شکیات نماز

شكیات نماز ۲۳ قسم است: هشت قسم آن شكهایی است كه نماز را باطل می‏كند، و به شش قسم آن نباید اعتنا كرد، و نه قسم دیگر آن صحیح است.
شكهای باطل
ـ شكهایی كه نماز را باطل می‏كند از این قرار است: اول: شك در شماره ركعتهای نماز دو ركعتی مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولی شك در شماره ركعتهای نماز مستحب دو ركعتی و بعضی از نمازهای احتیاط نماز را باطل نمی‏كند. دوم: شك در شماره ركعتهای نماز سه ركعتی. سوم: آنكه در نماز چهار ركعتی شك كند كه یك ركعت‏خوانده یا بیشتر. چهارم: آنكه در نماز چهار ركعتی پیش از تمام شدن سجده دوم شك كند كه دو كعت‏خوانده یا بیشتر . (تفصیل این مساله در صورت چهارم مساله ـ ـ ـ بیان شده است، مراجعه شود. پنجم: شك بین دو و پنج‏یا دو و بیشتر از پنج. ششم: شك بین سه و شش یا سه و بیشتر از شش. هفتم: شك در ركعتهای نماز كه نداند چند ركعت‏خوانده است. هشتم: شك بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش چه پیش از تمام شدن سجده دوم باشد یا بعد از آن. ولی اگر بعد از سجده دوم شك بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش برای او پیش آید احتیاط مستحب آن است كه بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
ـ اگر یكی از شكهای باطل كننده برای انسان پیش آید نمی‏تواند نماز را به هم بزند، ولی اگر به قدری فكر كند كه شك پا برجا شود، به هم زدن نماز مانعی ندارد.
شكهایی كه نباید به آنها اعتنا كرد
ـ شكهایی كه نباید به آنها اعتنا كرد از این قرار است: اول: شك در چیزی كه محل بجا آوردن آن گذشته است، مثل آنكه در ركوع شك كند كه حمد را خوانده یا نه. دوم: شك بعد از سلام نماز. سوم: شك بعد از گذشتن وقت نماز. چهارم: شك كثیرالشك، یعنی كسی كه زیاد شك می كند. پنجم: شك امام در شماره ركعتهای نماز در صورتی كه ماموم شماره آنها را بداند و همچنین شك ماموم در صورتی كه امام شماره ركعتهای نماز را بداند. ششم: شك در نماز مستحبی.
ـ شك در چیزی كه محل آن گذشته است
ـ اگر در بین نماز شك كند كه یكی از كارهای واجب آن را انجام داده یا نه مثلا شك كند كه حمد خوانده یا نه چنانچه مشغول كاری كه باید بعد از آن انجام دهد نشده باید آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورده و اگر مشغول كاری كه بایدبعد از آن انجام دهد شده به شك خود اعتنا نكند.
ـ اگر در بین خواندن آیه‏ای شك كند كه آیه پیش را خوانده یا نه، یا وقتی آخر آیه را می‏خواند شك كند كه اول آن را خوانده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
ـ اگر بعد از ركوع یا سجود شك كند كه كارهای واجب آن مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
ـ اگر در حالی كه به سجده می‏رود شك كند كه ركوع كرده یا نه یا شك كند كه بعد از ركوع ایستاده یا نه، به شك خود اعتنا نكند.
ـ اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهد را بجا آورده یا نه باید اعتنا نكند، ولی اگر شك كند كه سجده را بجا آورده یا نه باید برگردد و بجا آورد.
ـ كسی كه نشسته یا خوابیده نماز می‏خواند اگر موقعی كه حمد یا تسبیحات می‏خواند شك كند كه سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند و اگر پیش از آن كه مشغول حمد یا تسبیحات شود شك كند كه سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه، باید بجا آورد.
ـ اگر شك كند كه یكی از ركنهای نماز را بجا آورد یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده باید آن را بجا آورد، مثلا اگر پیش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، باید بجا آورد و چنانچه بعد یادش بیایدكه آن ركن را بجا آورده بوده چون ركن زیاد شده نمازش باطل است.
ـ اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده باید آن را بجا آورد، مثلا اگر پیش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده یا نه باید حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید كه آن را بجا آورده بوده چون ركن زیاد نشده نماز صحیح است.
