نفت سنگین مهمترین منبع انرژی هیدروکربنی برای قرن بیست و یکم

تقاضای نفت خام تا سال ۲۰۳۰ به ۳۸ میلیارد بشکه در سال خواهد رسید و عرضه آن با فن‌آوری‌های کنونی به کمتر از ۲۴ میلیارد بشکه تنزل خواهد یافت.
مقدار نفتی که ارزان و سریع تولید می‌شود رو به کاهش است. رشد اقتصادی زمانی حاصل خواهد شد که به نفت سبک با APl بیش از ۲۵ دست یابیم. تاکنون، حدود ۷۰ درصد این منابع، از ۳۰۰ میدان نفتی بزرگ به‌دست آمده است، میادینی که حدود ۵۰۰ میلیارد بشکه نفت را در خود ذخیره کرده‌اند و از این پس، تولید اقتصادی آنها، نیاز به مطالعات گسترده‌تر و فن‌آوری جدیدتر دارد. در آخرین محاسبات ذخیره نفت جهانی را در حدود ۱۰۲۰ میلیارد بشکه برآورد نموده‌اند.
دوران تولید بی‌دردسر و راحت نفت سبک به‌سر آمده است و در آینده، نه تنها لازم است که به سوی توسعه فن‌آوری افزایش بهره‌وری مخازن در حال اتمام نفت سبک گام برداشته شود، بلکه باید به توسعه فن‌آوری‌هائی که تولید از مخازن عظیم نفت سنگین و حتی ماسه‌های قیری را میسر می‌سازد، همت گماشت.
نفت سنگین به نفتی اطلاق می‌شود که ۲۵ درجه APl یا کمتر و گرانروی تا چند هزار سانتی‌پواز دارد. با افزایش قیمت نفت،
استفاده از فن‌آوری‌های جدید و به‌کارگیری روش‌های غیرمرسوم تولید، اقتصادی می‌شوند و مخازنی که برای تولید به این دانش فنی نیاز دارند توجیه اقتصادی می‌یابند.
نفت سنگین به‌علت فراوانی و سادگی روش‌های بهبود کیفیت آن، در مقایسه با دیگر ذخایر انرژی هیدروکربنی، جایگزینی مناسب برای نفت سبک است. به‌عبارت دیگر، نفت سنگین از نظر کیفیت یک مرحله جلوتر از سوخت‌های حاصله از پلمه سنگ‌های نفتی و یا ذغال‌سنگ قرار دارد.
مقادیر بسیار از اینگونه نفت، در نقاط مختلف دنیا کشف شده است که از جمله می‌توان کشورهای کانادا، ایالت متحده آمریکا، ونزوئلا، از سه میدان واقع در غرب آن کشور تاکنون متجاوز از ۵/۲ میلیارد بشکه نفت خام خیلی سنگین استخراج شده است. میدان‌های دیگری نیز در ونزوئلا کشف شده است که چند صد میلیارد بشکه نفت خیلی سنگین را در خود جای داده‌‌اند.
منابع مهم نفت سنگین کانادا در مجموع بالغ بر ۱۲ میلیارد بشکه (تا ۴۰ میلیارد هم تخمین زده‌اند) می‌باشد. در حال حاضر ذخایر نفت شناخته شده متداول در کانادا بالغ بر پنج میلیارد بشکه با تولید ۱/۱ میلیون بشکه در روز است. در حالی که نفت سنگین شناخته شده این کشور بر طبق آخرین آمار موجود ۳۰۰ میلیارد بشکه است.
در ایالات متحده نیز، بالغ بر ۱۰۶ میلیارد بشکه نفت سنگین به‌صورت ماسه قیری وجود دارد. موضوع قابل توجه این است که در ایالات متحده، مقدار نفت موجود در (Oil Shales) شیل‌های نفتی ۸/۱ تریلیون بشکه تخمین زده شده است. سایر منابع عمده نفت سنگین جهان و ماسه قیری در کشورهای روسیه، ماداگاسکار، آرژانتین و بخش‌هائی از خاورمیانه قرار دارند.
با توجه به بازاریابی نفت از رسوبات نفت سنگین، از ۱۰۶ میلیارد بشکه نفت سنگین منابع آمریکا، فقط ۲/۵ میلیارد بشکه آن با روش‌های معمول قابل استحصال است. از نفت باقیمانده تخمین زده می‌شود که مقدار ۱۱ میلیارد بشکه آن را بتوان به روش‌های حرارتی استخراج نمود، از این‌رو پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ در مورد فن‌آوری روش‌های حرارتی در چند سال اخیر حاصل شده است. تغییر فن‌آوری و گسترش تحقیقات در استخراج نفت‌های سنگین و بسیار سنگین از یک سو و افزایش بهای نفت، از سوی دیگر، می‌تواند کشورهائی مانند کانادا را به رقبای سرسخت اوپک و قطب‌های جدید تولید نفت خام تبدیل نماید.
شرایط مخازن نفت سنگین در ایران به‌دلیل ضخامت زیاد سنگ آهک (چند صد فوت) و خاصیت شکافداری زیاد آنها، منحصر به فرد است. میادین عمده نفت سنگین و بسیار سنگین ایران در خشکی عبارت است از کوه موند، زاغه، سوسنگرد، پایدار، غرب، بوشهر، رامشیر، شادگان، دهلران، چشمه خوش، شاخه، دارخوین، منصوری، خرمشهر، کوه دارا، و زیره. مخزن شکاف‌دار ”کوه موند“ یکی از بزرگترین مخازن نفت سنگین در ایران است. این مخزن تاقدیسی با ابعاد ۱۶٭۹۰ کیلومتر، در ۷۰کیلومتری جنوب‌شرقی بوشهر واقع است. طبق گزارش‌های شرکت ملی نفت ایران میزان نفت در جای سازند سروک این میدان ۶/۳ میلیارد بشکه با APl هشت تا ۱۲ است.
این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که با تداوم استخراج منابع نفت سبک، در آینده، تنها ترکیبات سنگین آنها، بر جای خواهد ماند و مهم‌تر آنکه وابستگی اقتصاد کشور ایران به نفت اعم از سبک و یا سنگین برای سال‌های زیاد ادامه خواهد داشت بنابراین باید تلاش برای کسب دانش لازم و هرچه بالاتر بردن میزان رقابت ازدیاد برداشت (Recovery Factor) نفت‌های سبک و همچنین توسعه و شناخت فن‌آوری تولید نفت‌های سنگین به‌صورت پی‌گیر و مستمر ادامه یابد. در این خصوص انجام مطالعات گسترده در زمینه‌های زیر به‌منظور ایجاد دانش فنی آن در آینده نزدیک امری اجتناب‌ناپذیر است:
۱. گسترش دانش فنی روش‌های ویژه ارزیابی سازند، مهندسی مخازن و ازدیاد برداشت به‌ویژه روش‌های میکروبی و غیرمتعارف
۲. گسترش دانش فنی روش‌های ویژه تکمیل و تولید از چاه و روش‌های استفاده از شکستگی‌های مصنوعی (Fracturing Hydrolic) در مقیاس بزرگ
۳. مطالعه و تحقیق در خصوص روش‌های مختلف استخراج نفت سنگین با تأکید بر روش‌های حرارتی و تبدیل ترکیبات سنگین به سبک
۴. استفاده از روش‌های پیشرفته حفاری در حفر چاه‌های افقی چند شاخه
نشریه فنی اکتشاف و تولید ـ شماره شانزدهم ـ آبان ۱۳۸۳