گام معلق سهمیه‌بندی بنزین

سرانجام با اجرای طرح سهمیه‌بندی بنزین، چهارده سال تردید در مدیریت كشور برای ورود به مسیر بهینه‌سازی و هدفمند كردن پرداخت یارانه در كشور به پایان رسید.
از سال ۱۳۷۳، با تدوین سناریوی مصرف انرژی در كشور، شكاف فزاینده بهای تمام‌شده و عرضه انرژی در كشور مورد توجه قرار گرفت و این نگرش در قالب تفكری سیستمی، به سناریویی بیست ساله برای مصرف انرژی تبدیل شد، هرچند این سناریو از نظر روایی و پایایی نقاط ضعف و ابهامات متعددی داشت، اما نقطه قوت مهم آن نگاه سیستمی به فرایند مصرف انرژی در كشور است؛ امری كه به نظر می‌رسد همچنان در مدیریت مورد ارشد مورد توجه كافی قرار نمی‌گیرد كه نمونه بارز آن، سرنوشت عبرت‌آموز تبصره ۱۳ قانون بودجه است.
اما توجه به این نكته لازم است كه ابعاد موضوع بهینه‌سازی و هدفمند كردن یارانه در كشور، به بنزین و حتی كل فرآورده‌های سوختی محدود نمی‌شود.
سهم مصرف داخلی از تولید نفت كشور، رقمی بالغ بر دو میلیون بشكه در روز است كه با احتساب قیمت ۶۰ دلار برای هر بشكه و تفاوت قیمت عرضه داخلی با قیمت واقعی، میزان یارانه سوخت به رقم هنگفت سالانه چهل میلیارد دلار می‌رسد كه افزودن دیگر یارانه‌های انرژی، این رقم را به مرز ۵۰ میلیارد دلار در سال می‌رساند. از سوی دیگر، سایر یارانه‌های عمومی پرداختی دولت نیز رقمی بالغ بر ۱۰ میلیارد دلار در سال را تشكیل می‌دهد. بنابراین، سرانه هر ایرانی از یارانه دولتی، ماهانه رقمی بالغ بر هفتاد هزار تومان است؛ این رقم هنگفت كه برای هر خانواده پنج نفره به حدود ۳۵۰ هزار تومان می‌رسد، عملا از درآمد سرانه اكثریت قاطع خانواده‌های ایرانی بیشتر است.
اما توزیع این یارانه هنگفت با دو معضل روبه‌روست: ناكارآمدی( اتلاف در توزیع یارانه) و هدفمند نبودن آن. به بیانی دیگر، ناكارآمدی و فقدان اثربخشی، دو چالش اصلی فرایند توزیع یارانه‌ها در ایران هستند كه در ادامه به هر یك از این دو چالش به صورت فشرده می‌پردازیم.
● ناكارآمدی:
مصرف سالانه ده میلیارد دلار بنزین و بیش از این مقدار گازوئیل در كشور، در حالی صورت می‌گیرد كه در صورت محاسبه ارزش واقعی این فرآورده، نوسازی ناوگان حمل‌ونقل، بهینه‌سازی سفر از نظر حجم و كیفیت، می‌تواند این مقدار مصرف را به یك‌سوم كاهش دهد، اما به دلیل ناكارآمدی در پرداخت یارانه، یارانه‌ای كه می‌تواند به نوسازی حمل‌ونقل و یا توسعه سیستم‌های مجازی اداری جهت كاهش سفر اختصاص یابد، در درون موتورهای فسیلی به آلاینده محیط زیست تبدیل می‌شود. در رابطه با انرژی‌های دیگر چون برق، گاز و نفت كوره هم شرایط مشابهی وجود دارد. نظیر همین معضل با ابعاد كوچك‌تر در یارانه نان به چشم می‌خورد كه موجب اتلاف و استفاده نامناسب از نان برای تأمین غذای مردم می‌شود.
در سیستم قضائی نیز یارانه سنگین پرداختی از سوی دولت جهت انجام رایگان خدمات قضائی و رسیدگی به دعاوی،‌ منجر به روند بی‌رویه افزایش پرونده‌های قضائی و رسیدن به رقم باورنكردنی تشكیل هفت میلیون پرونده قضائی (هر ده ایرانی یك پرونده) در سال رسیده كه با احتساب دو طرف پرونده و نرخ متوسط پنج عضو برای یك خانواده، به طور متوسط برای هر خانواده ایرانی در هر سال، یك پرونده جدید قضائی به عنوان شاكی یا متشاكی با هزینه دولت تشكیل می‌شود. اما آیا این شیوه پرداخت یارانه كارآمد است؟
به عبارتی دیگر، اگر همین میزان یارانه هر ایرانی از منابع را در اختیار تك تك شهروند بگذاریم، آن را به همین شكل مصرف می‌كند یا آن‌كه مدل مناسب‌تری برای مصرف این منابع هنگفت وجود دارد؟ قطعا بهترین شیوه، نزدیك‌ترین مدل با انتظارات و خواست‌های مردم است.
