بی‌اشتهایی عصبی

۱۵ نوامبر ۲۰۰۶، آنا كارولینا رستون، مانكن برزیلی، در اثر عفونت منتشر ناشی از آنوركسیا نروزا درگذشت. او در بیمارستانی در سائوپائولو جان باخت. این مانكن ۲۱ ساله در هنگام مرگ فقط ۴۰ كیلوگرم وزن داشت در حالی كه قد او ۱۷۲ سانتی‌متر بود. این وزن در حقیقت وزن یك دختر بچه ۱۲ ساله ۱۵۰ سانتی‌متری است. پزشكان علت مرگ او را آنوركسیا نروزا اعلام كردند و مادر كارولینا نیز پس از مرگ دخترش گفت: <اخیرا احساس می‌كردم كه دخترم دیگر بیش از حد لاغر است اما هر دفعه كه از او می‌خواستم غذا بخورد، ناراحت می‌شد و می‌گفت به من اصرار نكن كه غذا بخورم؛ من هیچ مشكلی ندارم.>
مدت‌هاست كه مجامع پزشكی، متولیان مد را ملامت می‌كنند كه باعث ترویج سوء‌تغذیه و لاغری مفرط در بین دختران جوان و نوجوان شده‌اند. یك شركت مد اسپانیایی اخیرا تمام مانكن‌هایش را واداشته است تا رژیم غذایی خود را طوری تنظیم كنند كه شاخص توده بدنی (BMI) آنها كمتر از ۱۸ نباشد. این در حالی است كه شاخص توده بدن زیر ۱۸/۵ غیرطبیعی تلقی می‌شود. كارولینا در هنگام مرگ شاخص توده بدن معادل ۱۳/۴ داشت. مرگ كارولینا در حالی اتفاق افتاد كه چند ماه پیشتر، در اوت ۲۰۰۶، مانكن اروگوئه‌ای، لوئیسل راموس، نیز بر اثر نارسایی قلبی ناشی از آنوركسیا نروزا در طی برگزاری مراسم مد جان باخته بود.
● آخر بی‌اشتهایی
آنوركسیا نروزا نوعی اختلال تغذیه‌ای است كه هم مشكل ‌روانی تلقی می‌شود و هم مشكل جسمی و می‌تواند جان بیمار را هم تهدید كند. بیمار مبتلا، رژیم غذایی خود را به شدت محدود می‌كند و ترس مفرطی از چاق شدن دارد و در نهایت نیز به شدت لاغر می‌شود. بی‌اشتهایی شدید و یا بلند مدت می‌تواند منجر به گرسنگی شدید، مشكلات متعدد و حتی مرگ بشود. آنوركسیا نوعی رژیم شدید غذایی نیست و اگر چه معمولا با یك رژیم غذایی شدید شروع می‌شود اما كم‌كم از كنترل شخص خارج شده و حالت غیرارادی به خود می‌گیرد. بیمار معمولا خیلی دیر از ابتلایش به این بیماری خبردار می‌شود و هنگامی كه دیگران به او می‌گویند كه خیلی لاغر است، خودش این حقیقت را نمی‌پذیرد. به این می‌گویند:<تصویرِ بدنیِ مختل.> این بیماری می‌تواند تا آخر عمر همراه بیمار باشد، هر چند كه با درمان صحیح می‌شود از آن نجات پیدا كرد. آنوركسیا نروزا در اكثر موارد از تصمیم قاطع شخص برای اجرای یك رژیم غذایی سفت و سخت آغاز می‌شود. محدودیت غذای دریافتی منجر به سوءتغذیه و كاهش وزن بی‌مورد می‌شود. با شكل گرفتن سوء‌تغذیه، كاركرد مغز و سوخت و ساز بدن دچار تغییر می‌شود و این امر نیز به نوبه خود باعث كاهش اشتها، تغییر در نحوه استفاده بدن از غذا و اختلال در قدرت تصمیم‌گیری بیمار می‌شود. وقتی این حالت‌ها ایجاد شود، دیگر برای بیمار سخت است كه به تنهایی و بدون كمك دیگران به وضعیت طبیعی برگردد. ممكن است بیماری تا آخر عمر بیمار ادامه پیدا كند و چه بسا شخص در اثر سوء‌تغذیه شدید و گرسنگی جان بسپارد.
● چرا و به چه علت؟
چرا و به چه علتش مشخص نیست اما آنوركسیا نروزا ارتباط نزدیكی با بی‌اشتهایی و به خصوص با اختلال شخصیت وسواسی اجباری دارد. آنهایی كه دچار بی‌اشتهایی هستند یا شخصیتی كمال‌طلب دارند و نیز آنهایی كه كارشان اقتضا می‌كند، پیوسته لاغر بمانند (مثل مانكن‌ها، رقصنده‌های باله، كشتی گیران سبك‌وزن یا ژیمناست‌ها) بیشتر در معرض خطر ابتلا قرار دارند. حتی گاهی اوقات تماشای بیش از حد تلویزیون و دیدن فیلم‌های سینمایی یا دیدن عكس‌های مجلات نیز شخص را به سمت این بیماری سوق می‌دهد. زمینه ژنتیكی هم در این بیماری خیلی نقش دارد، چه سابقه خانوادگی همین بیماری چه سابقه خانوادگی بیماری‌های دیگری نظیر اختلالات تغذیه‌ای یا حتی اختلالات خلقی. به نظر می‌رسد این بیماری آمیزه‌ای از ۳ عامل جسمی، روانی و محیطی باشد. رژیم‌های غذایی شدید بر نحوه عملكرد مغز و سوخت و ساز بدن تاثیر می‌گذارد و بدن را دچار استرس می‌كند. به این ترتیب شخص، مستعد ابتلا به اختلالات تغذیه‌ای می‌شود. حضور افراد مبتلا به همین بیماری یا بیماری‌های روان‌پزشكی (اختلالات خلقی، شخصیتی، اضطراب، افسردگی) یا حضور افراد چاق در خانواده نیز در پیدایش بیماری دخیلند. فشارهای فرهنگی و اجتماعی نیز بی‌تاثیر نیست. بی‌اشتهایی، برای بعضی از نوجوانان، نوعی واكنش سازگاری به بحران‌های دوران بلوغ و نوجوانی است. اتفاقاتی نظیر تغییر محل سكونت، طلاق، فوت دوستان و نزدیكان نیز ممكن است آغازگر این بیماری باشند.