ـ اگر شك كند كه ركنی را بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول تشهد است اگر شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند و اگر یادش بیاید كه آن ركن را بجا نیاورده در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باید آن را بجاآورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است مثلا اگر پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید كه دو سجده را بجا نیاورده باید بجا آورد و اگر در ركوع یا بعداز آن یادش بیاید نمازش باطل است.
ـ اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است‏ شده باید به شك خود اعتنا نكند، مثلا موقعی كه مشغول خواندن سوره است اگر شك كند كه حمد را خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند و اگربعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باید بجاآورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحیح است، بنابراین اگر مثلا در قنوت یادش بیاید كه حمد را نخوانده باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است.
ـ اگر شك كند كه سلام نماز را گفته یا نه یا شك كند درست گفته یا نه ، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا مشغول نماز دیگر شده، یا به واسطه انجام كاری كه نماز را به هم می‏زند از حال نمازگزار بیرون رفته باید به شك خود اعتنا نكند و اگر پیش از اینها شك كند باید سلام را بگوید ، اما اگردر صحیح گفتن سلام شك كند در هر صورت باید به شك خود اعتنا ننماید چه مشغول كارد یگر شده باشد یا نه.
ـ شك بعد از سلام
ـ اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحیح بوده یا نه ، مثلا شك كند ركوع كرده یا نه یا بعد از سلام نماز چهار ركعتی شك كند كه چهار ركعت‏خوانده یا پنج ركعت به شك خود اعتنا نكند، ولی اگر هر دو طرف شك او باطل باشد، مثلا بعد از سلام نماز چهار ركعتی شك كند كه سه ركعت‏خوانده یا پنج ركعت، نمازش باطل است.
شك بعد از وقت
ـ اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده یا نه یا گمان كند كه نخوانده، خواندن آن لازم نیست ولی اگر پیش از گذشتن وقت‏شك كند كه نماز خوانده یا نه یا گمان كند كه نخوانده، باید آن نماز را بخواند، بلكه اگر گمان كند كه خوانده، باید آن را بجا آورد.
ـ اگر بعد از گذشتن وقت‏شك كند كه نماز را درست‏خوانده یا نه، به شك خود اعتنا نكند.
ـ اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده ولی نداند به نیت ظهر خوانده یا به نیت عصر باید چهار ركعت نماز قضا به نیت نمازی كه بر او واجب است بخواند.
ـ اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند یك نماز خوانده ولی نداند سه ركعتی خوانده یا چهار ركعتی باید قضای نماز مغرب و عشا را بخواند.
ـ كثیر الشك (كسی كه زیاد شك می‏كند)
ـ اگر كسی در یك نماز سه مرتبه شك كند یا در سه نماز پشت‏سر هم مثلا در نماز صبح و ظهر و عصر شك كند، كثیرالشك است و چنانچه زیاد شك كردن اواز غضب یا ترس یا پریشانی حواس نباشد به شك خود اعتنا نكند.
ـ كثیرالشك اگر در بجا آوردن چیزی شك كند چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل نمی‏كند باید بنا بگذارد كه آن را بجا آورده، مثلا اگر شك كند كه ركوع كرده یا نه باید بنا بگذارد كه ركوع كرده است و اگر بجا آوردن آن نماز را باطل می‏كند باید بنا بگذارد كه آن را انجام نداده، مثلا اگر شك كند كه یك ركوع كرده یا بیشتر چون زیاد شدن ركوع نماز را باطل می‏كند باید بنا بگذارد كه بیشتر از یك ركوع نكرده است.
ـ كسی كه در یك چیز نماز زیاد شك می‏كند چنانچه در چیزهای دیگر نماز شك كند باید به دستور آن عمل نماید ، مثلا كسی كه زیاد شك می‏كند سجده كرده یا نه، اگر در بجا آوردن ركوع شك كند باید به دستور آن رفتار نماید یعنی اگر ایستاده، ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته، اعتنا نكند.
ـ كسی كه در نماز مخصوصی مثلا در نماز ظهر زیاد شك می‏كند اگر در نماز دیگر مثلا در نماز عصر شك كند باید به دستور شك رفتار نماید.