به بیانی دیگر، شیوه‌ای از پرداخت یارانه، كارآمد تلقی می‌شود، كه بیشترین سطح پاسخ‌دهی به نیازها و اولویت‌های شهروندان را داشته باشد؛ بنابراین، بهینه‌سازی فرآیند پرداخت یارانه كنونی، می‌تواند در قالب‌های متفاوتی از پرداخت بخشی از یارانه به صورت نقدی، رایگان كردن خدمات بهداشتی و درمانی، ارایه مسكن ارزان قیمت،ارایه تغذیه رایگان و ارزان به متقاضیان، تأمین هزینه حداقلی انرژی مصرفی توسط مردم و ... پیاده شود. طبیعی است كه تمركز پرداخت یارانه در هر یك از این فرایندها، آثار نامناسبی دارد و تنها استفاده متوازن از كانال‌های متفاوت كه حوزه‌های گوناگون زندگی مردم را پوشش می‌دهد، می‌تواند به عنوان یك نظام توزیع یارانه كارآمد به شمار ‌رود.
● اثربخشی:
یكی از مهم‌ترین اهداف توزیع یارانه از سوی دولت‌ها، حمایت ویژه از اقشار محروم و آسیب‌پذیر جامعه است كه توانایی پوشش مالی، حداقل نیازهای معیشتی خود را ندارند؛ بنابراین، در كنار یارانه‌های عمومی كه به كل جامعه پرداخت می‌شود، بخشی از یارانه نیز باید هدفمند شده و به اقشار محروم جامعه تعلق گیرد.
به بیانی دیگر، در كنار سیستم توزیع كالاها به صورت كوپنی در قالب طرح بسیج اقتصادی كه به رغم انتقادات وارده به آن، بسیار كارآمدتر و مؤثرتر از دیگر سیستم‌های توزیع یارانه در كشور ارزیابی می‌شود، مناسب است سیستمی نیز برای ارایه تسهیلات تكمیلی به اقشار آسیب‌پذیر فراهم آید.
تعریف اقشار آسیب‌پذیر و محروم جامعه نیز كه با اقدام نابخردانه و اخیر برخی مسئولان در تعویض خط فقر (تأمین حداقل معیشت انسانی) با خط بقا (تأمین شرایط تداوم زندگی فیزیكی) دچار آسیب شده است، زیربنای هدفمندسازی پرداخت یارانه در كشور به شمار می‌رود.
وجود جمعیت بالغ بر پنج میلیون نفر كه تحت پوشش كمیته امداد امام خمینی(ره) و سازمان بهزیستی قرار دارند، در كنار چند میلیون عضو سازمان تأمین اجتماعی كه زیر خط فقر هستند و كارگران كشاورزی استان‌های خارج از پوشش این سازمان، كه عمدتا زیر خط فقر قرار دارند، به همراه خانواده‌هایشان، جمعیتی بالغ بر بیست میلیون نفر را تشكیل می‌دهند كه می‌توانند به تناسب درآمد كنونی در جامعه هدف «یارانه هدفمند» قرار گیرند
□□□
با توجه به این موارد، می‌توان مسیر ایجاد كارآمدی و اثربخشی در نظام توزیع یارانه كشور را راهی طولانی دانست كه طرح سهمیه‌بندی بنزین، گام ناتمام و معلقی در آغاز این راه به شمار می‌رود كه در صورت تداوم نیافتن، حتی به بهبود شاخص‌های عدالت نیز منجر نمی‌شود، چراكه در طرح سهمیه‌بندی بنزین، حدود ۵/۷ میلیون دستگاه خودرو كه بدون در نظر گرفتن خودروهای دولتی، دوگانه‌سوز و عمومی، تعدادشان كمتر از شش میلیون دستگاه است، در اوضاع كنونی و با احتساب قیمت واقعی بنزین، معادل پنجاه هزار تومان در ماه دریافت می‌كنند كه با در نظر گرفتن وجود بیش از یك خودرو در بسیاری از خانواده‌‌های بالاتر از طبقه متوسط، مجموع اعضای خانوار بهره‌مند از یارانه بنزین، كمتر از بیست میلیون نفر برآورد می‌شود و در نتیجه عملا پنجاه میلیون نفر از شهروندان ایرانی از این بخش قابل توجه از یارانه محروم می‌شوند.
بنابراین سهمیه‌بندی بنزین، هرچند جلوی اندكی از بی‌عدالتی‌های گذشته را می‌گیرد، اما بر اساس آن، سلب یارانه از بخش زیادی از جامعه را آشكارتر انجام می‌دهد و تنها در صورتی به افزایش میزان تحقق عدالت اجتماعی در جامعه می‌انجامد كه گاهی در مسیر «كارآمد» و «اثربخش» كردن توزیع یارانه تلقی شده و پس از اجرای آن، دیگر گام‌های این طرح برای بهینه‌سازی و اثربخش كردن توزیع یارانه‌ها در كشور به تدریج برداشته شود كه این رااه، تنها راه تحقق وعده بر زمین مانده نظام جمهوری اسلامی در تحقق عدالت اجتماعی است.

فؤاد صادقی