● شناسنامه بیماری
این رفتارها معمولا در مبتلایان به آنوركسیا نروزا دیده می‌شود: ترس مفرط از اضافه وزن، پرهیز از هر غذا یا انواع خاصی از غذا از قبیل مواد چرب یا قندی، دارا بودن وزنی كمتر از ۸۵‌درصد وزن مورد انتظار، خود را پیوسته چاق پنداشتن در صورتی كه شخص زیر وزن نرمال است، فعالیت و ورزش بیش از حد، اجتناب از بحث در مورد مواد غذایی و مشكلات تغذیه‌ای.
نشانه‌های سوء‌تغذیه ناشی از آنوركسیا نیز در این بیماران عبارت است از: وزن پایین، یبوست و تاخیر در اجابت مزاج، نازكی مو، خشكی پوست، شكنندگی ناخن‌ها، پستان‌های چروكیده، قطع عادت ماهانه، احساس سرما، پایین بودن دمای بدن، فشار خون پایین، ضربان قلب كمتر از ۶۰ در دقیقه، عدم احساس درد به طریق معمول، رنگ بنفش پوست در ناحیه دست و پا در اثر اختلال در گردش خون، تورم پنجه دست و پنجه پا، رنگ زرد. نارنجی پوست به خصوص در ناحیه كف دست.
بعضی از مبتلایان به این بیماری، خود را تحریك به استفراغ می‌كنند و در نتیجه این كار، مینای دندان‌هایشان تخریب شده و این تبدیل به علامتی شاخص در مبتلایان می‌شود. بعضی از مبتلایان نیز ممكن است پیرامون غذا درست كردن و یا غذا خوردن‌شان تشریفات و مراسمی راه بیندازند. مثلا: راه‌های ابتكاری برای سرو یا صرف غذا، احتكار غذا، جمع‌آوری دستورالعمل‌های آشپزی مختلف، تهیه غذا با استادی و ظرافت هر چه تمام‌تر برای دیگران و امتناع از صرف آن، بازی كردن طولانی مدت با غذا در بشقاب به نحوی كه غذای خورده شده جلوه كند، دور ریختن بشقاب غذا دور از چشم دیگران و . . . این بیماران ممكن است حتی به فكر خودكشی هم بیفتند. با پیشرفت بیماری، رفتارهای غیرمنطقی نیز بیشتر تظاهر می‌كند؛ از جمله: قانون درآوردن در مورد غذاهای مختلف مثلا حذف محصولات لبنی یا گوشتی با این استدلال كه آنها پركالری هستند، ادعای این كه هر لقمه باید به تعداد دفعات مشخصی كاملا در دهان جویده شود، ناتوانی از درك گرسنگی و یا تمرین برای نادیده گرفتن احساس گرسنگی، ورزش بیش از اندازه، استفاده از مسهل‌ها یا مُدرها یا تحریك به استفراغ برای خارج ساختن غذای خورده شده.
بیماران ممكن است خیلی زود نسبت به دنیای خارج بی‌علاقه شوند و خود را منزوی كنند. گرسنگی و سوء‌تغذیه ناشی از آنوركسیا نروزا عوارض مختلفی دارد؛ از قبیل پوكی استخوان، بی‌نظمی ضربان قلب و پاره‌ای دیگر از مشكلات روحی و جسمی مختلف از جمله افسردگی. والدین باید به فكر چاره برای فرزندشان بیفتند اگر: فرزند نوجوان‌شان در مورد اضافه وزن بی‌جهت ابراز نگرانی می‌كند، خیلی به رژیم غذایی خاصی پایبند می‌شود و یا بیش از حد ممكن نرمش و ورزش می‌كند. شیوع این بیماری، كمتر از ۱ درصد جمعیت نرمال است و معمولا ۹۰ درصد مبتلایان از میان خانم‌ها هستند. این بیماری غالبا در دوران نوجوانی شروع می‌شود و زنان سفید پوست را بیشتر از دیگر نژادها مبتلا می‌كند.
● از تشخیص تا درمان
هیچ آزمایش اختصاصی و منحصر به فردی برای تشخیص این بیماری وجود ندارد. اگر پزشك به وجود این بیماری شك كند، فرد را از نظر علایم سوء‌تغذیه مورد بررسی قرار می‌دهد. پزشك همچنین ممكن است سوالاتی از بیمار بپرسد تا با شرایط روحی روانی بیمار نیز آشنا شود. تمام مبتلایان به آنوركسیا نروزا نیاز به درمان دارند و در بعضی موارد، ممكن است به درمان‌های اورژانسی یا بستری میان‌مدت در بیمارستان نیاز باشد.

دكتر رضا كیاسالار

منبع : روزنامه سلامت