ـ كسی كه وقتی در جای مخصوصی نماز می‏خواند زیاد شك می‏كند اگر در غیر آن جا نماز بخواند و شكی برای او پیش آید به دستور شك عمل نماید.
ـ اگر انسان شك كند كه كثیرالشك شده یا نه، باید به دستور شك عمل نماید و كثیرالشك تا وقتی یقین نكند كه به حال معمولی مردم برگشته باید به شك خود اعتنا نكند.
ـ كسی كه زیاد شك می‏كند اگر شك كند ركنی را بجا آورده یا نه و اعتنا نكند بعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده چنانچه مشغول ركن بعد نشده باید آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، مثلا اگر شك كند ركوع كرده یا نه و اعتنا نكند چنانچه پیش از سجده یادش بیاید كه ركوع نكرده باید ركوع كند و اگر در سجده یادش بیاید نمازش باطل است.
ـ كسی كه زیاد شك می‏كند اگر شك كند چیزی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه و اعتنا نكند و بعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته باید آن را بجا آورد و اگر از محل آن گذشته نمازش صحیح است، مثلا اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه و اعتنا نكند چنانچه در قنوت یادش بیاید كه حمد نخوانده باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است.
ـ شك امام و ماموم
ـ اگر امام جماعت در شماره ركعتهای نماز شك كند، مثلا شك كند كه سه ركعت‏خوانده یا چهار ركعت چنانچه ماموم یقین یا گمان داشته باشد كه چهار ركعت‏خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت‏خوانده است امام باید نماز را تمام كند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست و نیز اگر امام یقین یا گمان داشته باشد كه چند ركعت‏خوانده است و ماموم در شماره ركعتهای نماز شك كند باید به شك خود اعتنا ننماید.ـ شك در نماز مستحبی
ـاگر در شماره ركعتهای نماز مستحبی شك كند چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل می‏كند باید بنا را بر كمتر بگذارد، مثلا اگر در نافله صبح شك كند كه دو ركعت‏خوانده یا سه ركعت باید بنا بگذارد كه دو ركعت‏خوانده است و اگر طرف بیشتر شك نماز را باطل نمی‏كند، مثلا شك كند كه دو ركعت‏خوانده یا یك ركعت،به هر طرف شك عمل كند نمازش صحیح است.
كم شدن ركن نافله را باطل می‏كند بنابر احتیاط واجب، ولی زیاد شدن ركن آن را باطل نمی‏كند، پس اگر یكی از كارهای نافله را فراموش كند و موقعی یادش بیاید كه مشغول ركن بعد از آن شده باید آن كار را انجام دهد و دوباره آن ركن را بجا آورد، مثلا اگر در بین ركوع یادش بیاید كه سوره را نخوانده بایدبرگردد و سوره را بخواند و دوباره به ركوع رود.
اگر در یكی از كارهای نافله شك كند خواه ركن باشد یا غیر ركن چنانچه محل آن نگذشته باید بجا آورد و اگر محل آن گذشته به شك خود اعتنا نكند.
اگر در نماز مستحبی دو ركعتی گمانش به سه ركعت‏یا بیشتر برود یا گمانش به دو ركعت‏یا كمتر برود باید به همان گمان عمل كند، مگر آن كه موجب بطلان باشد كه در این صورت گمان، حكم شك را دارد، مثلا اگر گمانش به یك ركعت می‏رود احتیاطا باید یك ركعت دیگر بخواند.
اگر در نماز نافله كاری كند كه برای آن سجده سهو واجب می‏شود یا یك سجده یا تشهد را فراموش نماید لازم نیست بعد از نماز سجده سهو یا قضای سجده و تشهد را بجا آورد.
اگر شك كند كه نماز مستحبی را خوانده یا نه، چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طیار وقت معین نداشته باشد بنا بگذارد كه نخوانده است و همچنین است اگر مثل نافله یومیه وقت معین داشته باشد و پیش از گذشتن وقت‏شك كند كه آن را بجاآورده یا نه، ولی اگر بعد از گذشت وقت‏شك كند كه خوانده است‏یا نه، به شك خود اعتنا نكند.
