به همین جهت اکنون موفق شده‌اند در بسیاری از بازارهای صادراتی ژاپن به ویژه صنایع نساجی، فولاد، کشتی‌سازی، اتومبیل و صنایع الکترونیک نفوذ کنند و با آن کشور به رقابت بپردازند. البته تایوان، سنگاپور و هنگ‌کنگ هم همانند کره جنوبی با افزایش بهره‌وری کار موفق بوده و اکنون هر کدام رقبای سرسختی برای ژاپن محسوب می‌شوند.
در کشورهای صنعتی پیشرفته مدیران و مسئولان اداری سطح بالا با توجه به لیاقت، تجربه، احساس مسئولیت و موفقیتهایی که در طول خدمت کسب کرده‌اند به مشاغل کلیدی برگزیده می‌شوند و چون کارمندان اداری اختیارات خود را ناشی از مردم می‌دانند که از پایین تفویض شده است ارتباطشان با ارباب رجوع بر پایه اصل مسئولیت اداری قرار دارد یعنی خود را موظف و ملزم می‌دانند که با تمام توان خویش در خدمت مراجعین باشند.
در ژاپن برای گزینش مدیران سطح بالای اداری افزون بر ملاک های تحصیلات، ارشدیت و تجربه طولانی نظر موافق و تایید همکاران نیز از شروط اصلی برای تصدی مشاغل مهم کلیدی محسوب می شود. در این کشور تعیین و انتخاب معاونین اداری وزارتخانه‌ها که پست بسیار حساس و مهمی است با تشخیص وزیر نیست بلکه بر عهده مدیران طراز اول وزارتخانه مربوطه است.
کارمندان عالی‌رتبه ژاپن اکثراً فارغ‌التحصیل از دانشگاه توکیو در رشته حقوق هستند. آنها دارای تجربه طولانی مدیریت بوده و در طول مدت تصدی موفقیت‌آمیز مقامهای کلیدی با سازمان‌دهی و برنامه‌ریزی، شایستگی خود را به خوبی نشان داده‌اند. به همین جهت مورد احترام دیگر همکاران اداری هستند.

منبع : مجله گسترش صنعت