شكهای صحیح
در نه صورت اگر در شماره ركعتهای نماز چهار ركعتی شك كند باید فكر نماید، پس اگر یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا كرد همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند و گرنه به دستورهایی كه گفته می‏شود عمل نماید و آن نه صورت از این قرار است: اول: آنكه بعد از سر برداشتن از سجده دوم شك كند دو ركعت‏خوانده یا سه ركعت، كه باید بنا بگذارد سه ركعت‏خوانده و یك ركعت دیگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته به دستوری كه بعد گفته می‏شود بجا آورد. دوم: شك بین دو و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم، كه بایدبنا بگذارد چهار كعت‏خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند. سوم: شك بین دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه باید بنابر چهار بگذارد و بعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد ولی اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم یكی از این سه شك برایش پیش آید می تواند نماز را رها كند و دوباره بخواند. چهارم: شك بین چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه باید بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد ولی اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم، این شك، برای او پیش آید، بنابر احتیاط استحبابی به دستوری كه گفته شد عمل كند اگر چه نمازش باطل است و باید دوباره بخواند. پنجم: شك بین سه و چهار كه در هر جای نماز باشد باید بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد. ششم: شك بین چهار و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد. هفتم: شك بین سه و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بجا آورد. هشتم: شك بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند بعد از سلام نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نشسته بجاآورد. نهم: شك بین پنج و شش در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو بجا آورد.
اگر یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید نباید نماز را بشكند و چنانچه نماز را بشكند معصیت كرده است پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می‏كند مثل رو گرداندن از قبله، نماز را از سر گیرد نماز دومش هم باطل است. و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل می‏كند مشغول نماز شود نماز دومش صحیح است.
اگر یكی از شكهایی كه نماز احتیاط بر آنها واجب است در نماز پیش آید،چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتیاط، نماز را از سر بگیرد، معصیت كرده است. پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می‏كند نماز را از سر گرفته، نماز دومش هم باطل است، و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل می‏كند مشغول نماز شده، نماز دومش صحیح است. وقتی یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید، چنانكه گفته شد باید فكر كند، ولی اگر چیزهایی كه به واسطه آنها ممكن است‏یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا شود از بین نمی‏رود، چنانچه كمی بعد فكر كند، اشكال ندارد، مثلا اگر در سجده شك كند می‏تواند تا بعد از سجده فكر كردن را تاخیر بیندازد.
اگر اول گمانش به یك طرف بیشتر باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوی شود باید به دستور شك عمل نماید، و اگر اول دو طرف در نظر او مساوی باشد و به طرفی كه وظیفه او است بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف دیگر برود باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند.
كسی كه نمی‏داند گمانش به یك طرف بیشتر است‏یا هر دو طرف در نظر او مساوی است، باید احتیاط كند و در هر مورد، احتیاط بطور مخصوصی است كه در كتابهای مفصل گفته شده است.
اگر بعد از نماز بداند كه در بین نماز حال تردیدی داشته كه مثلا دو ركعت‏خوانده یا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته، ولی نداند كه گمانش به خواندن سه ركعت بوده یا هر دو طرف در نظر او مساوی بوده، به احتیاط واجب باید نماز احتیاط را بخواند.
اگر موقعی كه تشهد می‏خواند یا بعد از ایستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان موقع یكی از شكهایی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتد صحیح می‏باشد برای او پیش آید، مثلا شك كند كه دو ركعت‏خوانده یا سه ركعت، به احتیاط واجب باید به دستور آن شك عمل كند و نمازش را هم دوباره بخواند.
اگر پیش از آنكه مشغول تشهد شود یا در ركعتهایی كه تشهد ندارد پیش از ایستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، و در همان موقع یكی از شكهایی كه بعد از تمام شدن دو سجده صحیح است برایش پیش آید، نمازش باطل است. اگر موقعی كه ایستاده، بین سه و چهار یا بین سه و چهار و پنج‏شك كند و یادش بیاید كه دو سجده یا یك سجده از ركعت پیش بجا نیاورده، نمازش باطل است.
اگر شك او از بین برود و شك دیگری برایش پیش آید، مثلا اول شك كند كه دو كعت‏خوانده یا سه ركعت، بعد شك كند كه سه ركعت‏خوانده یا چهار ركعت،باید به دستور شك دوم عمل نماید. اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلا بین دو و چهار شك كرده یا بین سه و چهار، احتیاط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند. اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكی برای او پیش آمده ولی نداند ازشكهای باطل بوده یا از شكهای صحیح و اگر از شكهای صحیح بوده كدام قسم آن بوده‏است، بنا بر احتیاط واجب باید به دستور شكهایی كه صحیح بوده و احتمال می‏داده عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند. كسی كه نشسته نماز می‏خواند اگر شكی كند كه باید برای آن، یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بخواند، باید دو ركعت نشسته به جا آورد، بلكه اگر شكی كند كه باید برای آن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند، باید دو ركعت نشسته بجا آورد.
كسی كه ایستاده نماز می‏خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود، باید مثل كسی كه نماز را نشسته می‏خواند و حكم آن در مساله پیش گفته شد نماز احتیاط را بجا آورد.
كسی كه نشسته نماز می‏خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد،باید به وظیفه كسی كه نماز را ایستاده می‏خواند عمل كند.نماز احتیاط
كسی كه نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از سلام نماز باید فورا نیت نماز احتیاط كند و تكبیر بگوید و حمد را بخواند و به ركوع رود و دو سجده نماید.پس اگر یك ركعت نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از دو سجده تشهد بخواند و سلام دهد، و اگر دو ركعت نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از دو سجده یك ركعت دیگر مثل ركعت اول بجا آورد و بعد از تشهد سلام دهد. نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد و باید نیت آن را به زبان نیاورد، و احتیاط واجب آن است كه سوره حمد و "بسم الله" آن را هم آهسته بگوید. اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد نمازی كه خوانده درست بوده، لازم نیست نماز احتیاط را بخواند، و اگر در بین نماز احتیاط بفهمد، لازم نیست آن را تمام نماید. اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد كه ركعتهای نمازش كم بوده،چنانچه كاری كه نماز را باطل می‏كند انجام نداده، باید آنچه از نماز را كه نخوانده بخواند و برای سلام بیجا دو سجده سهو نماید، و اگر كاری كه نماز را باطل می‏كند انجام داده، مثلا پشت به قبله كرده، باید نماز را دوباره بجا آورد. اگر بعد از نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش به مقدار نماز احتیاط بوده،مثلا در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را سه ركعت‏خوانده، نمازش صحیح است.
اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز كمتر از نماز احتیاط بوده، مثلا در شك بین دو و چهار، دو ركعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را سه ركعت‏خوانده، باید كسری نماز را به نماز متصل نموده و نماز را هم دوباره بخواند.
اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز بیشتر از نماز احتیاط بوده، مثلا در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را دو ركعت‏خوانده، چنانچه بعد از نماز احتیاط كاری كه نماز را باطل می‏كند انجام داده، مثلا پشت به قبله كرده، باید نماز را دوباره بخواند و اگر كاری كه نماز را باطل می‏كند انجام نداده، باید دو ركعت كسری نمازش را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
اگر بین دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده یادش بیاید كه نماز را دو ركعت‏خوانده، لازم نیست دو ركعت نماز احتیاط نشسته را بخواند. اگر بین سه و چهار شك كند و موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته یا یك ركعت ایستاده را می‏خواند یادش بیاید كه نماز را سه ركعت‏خوانده، باید نماز احتیاط را تمام كند و نمازش صحیح است. اگر بین دو و سه و چهار شك كند و موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط ایستاده را می‏خواند پیش از ركوع ركعت دوم یادش بیاید كه نماز را سه ركعت‏خوانده باید بنشیند و نماز احتیاط را یك ركعتی تمام كند و بنابر احتیاط مستحب نماز را دوباره بخواند. اگر در بین نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش بیشتر یا كمتر از نماز احتیاط بوده، چنانچه نتواند نماز احتیاط را مطابق كسری نمازش تمام كند بایدآن را رها كند و كسری نماز را بجا آورد و بنابر احتیاط واجب نماز را دوباره بخواند مثلا در شك بین سه و چهار اگر موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته را می‏خواند یادش بیاید كه نماز را دو ركعت‏خوانده، چون نمی‏تواند دو ركعت نشسته را به جای دو ركعت ایستاده حساب كند به احتیاط واجب باید نماز احتیاط نشسته را رها كند و دو ركعت كسری نمازش را بخواند و نماز را هم دوباره بجاآورد.
اگر شك كند نماز احتیاطی را كه به او واجب بوده بجا آورده یا نه چنانچه وقت نماز گذشته به شك خود اعتنا نكند و اگر وقت دارد در صورتی كه مشغول كار دیگری نشده و از جای نماز برنخاسته و كاری هم مثل رو گرداندن از قبله كه نماز را باطل می‏كند انجام نداده باید نماز احتیاط را بخواند و اگر مشغول كار دیگری شده یا كاری كه نماز را باطل می‏كند بجا آورده یا بین نماز و شك او زیاد طول كشیده احتیاط استحبابی آن است كه نماز احتیاط را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند اگر چه می‏تواند بنا بر انجام نماز احتیاط گذارد و بر همان اكتفا نماید. اگر در نماز احتیاط ركنی را زیاد كند یا مثلا به جای یك ركعت دو ركعت بخواند نماز احتیاط باطل می‏شود و بنابر احتیاط واجب باید دوباره نماز احتیاط، و اصل نماز را بخواند. موقعی كه مشغول نماز احتیاط است اگر در یكی از كارهای آن شك كند چنانچه محل آن نگذشته باید بجا آورد و اگر محلش گذشته باید به شك خود اعتنا نكند مثلا اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه چنانچه به ركوع نرفته باید بخواند واگر به ركوع رفته باید به شك خود اعتنا نكند.
اگر در شماره ركعتهای نماز احتیاط شك كند ، باید بنا را بر بیشتر بگذارد ولی چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل می‏كند بنابر كمتر گذارد و احتیاط مستحب آن است كه نماز احتیاط را دوباره بخواند و بعد از آن اصل نماز را اعاده نماید. اگر در نماز احتیاط چیزی كه ركن نیست‏سهوا كم یا زیاد شود سجده سهو ندارد . اگر بعد از سلام نماز احتیاط شك كند كه یكی از اجزاء یا شرایط آن را بجاآورده یا نه به شك خود اعتنا نكند. اگر در نماز احتیاط تشهد یا یك سجده را فراموش كند احتیاط آن است‏كه بعد از سلام آن را قضا نماید اگر چه واجب نیست.
اگر نماز احتیاط و قضای یك سجده یا قضای یك تشهد یا دو سجده بر او واجب شود باید اول نماز احتیاط را بجا آورد. حكم گمان در ركعتهای نماز حكم یقین است، مثلا اگر در نماز چهار ركعتی انسان گمان دارد كه نماز را چهار ركعت‏خوانده نباید نماز احتیاط بخواند ولی اگر در غیر ركعتها گمان پیدا كند باید به احتیاط عمل نماید و دستور در هر موردی طور مخصوصی است كه در كتابهای مفصل گفته شده است.
حكم شك و سهو و گمان در نمازهای واجب یومیه و نمازهای واجب دیگر فرق ندارد، مثلا اگر در نماز آیات شك كند كه یك ركعت‏خوانده یا دو ركعت، چون شك او در نماز دو ركعتی است، نمازش باطل می‏شود.سجده سهو
برای سه چیز بعد از سلام نماز، انسان باید دو سجده سهو به دستوری كه بعدا گفته می‏شود بجا آورد: اول: آنكه در بین نماز، سهوا حرف بزند. دوم: آنكه یك سجده را فراموش كند. سوم: آنكه در نماز چهار ركعتی بعد از سجده دوم شك كند كه چهار ركعت‏خوانده یا پنج ركعت. و در دو مورد هم احتیاط واجب آن است كه سجده سهو بنماید: اول: در جایی كه نباید نماز را سلام دهد، مثلا در ركعت اول سهوا سلام بدهد. دوم: آنكه تشهد را فراموش كند.
اگر انسان اشتباها یا به خیال این كه نمازش تمام شده حرف بزند بایددو سجده سهو بجا آورد. برای حرفی كه از آه كشیدن و سرفه پیدا می‏شود، سجده سهو واجب نیست،ولی اگر مثلا سهوا آخ یا آه بگوید، باید سجده سهو نماید.
اگر چیزی را كه غلط خوانده دوباره صحیح بخواند برای دوباره خواندن آن سجده سهو واجب نیست. اگر در نماز سهوا مدتی حرف بزند و تمام آنها یك مرتبه حساب شود، دو سجده سهو بعد از سلام نماز كافی است. اگر سهوا تسبیحات اربعه را نگوید یا بیشتر یا كمتر از سه مرتبه بگوید احتیاط مستحب آن است كه بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد.
اگر در جایی كه نباید سلام نماز را بگوید سهوا بگوید: "السلام علینا و علی عباد الله الصالحین" یا بگوید: "السلام علیكم و رحمهٔ الله و بركاته"باید دو سجده سهو بنماید، ولی اگر اشتباها مقداری از این دو سلام را بگوید،یا بگوید: "السلام علیك ایها النبی و رحمهٔ الله و بركاته" احتیاط مستحب آن است كه دو سجده سهو بجا آورد.
اگر در جایی كه نباید سلام دهد اشتباها هر سه سلام را بگوید دو سجده سهو كافی است. اگر یك سجده یا تشهد را فراموش كند و پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید باید برگردد و بجا آورد.
اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید كه یك سجده یا تشهد را از ركعت پیش فراموش كرده باید بعد از سلام نماز سجده یا تشهد را قضا نماید و بعد ازآن دو سجده سهو بجا آورد.
اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمدا بجا نیاورد معصیت كرده و واجب است هر چه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهوا بجا نیاورد هر وقت‏یادش آمد باید فورا انجام دهد و لازم نیست نماز را دوباره بخواند.
اگر شك دارد كه سجده سهو بر او واجب شده یا نه لازم نیست بجا آورد. كسی كه شك دارد مثلا دو سجده سهو بر او واجب شده یا چهار تا، اگر دو سجده بنماید كافی است. اگر بداند یكی از دو سجده سهو را بجا نیاورده باید دو سجده سهو بجا آورد و اگر بداند سهوا سه سجده كرده ، باید دوباره دو سجده سهو بنماید.
دستور سجده سهو
دستور سجده سهو این است كه بعد از سلام نماز فورا نیت‏سجده سهو كند و پیشانی را به چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد و بگوید: «بسم الله و بالله و صلی الله علی محمد و آله‏» یا «بسم الله و بالله اللهم صلی علی محمد و آل محمد» ولی بهتر است بگوید «بسم الله و بالله السلام علیك ایها النبی و رحمهٔ الله و بركاته‏» بعد باید بنشیند و دوباره به سجده رود و یكی از ذكرهایی را كه كه گفته شد بگوید و بنشیند و بعد از خواندن تشهد سلام دهد.
قضای سجده و تشهد فراموش شده
سجده و تشهدی را كه انسان فراموش كرده و بعد از نماز قضای آن را بجامی‏آورد باید تمام شرایط نماز مانند پاك بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن و شرطهای دیگر را داشته باشد. اگر سجده یا تشهد را چند دفعه فراموش كند مثلا یك سجده از ركعت اول و یك سجده از ركعت دوم فراموش نماید باید بعد از نماز قضای هر دو را با سجده‏های سهوی كه برای آنها لازم است بجا آورد و لازم نیست معین كند كه قضای كدام یك از آنها است. اگر یك سجده و تشهد را فراموش كند احتیاط واجب آن است كه هر كدام را اول فراموش كرده اول قضا نماید واگر نداند كدام اول فراموش شده باید احتیاطا یك سجده و تشهد و بعد یك سجده دیگر بجا آورد یا یك تشهد و یك سجده و بعدیك تشهد دیگر بجا آورد تا یقین كند سجده و تشهد را به ترتیبی كه فراموش كرده قضا نموده است. اگر به خیال این كه اول سجده را فراموش كرده اول قضای آن را بجا آورد و بعد از خواندن تشهد یادش بیاید كه اول تشهد را فراموش كرده احتیاط واجب آن است كه دوباره سجده را قضا نماید و نیز اگر به خیال این كه اول تشهد را فراموش كرده اول قضای آن را بجا آورد و بعد از سجده یادش بیاید كه اول سجده را فراموش كرده بنابر احتیاط واجب باید دوباره تشهد را بخواند. اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهد كاری كند كه اگر عمدا یا سهوا در نماز اتفاق بیافتد نماز باطل می‏شود مثلا پشت به قبله نماید باید قضای سجده و تشهد را بجا آورد و نمازش صحیح است. اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك سجده از ركعت آخر را فراموش كرده باید قضای سجده‏ای را كه فراموش كرده بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد چه كاری كه نماز را باطل می‏كند كرده باشد یا نه و اگر تشهد ركعت آخر را فراموش كرده باشد باید قضای تشهد را بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد. اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهد كاری كند كه برای آن سجده سهو واجب می‏شود مثل آن كه سهوا حرف بزند باید سجده یا تشهد را قضا كند. اگر نداند كه سجده را فراموش كرده یا تشهد را به احتیاط واجب بایدهر دو را قضا نماید و هر كدام را اول بجا آورد اشكال ندارد و باید یك بار سجده سهو نیز بجا آورد. اگر شك دارد كه سجده یا تشهد را فراموش كرده یا نه واجب نیست قضا نماید. اگر بداند سجده یا تشهد را فراموش كرده و شك كند كه پیش از ركوع ركعت بعد بجا آورده یا نه ، احتیاط واجب آن است كه آن را قضا نماید.
كسی كه باید سجده یا تشهد را قضا نماید اگر برای كار دیگری هم سجده سهو بر او واجب شود باید بعد از نماز سجده یا تشهد را قضا نماید بعد سجده سهو را بجا آورد. اگر شك دارد كه بعد از نماز قضای سجده یا تشهد فراموش شده را بجاآورده یا نه چنانچه وقت نماز نگذشته باید سجده یا تشهد را قضا نماید و اگر وقت نماز هم گذشته بنابر احتیاط واجب باید سجده یا تشهد را قضا نماید.
كم و زیاد كردن اجزاء و شرایط نماز
هرگاه چیزی از واجبات نماز را عمدا كم یا زیاد كند اگر چه یك حرف آن باشد نماز باطل است. اگر به واسطه ندانستن مساله، چیزی از اجزاء نماز را كم یا زیاد كند اگر آن جزء، ركن نباشد نمازش صحیح است اگر جاهل قاصر باشد، و الا به احتیاط واجب نماز باطل است.
اگر در بین نماز بفهمد وضو یا غسلش باطل بوده یا بدون وضو یا غسل مشغول نماز شده باید نماز را به هم بزند و دوباره با وضو یا غسل بخواند، و اگر بعد از نماز بفهمد باید دوباره نماز را با وضو یا غسل بجا آورد و اگر وقت گذشته قضا نماید. اگر بعد از رسیدن به ركوع یادش بیاید كه دو سجده از ركعت پیش فراموش كرده نمازش باطل است، و اگر پیش از رسیدن به ركوع یادش بیاید باید برگردد و دو سجده را بجا آورد و برخیزد و حمد و سوره یا تسبیحات را بخواند و نماز را تمام كند.
اگر پیش از گفتن " السلام علینا " یادش بیاید كه دو سجده ركعت آخر را بجا نیاورده باید دو سجده را بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد. اگر پیش از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت‏یا بیشتر، از آخر نماز نخوانده، باید مقداری را كه فراموش كرده بجا آورد.
اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت‏یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده چنانچه كاری انجام داده كه اگر در نماز عمدا یا سهوا اتفاق بیفتد نماز را باطل می‏كند مثلا پشت به قبله كرده، نمازش باطل است و اگر كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می‏كند انجام نداده باید فورا مقداری كه فراموش كرده بجاآورد. هرگاه بعد از سلام نماز عملی انجام دهد كه اگر در نماز عمدا یا سهوا اتفاق بیفتد نماز را باطل می‏كند مثلا پشت به قبله نماید و است ولی اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می‏كند یادش بیاید باید برگردد و دو سجده‏ای را كه فراموش كرده بجا آورد و تشهد و سلام را دوباره بعد از آن بگوید و دو سجده سهو برای سلامی كه اول گفته بجا آورد و نمازش صحیح است و احتیاط مستحب آن است كه اصل نماز را بعد از آن اعاده نماید.
اگر بفهمد نماز را پیش از وقت‏خوانده ، یا پشت به قبله یا به طرف راست‏یا به طرف چپ قبله بجا آورده، باید دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید.

منبع : بنياد انديشه اسلامي